• صفحه اصلی
  • ارائه الگوی تمرکززدایی با رویکرد نظریه داده‌بنیاد و فراترکیب (مطالعه موردی کلان‌شهر تهران)

اشتراک گذاری

آدرس مقاله


کد مقاله : 140301041105711 بازدید : 24 صفحه: 45 - 59

https://doi.org/10.82545/uf.2025.1105711

نوع مقاله: پژوهشی

ارائه الگوی تمرکززدایی با رویکرد نظریه داده‌بنیاد و فراترکیب (مطالعه موردی کلان‌شهر تهران)

محورهای موضوعی : فصلنامه آینده پژوهی شهری

اکبر گنجه 1 , علیرضا استعلاجی 2 * , علی شیخ اعظمی 3 , حمیدرضا صباغی 4

1 - گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکده علوم و فنون، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، تهران، ایران
2 - استاد گروه جغرافیا، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام خمینی (ره) شهر ری، تهران، ایران
3 - گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکده علوم و فنون، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، تهران، ایران
4 - گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکده علوم و فنون، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1403/01/04 تاریخ پذیرش : 1403/02/29 تاریخ انتشار : 1404/04/09

کلید واژه: تمرکززدایی, نظریه داده بنیاد, فراترکیب, کلان‌شهر تهران.,

چکیده مقاله :

این پژوهش با هدف ارائه الگوی تمرکززدایی بر تبیین رشد متوازن کلان‌شهر تهران انجام گرفته است. پژوهش به روش کیفی و از طریق نظریه داده بنیاد و فراترکیب صورت گرفته است. ابتدا ادبیات و پیشینه پژوهش به روش فراترکیب موردمطالعه قرار گرفت. در این پژوهش، 34 سند مرتبط با موضوع تمرکززدایی بررسی‌شده و مولفه‌های اصلی استخراج شد. سپس برای دریافت دیدگاه صاحب‌نظران و ارائه الگو از نظریه داده بنیاد با رویکرد سیستماتیک استفاده شد. انتخاب نمونه نیز با استفاده از روش نمونه‌گیری نظری انجام شده و بر اساس اصل اشباع نظری 15 مصاحبه انجام شد. سپس تجزیه‌وتحلیل داده‌ها در طی سه مرحله کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی انجام گرفت و شرایط علی، پدیده محوری، شرایط زمینه‌ای و مداخله‌گر و راهکارها و پیامدها شناسایی شدند. تصمیم‌های مردم لزوماً همواره به‌طور منطقی با مدل‌های تصمیم‌گیری معرفی‌شده در متون مالی هماهنگ نیست. زيرساخت‌های شهرداری برای سلامت اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی شهرها ضروری است. شهرها نه‌تنها بايد جاده‌ها، حمل‌ونقل، آب و فاضلاب و ديگر خدمات «سخت» را ارائه نمايند، بلکه بايد خدمات «نرم» همچون بوستان‌ها، مسکن و امکانات سرگرمی که موجب افزايش کیفیت زندگی در جوامع‌شان می‌شود را فراهم کنند و همچنین رشد مداوم جمعیت شهرنشینی در کشورهای درحال‌توسعه نیاز به خدمات شهری را به‌شدت افزايش داده است.

چکیده انگلیسی:

This research aims to present a deconcentration model to elucidate the balanced growth of the Tehran metropolis. The research adopts a qualitative approach through foundational data theory and meta-synthesis. The geographical scope of this study is limited to the city of Tehran. Initially, literature and research background were studied using a meta-synthesis approach. In this research, 34 documents related to deconcentration were examined, and key components were extracted. Then, a systematic data theory approach was used to gather the perspectives of stakeholders and provide a model. Sample selection was done through theoretical sampling, and 15 interviews were conducted based on theoretical saturation. Data analysis was carried out through three stages: open coding, axial coding, and selective coding, identifying conditional factors, central phenomena, contextual conditions, and intervening and outcome factors, as well as solutions and consequences. People's decisions do not always align logically with decision-making models presented in financial texts. Municipal infrastructures are essential for the economic, social, and environmental well-being of cities. Cities must not only provide "hard" services such as roads, transportation, water, and sanitation but also facilitate "soft" services like parks, housing, and recreational facilities that enhance the quality of life in their communities. The continuous growth of urban populations in developing countries has significantly increased the demand for urban services.

منابع و مأخذ:

منابع
توکلی کجانی، حسین؛ استعلاجی، علیرضا؛ و رنجبر، محسن. (1398). ارزیابی تغییرات پیوندهای شهر و روستا در نظام توسعه پایدار ناحیه‌ای (مطالعه موردی شهرستان ری و حوزه نفوذ). جغرافیا (نشریۀ انجمن جغرافیایی ایران)، 17(63)، 216-230. https://mag.iga.ir/article_246095.html?lang=fa
موسوی، میرنجف؛ بایرام‌زاده، نیما؛ و حسن‌پور قطلو، احمد. (1404). بررسی روند تمرکزگرایی در ایران با تأکید بر شاخص‌های اقتصادی. پژوهش‌های جغرافیای اقتصادی، 6(19)، 85-99. https://doi.org/10.30470/jegr.2024.2033082.1191
References
Ahmady, K. (2023). Ethnic Claims in Iran in Terms of Justice and Development. Journal for ReAttach Therapy and Developmental Diversities, 6(4s), 435-464. https://www.jrtdd.com/index.php/journal/article/view/1995
Amiraslani, F. (2021). Analysis of quality of life across Tehran districts based on designated indicators and relational database management system. Urban Governance, 1(2), 107-114. https://doi.org/10.1016/j.ugj.2021.09.003
Bayramzadeh, N., Mousavi, M. N., & Panezai, S. (2025). Provincial inequalities in Iran: A comprehensive planning model for budget allocation. Town and Regional Planning, 86, 46-61. https://doi.org/10.38140/trp.v86i.8271
Clifford, J. P., Doran, J., Crowley, F. & Jordan, D. (2023). The relationship between city size, decentralisation and economic growth. Journal of Economic Studies, 50(6), 1171-1189. https://doi.org/10.1108/JES-03-2022-0146
Díaz-Lanchas, J., & Mulder, P. (2021). Does decentralization of governance promote urban diversity? Evidence from Spain. Regional Studies, 55(6), 1111-1128. https://doi.org/10.1080/00343404.2020.1863940
Han, L., Wu, X., & Tang, P. (2023). Does Environmental Decentralization Affect the Supply of Urban Construction Land? Evidence from China. Land, 12(3), 601. https://doi.org/10.3390/land12030601
Herber, O. R., & Barroso, J. (2020). Lessons learned from applying Sandelowski and Barroso’s approach for synthesising qualitative research. Qualitative research, 20(4), 414-431. https://doi.org/10.1177/146879411986244
Kalbar, P. P., & Lokhande, S. (2023). Need to adopt scaled decentralized systems in the water infrastructure to achieve sustainability and build resilience. Water Policy, 25(4), 359-378. https://doi.org/10.2166/wp.2023.267
Liu, Z., & Gu, H. (2020). Evolution characteristics of spatial concentration patterns of interprovincial population migration in China from 1985 to 2015. Applied Spatial Analysis and Policy, 13, 375-391. https://doi.org/10.1007/s12061-019-09308-4
Mousavi, M. N., Bayramzadeh, N., & Hasanpour Ghotoulu, A. (2025). Investigating the process of centralization in Iran with an emphasis on economic indicators. Economic Geography Research, 6(19), 85-99. https://doi.org/10.30470/jegr.2024.2033082.1191 [In Persian]
Omidali, E., Fanni, Z., & ShafieiSabet, N. (2022). Explaining the role and function of Iranian metropolises in the regional development programs of the country. Journal of Urban Management and Energy Sustainability, 4(1), 108-125. https://doi:10.22034/JUMES.2022.563584.1091
Pilehvar, A. A. (2023). Investigating the relationship between informal economy and competitiveness in Iran’s metropolises. Journal of the Knowledge Economy, 14(3), 2515-2538. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2013.10.012
Pugh, R., & Dubois, A. (2021). Peripheries within economic geography: Four “problems” and the road ahead of us. Journal of Rural Studies, 87, 267-275. https://doi.org/10.1016/j.jrurstud.2021.09.007
Straub, A. M., Gray, B. J., Ritchie, L. A., & Gill, D. A. (2020). Cultivating disaster resilience in rural Oklahoma: Community disenfranchisement and relational aspects of social capital. Journal of rural studies, 73, 105-113. https://doi.org/10.1016/j.jrurstud.2019.12.010
Tavakoli Kajani, H. , Estelaji, A. & Ranjbar, M. (2020). Evaluation of changes in urban-rural connections in the regional sustainable development system (Case study of Rey city and sphere of influence). Geography, 17(63), 216-230. https://mag.iga.ir/article_246095.html?lang=fa [In Persian]
Wu, A. M., Ye, L., & Li, H. (2018). The impact of fiscal decentralization on urban agglomeration: Evidence from China. Journal of Urban Affairs, 41(2), 170–188. https://doi.org/10.1080/07352166.2018.1484254
متن کامل:


img0 

Journal of Urban Futurology

Volume 5, Number 1, Spring 2025

 

 

Online ISSN: 2783-4344

https://uf.zahedan.iau.ir/

img0 

Journal of Urban Futurology

 

Presenting a Model of Decentralization with a Data-Driven and Meta Synthesis Approach (A Case Study of the Greater Tehran Metropolitan Area)

 

Akbar Ganje 1, Alireza Estelaji 2, Ali Sheikhazami 3, Hamid Reza Sabaghi 4

 

1- Department of Geography and Urban Planning, Faculty of Science and Technology, Islamic Azad University, North Tehran Branch, Tehran, Iran

2- Professor of Geography Department, Islamic Azad University, Yadgar Imam Khomeini Branch, Ray Shahr, Tehran, Iran

3- Department of Geography and Urban Planning, Faculty of Science and Technology, Islamic Azad University, North Tehran Branch, Tehran, Iran

4- Department of Geography and Urban Planning, Faculty of Science and Technology, Islamic Azad University, North Tehran Branch, Tehran, Iran

 

 

Article info

Abstract

Article type:

Research Article

 

Received:

2024/03/23

Accepted:

2024/05/18

pp:

45- 59

 

Keywords:

Decentralization,

Grounded Theory,

Meta Synthesis,

Tehran Metropolis.

This research aims to present a deconcentration model to elucidate the balanced growth of the Tehran metropolis. The research adopts a qualitative approach through foundational data theory and meta-synthesis. The geographical scope of this study is limited to the city of Tehran. Initially, literature and research background were studied using a meta-synthesis approach. In this research, 34 documents related to deconcentration were examined, and key components were extracted. Then, a systematic data theory approach was used to gather the perspectives of stakeholders and provide a model. Sample selection was done through theoretical sampling, and 15 interviews were conducted based on theoretical saturation. Data analysis was carried out through three stages: open coding, axial coding, and selective coding, identifying conditional factors, central phenomena, contextual conditions, and intervening and outcome factors, as well as solutions and consequences. People's decisions do not always align logically with decision-making models presented in financial texts. Municipal infrastructures are essential for the economic, social, and environmental well-being of cities. Cities must not only provide "hard" services such as roads, transportation, water, and sanitation but also facilitate "soft" services like parks, housing, and recreational facilities that enhance the quality of life in their communities. The continuous growth of urban populations in developing countries has significantly increased the demand for urban services.

 

img0 

Citation: Ganje, A., Estelaji, A., Sheikhazami, A., & Sabaghi, H. R. (2025). Presenting a Model of Decentralization with a Data-Driven and Meta Synthesis Approach (A Case Study of the Greater Tehran Metropolitan Area). Journal of Urban Futurology, 5(1), 45-59.

1691989224302 © The Author(s).              Publisher: Islamic Azad University, Zahedan Branch.

DOI: https://doi.org/10.82545/uf.2025.1105711

 

 

 

[1]  Corresponding author: Alireza Estelaji, Email: al-estelaji@yahoo.com

Extended Abstract

Introduction

The issue of unbalanced geographical development, characterized by the concentration of prosperity and economic growth in the main metropolitan area on one hand, and the deprivation and isolation of peripheral regions of the country on the other, has persisted in this country for about 60 years. This trend is seen as a spatial reflection of outward development policies, representing a phase of capitalist systems. Unbalanced development typically begins with the emergence of significant advantages in a specific region or biased government support for a particular city. This leads to the flow of resources and subsequent concentration of certain activities in that region. The increase in resource concentration further amplifies the concentration of activities and population in the center, perpetuating a cyclic pattern. Even if the initial driving factor is removed, the trend of centralization may persist. The current situation of Tehran city illustrates uneven spatial development and unequal distribution of population and economic activities, largely due to excessive concentration of industrial, service, and administrative activities. This concentration has elevated Tehran into the predominant political and economic hub, while causing considerable harm to its development trajectory and other parts of the country. One of the primary symbols of restructuring political systems in societies with free or planned economies is the decentralization of political decision-making, policymaking, and managerial control from central governments to regional and local levels. In developing countries, the capital city often serves as the political epicenter, a focal point of attraction and influence, housing the largest population, economic centers, and serving as the seat of political power. Theoretical discourse on governmental decentralization revolves around redistributing power, resources, and decision-making among distinct geographical units, often in response to internal social and economic crises. The essential issue facing Tehran metropolis stems from imbalanced development common in developing countries, arising from political and economic centralization and a lack of cohesive urban development management, resulting in various adverse consequences. To tackle challenges arising from population and activity concentration, strategies such as organization, decentralization, and relocation have been proposed. Spatial concentration refers to the geographical clustering of incomes, industries, trade, and population in one or more specific locations, particularly noticeable in developing countries. The Tehran metropolis, as an example of unbalanced development in developing countries, resulting from political and economic centralization and lack of cohesive urban development management, faces negative consequences across various dimensions. This concentration has been addressed through strategies such as organization, decentralization, and relocation to address problems arising from population and activity concentration. However, previous studies indicate that existing theories on the design of urban decentralization patterns in Iran have encountered weaknesses and shortcomings, with environmental conditions, interventions, and consequences remaining largely unknown. This underscores the need to present a decentralization pattern for the Tehran metropolis. While in the past, economic geography employed the theory of central place to describe the role of capital cities in regional economic development, this framework has largely lost its effectiveness due to multiple theoretical shortcomings. Consequently, capital cities and other regional cities, due to high levels of functionality, face numerous social, cultural, economic, environmental, and logistical problems. In many such cases, countries decide to relocate their capitals away from primary cities or urban poles to new locations or pursue decentralization and organization policies to mitigate the dimensions of problems. In recent years, decentralization in developing countries has become quite common, often regarded as a panacea or curse.

Methodology

This study aims to present a decentralization model in the Tehran metropolis using the grounded theory approach. It is based on systematic grounded theory methodology, involving problem identification, literature review, and sample selection. The sampling method chosen for this study is theoretical sampling, where samples are selected purposefully to meet the research objectives. Data collection and analysis are ongoing processes, utilizing various qualitative research methods such as interviews, observations, and document analysis. Interviews with experts were conducted individually, with the number of interviews reaching saturation point in data collection. The data were collected through interviews with 15 experts using theoretical sampling method. The interviews were recorded and transcribed, and data analysis was based on the grounded theory coding scheme. Theoretical saturation was reached when no new data emerged related to the research topic. The study area is Tehran, the most populous city and capital of Iran, which plays a significant role in the country's economy and politics. Tehran's population share relative to the total urban population of the country has decreased, but its share of the total population has increased. Additionally, Tehran is the economic center of Iran, hosting the majority of national decision-making and administrative institutions, which contributes to significant traffic congestion and environmental pollution.

Results and discussion

The results of this study indicate that there are significant issues in the field of urban theory and its impacts on various cultural, social, and human aspects. Some of the challenges highlighted include weaknesses in urban housing, migration and marginalization, decreasing social capital, loss of urban identity, problems in urban design, planning, and management, inadequacies in the legal system, and deficiencies in sustainable urban development.

Conclusion

Based on findings, practical suggestions include reforms in the legal system, development of public-private partnership projects while adhering to contract provisions, establishment of comprehensive laws regarding public-private partnerships, and cultural promotion for critical thinking and transformation in municipal organizations. Overall, this research demonstrates that measures to address urban challenges and improve the quality of life for Iranian citizens, especially in Tehran, are necessary and vital.

Funding

There is no funding support.

Authors’ Contribution

Authors contributed equally to the conceptualization and writing of the article. All of the authors approved thecontent of the manuscript and agreed on all aspects of the work declaration of competing interest none.

Conflict of Interest

Authors declared no conflict of interest.

Acknowledgments

We are grateful to all the scientific consultants of this paper.

 

 

 

 

 

ارائه الگوی تمرکززدایی با رویکرد نظریه داده‌بنیاد و فراترکیب (مطالعه موردی کلان‌شهر تهران)

 

اکبر گنجه 1، علیرضا استعلاجی2، علی شیخ اعظمی3 ، حمیدرضا صباغی4

 

1- گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکده علوم و فنون، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، تهران، ایران

2- استاد گروه جغرافیا، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام خمینی (ره) شهر ری، تهران، ایران

3- گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکده علوم و فنون، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، تهران، ایران

4- گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکده علوم و فنون، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، تهران، ایران

 

اطلاعات مقاله

چکیده

نوع مقاله:

مقاله پژوهشی

 

دریافت:

04/01/1403

پذیرش:

29/02/1403

صص:

59- 45

 

واژگان کلیدی:

تمرکززدایی،

نظریه داده بنیاد،

 فراترکیب،

کلان‌شهر تهران.

 

این پژوهش با هدف ارائه الگوی تمرکززدایی بر تبیین رشد متوازن کلان‌شهر تهران انجام گرفته است. پژوهش به روش کیفی و از طریق نظریه داده بنیاد و فراترکیب صورت گرفته است. ابتدا ادبیات و پیشینه پژوهش به روش فراترکیب موردمطالعه قرار گرفت. در این پژوهش، 34 سند مرتبط با موضوع تمرکززدایی بررسی‌شده و مولفه‌های اصلی استخراج شد. سپس برای دریافت دیدگاه صاحب‌نظران و ارائه الگو از نظریه داده بنیاد با رویکرد سیستماتیک استفاده شد. انتخاب نمونه نیز با استفاده از روش نمونه‌گیری نظری انجام شده و بر اساس اصل اشباع نظری 15 مصاحبه انجام شد. سپس تجزیه‌وتحلیل داده‌ها در طی سه مرحله کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی انجام گرفت و شرایط علی، پدیده محوری، شرایط زمینه‌ای و مداخله‌گر و راهکارها و پیامدها شناسایی شدند. تصمیم‌های مردم لزوماً همواره به‌طور منطقی با مدل‌های تصمیم‌گیری معرفی‌شده در متون مالی هماهنگ نیست. زيرساخت‌های شهرداری برای سلامت اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی شهرها ضروری است. شهرها نه‌تنها بايد جاده‌ها، حمل‌ونقل، آب و فاضلاب و ديگر خدمات «سخت» را ارائه نمايند، بلکه بايد خدمات «نرم» همچون بوستان‌ها، مسکن و امکانات سرگرمی که موجب افزايش کیفیت زندگی در جوامع‌شان می‌شود را فراهم کنند و همچنین رشد مداوم جمعیت شهرنشینی در کشورهای درحال‌توسعه نیاز به خدمات شهری را به‌شدت افزايش داده است.

 

C:\Users\Nima.Ba\AppData\Local\Microsoft\Windows\INetCache\Content.Word\c299709ec5e099c8df6b47dba2a3620e.png 

استناد: گنجه، اکبر؛ استعلاجی، علیرضا؛ شیخ اعظمی، علی؛ و صباغی، حمیدرضا. (1404). ارائه الگوی تمرکززدایی با رویکرد نظریه داده‌بنیاد و فراترکیب (مطالعه موردی کلان‌شهر تهران). فصلنامه آینده پژوهی شهری، 5(1)، 45-59.

1691989224302© نویسندگان                                                          ناشر: دانشگاه آزاد اسلامی واحد زاهدان.

DOI: https://doi.org/10.82545/uf.2025.1105711

 

 

 

 

 

 

مقدمه

مسئله توسعه نامتوازن جغرافیایی به معناي تمرکز رونق و توسعه اقتصادي در کلان‌شهر اصلی از یکسو و محرومیت و انزواي مناطق حاشیه‌اي کشور از سوي دیگر، مقوله‌اي است که از حدود 60 سال پیش در این کشور به‌جامانده است. این روند را بازتاب فضایی سیاست‌هاي توسعه برون‌زا، به‌عنوان مرحله‌اي از پویش نظام سرمایه‌داري می‌دانند. روند توسعه نامتوازن، ابتدا با ظهور مزیتی قابل‌توجه در یک منطقه، یا حمایت جانبدارانة دولتی از یک شهر خاص آغاز می‌شود. این رانت، موجب سرازیرشدن منابع و در نتیجه، تمرکز برخی فعالیت‌ها در منطقة یادشده می‌شود. افزایش تمرکز منابع نیز مجدداً به تمرکز بیشتر فعالیت‌ها و جمعیت در مرکز منجر شده و این دور باطل تکرار می‌شود. به‌طوری‌که پس از قوام یافتن این چرخه، حتی در صورت حذف عامل محرك اولیه نیز ممکن است روند تمرکزگرایی ادامه یابد (Ahmady, 2023: 435-464). چشم‌انداز کنونی شهر تهران مبین توسعه فضایی ناهمگون و توزیع نامتعادل جمعیت و فعالیت‌هاي اقتصادي است که در پی تمرکز بیش‌ازحد فعالیت‌هاي صنعتی، خدماتی و اداري متصور شده است. این تراکم از یکسو تهران را به کانون برتر سیاسی، اقتصادي تبدیل کرده و از جنبه‌هاي دیگر، آسیب‌هاي فراوانی را در مسیر توسعه آن و سایر نقاط کشور قرار داده است (Tokali Kojani et al., 2020). یکی از نشانه‌هاي اصلی بازسازي سیستم‌هاي سیاسی در جوامع با اقتصاد آزاد و جوامع با اقتصاد برنامه‌ریزی‌شده، تمرکززدایی از تصمیم‌گیری سیاسی، سیاست‌گذاری و کنترل مدیریتی از حکومت‌هاي مرکزي به سطوح منطقه‌اي و محلی است (Díaz-Lanchas & Mulder, 2021: 1111-1128). در کشورهاي درحال‌توسعه پایتخت به‌عنوان کانون سیاسی کشور، مرکز جاذبه و نفوذ یک فضاي جغرافیایی و معمولاً داراي بیشترین جمعیت و بزرگ‌ترین مراکز اقتصادي و فرهنگی است و مهم‌تر از همه، مرکز اقتدار سیاسی کشور محسوب می‌شود و معمولاً محل استقرار سران سه قوه، اعضاي آن‌ها، همة وزارتخانه‌ها، ادارات حکومتی و سفارتخانه‌هاي خارجی است (Straub et al., 2020: 105-113). سرچشمة متون نظري تمرکززدایی حکومتی بر موضوع‌هاي توزیع مجدد قدرت، منابع و قدرت تصمیم‌گیری بین واحدهاي جغرافیایی مشخص تمرکز می‌کند. این تمرکززدایی‌ها ممکن است در جست‌وجوي اشکال جدیدي از توزیع قدرت و منابع در واکنش به بحران‌هاي اجتماعی و اقتصادي داخلی باشد (Han et al., 2023; 601).

 

پیشینه و مبانی نظری پژوهش

کلان‌شهر تهران به‌عنوان نمونه‌ای از توسعه نامتوازن در کشورهای درحال‌توسعه، ناشی از مرکزیت سیاسی و اقتصادی و عدم مدیریت یکپارچه توسعه شهری، با پیامدهای منفی در ابعاد مختلف مواجه است (Pilehvar, 2023: 2515-2538). این تمرکز، توسط راهبردهایی نظیر ساماندهی، تمرکززدایی و انتقال به‌منظور مواجهه با مشکلات ناشی از تمرکز جمعیت و فعالیت‌ها مطرح‌شده است.(Alfred et al., 2019: 170-188) تمرکز فضایی به توزیع جغرافیایی درآمدها، صنایع، تجارت و جمعیت در یک یا چند مکان معین اشاره دارد (Liu & Gu., 2020: 375-391). در کشورهای درحال‌توسعه، مشکلات مرتبط با تمرکز بالای عملکردها و سیاست‌های تمرکزگرا، نیاز به راهبردهای تمرکززدایی را جلب کرده است (Kalbar & Lokhande, 2023: 359-378- Bayramzadeh et al, 2025). اما مطالعات پیشین نشان می‌دهد که نظریات موجود در زمینه طراحی الگوی تمرکززدایی شهری در ایران به ضعف‌ها و کاستی‌ها برخورده‌اند و شرایط محیطی، مداخله‌ها و پیامدها به ناشناخته مانده‌اند. این نیاز به ارائه الگوی تمرکززدایی کلان‌شهر تهران را تأکید می‌کند (موسوی و همکاران، 1404- Omidali et al., 2022: 108-125). هر چند در گذشته، جغرافیاي اقتصادي، نظریة مکان مرکزي را براي توصیف سهم شهرهاي پایتختی در توسعة اقتصادي منطقه‌اي به کار می‌گرفته، امروزه این چارچوب تا حد زیادي به علت کاستی‌هاي نظري متعدد کارایی خود را از دست داده است و باعث شده است شهرهاي پایتختی و همچنین، سایر شهرهاي منطقه به دلیل تمرکز بالاي عملکردها، به لحاظ مسائل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادي، زیست‌محیطی و کالبدي، دچار مشکلات عدیده‌اي شوند. در چنین موارد متعدد کلیدي، کشورها تصمیم می‌گیرند پایتخت‌هاي خود را به دور از نخست شهرها یا قطب شهرها به مکان جدیدي جابجا کنند (Pugh & Dubois, 2021: 267-275) یا سیاست‌هاي تمرکززدایی و ساماندهی را براي کاستن از ابعاد مشکلات پیگیري کنند. در سال‌هاي اخیر تمرکززدایی در کشورهاي درحال‌توسعه بسیار عادي شده است که به‌عنوان نوشدارو یا بلا در نظر گرفته می‌شود (Clifford et al., 2023: 1171-1189).

مواد و روش پژوهش

پژوهش حاضر با هدف ارائه الگوی تمرکززدایی در کلان‌شهر تهران با رویکرد نظریه داده‌بنیاد و فراترکیب انجام گرفته است. چون به دنبال ارائه الگویی هستیم، این تحقیق مبتنی بر روش سیستماتیک گراندد تئوری است. در این روش، پس از مشخص نمودن مسئله پژوهش و مرور ادبیات پیشین، نمونه‌گیری صورت می‌پذیرد. پس از بررسی انواع شیوه‌های نمونه‌گیری کیفی در پژوهش‌های مشابه، روش نمونه‌گیری نظری برای پژوهش کنونی انتخاب گردید. در این روش نمونه‌گیری، غیرتصادفی است و انتخاب نمونه‌ها در جهت هدف پژوهش می‌باشد. تحلیلگر داده‌ها در حین شکل‌گیری تئوری، در خصوص انتخاب نمونه بعدی تصمیم می‌گیرد تا زمانی که تئوری به شکل نهایی آن ارائه گردد. در روش گراندد تئوری، تعداد نمونه‌ها از پیش مشخص نبوده و فرآیند نمونه‌گیری در حین تحلیل داده‌ها ادامه می‌یابد تا زمانی که تئوری به مرحله اشباع نظری دست یابد. گردآوری داده‌ها و تجزیه‌وتحلیل آن‌ها دو روند به‌هم‌پیوسته‌اند با توجه به ماهیت موضوع و بر اساس استراتژی روش نظریه مبنایی و همچنین جامعه موردمطالعه، از روش‌ها و ابزارهای متنوع تحقیق کیفی شامل انواع مصاحبه، مشاهده و گردآوری اسناد و مدارک استفاده‌شده و داده‌های اولیه فراهم آمده‌اند. ما برای جمع‌آوری اطلاعات از روش پژوهش نمونه‌گیری نظری استفاده می‌کنیم؛ یعنی تمام ابزارها و لوازم جمع‌آوری اطلاعات را استفاده می‌کنیم. بر اساس روش نمونه‌گیری نظری، از دو روش مصاحبه و فراترکیب در این پژوهش استفاده‌شده است. اولین شیوه گردآوری داده‌ها، مصاحبه عمیق و باز با کارشناسان بود. مصاحبه با کارشناسان صورت گرفت. سابقه کاری مرتبط آن‌ها برای انجام مصاحبه بسیار مهم بود و تعداد مصاحبه بعد از رسیدن به مرحله اشباع در داده‌ها به پایان رسید. داده‌ها از طریق مصاحبه با 15 نفر از خبرگان بودند در زمینه تحقیق گرد‌آوري شد که روش انتخاب خبرگان از طریق روش گلوله برفی بوده است. مصاحبه‌ها به‌صورت فردي انجام شد و زمان آن‌ها به‌طور میانگین 45 دقیقه بود. نمونه‌گیري نظري تا رسیدن مقوله‌ها به اشباع نظري ادامه یافت؛ مقصود از اشباع نظري مرحله‌اي است که در آن داده‌هاي جدیدي در ارتباط با مقوله، پدید نیاید و روابط بین مقوله‌ها بر قرار و تأیید شده است. سؤالات مصاحبه از نوع پاسخ باز بوده و بر اساس ابعاد نظریه زمینه‌اي مواردي مانند مقولات (ابعاد) اصلی داراي شرایط علی (شرایط علی مقوله‌هایی مربوط به شرایطی که بر مقوله محوری تأثیر می‌گذارند. شرایط علّی رویدادهایی است که موقعیت‌ها، مباحث و مسائل مرتبط با پدیده را خلق و تا حدودی تشریح می‌کنند که چرا و چگونه افراد و گروه‌ها به‌ این پدیده مبادرت می‌ورزند. در واقع، منظور از شرایط علّی، رویدادها و اتفاقاتی است که بر‌ این پدیده تأثیر گذاشته و منجر به بروز آن می‌شوند. پدیده محوری (مقوله‌محوری یک صورت ذهنی از پدیده‌ای که اساس فرآیند‌ است‌. یک صورت ذهنی از پدیده‌ای است که اساس فرآیند پژوهش است)، شرایط زمینه‌اي (شرایط زمینه‌ای، شرایطی است که راهبردها و اقدامات تحت آن، به اداره پدیده می‌پردازند)، شرایط مداخله‌گر (شرایط مداخله‌گر، شرایط وسیع و عامی همچون فرهنگ، فضا و غیره است که به‌عنوان تسهیلگر یا محدودکننده راهبردها عمل می‌کند.‌ این شرایط، اجرای راهبردها را تسهیل و تسریع کرده و به‌عنوان یک مانع، دچار تأخیر می‌نمایند)، راهکارها (کنش‌ها یا برهم‌کنش‌های‌ خاصی‌ که‌ از پدیده محوری منتج می‌شود. راهبردها و اقدامات، طرح‌ها و کنش‌هایی‌اند که به طراحی مدل کمک می‌نمایند) و پیامدها (پیامدها شامل خروجی‌های تأثیرگذار مشهود و نامشهودی است که در اثر طراحی مدل در جامعه ‌ایجاد می‌گردد و خروجی‌های حاصل از استخدام راهبردها هستند) را مورد کاوش قرار می‌داد تا از زبان مصاحبه‌شوندگان پدیده روشن شود.

مصاحبه‌ها، ضبط و سپس پیاده شد. داده‌ها از طریق فرایند کد‌گذاري و مبتنی بر طرح نظام‌دار نظریه داده بنیاد تحلیل شدند. در طی کد‌گذاري، متن مصاحبه‌هاي پیاده شده با استفاده کدهاي زنده علامت‌گذاری و ایده‌هاي تکراري شناخته‌شده و مفاهیم شامل کلمه‌ها و عبارت‌هایی بود که تجربه‌هاي مصاحبه‌شوندگان و ایده‌هاي آن‌ها را در خصوص موضوع پژوهش منعکس می‌نمود. کد‌گذاري و بررسی مفاهیم تکرار شده تا رسیدن به اشباع، وقتی هیچ موضوع جدید نمی‌توان در داده‌هاي خام یافت، ادامه یافت. در کد‌گذاري انتخابی، نظریه پژوهش درباره رویکرد موضوع پژوهش روایت‌شده است. کدگذاری انتخابی، بیانی از فرایند پژوهش و سیر داستان پژوهش می‌دهد. در طی تحلیل، چندین بار متن پیاده شده مصاحبه‌ها براي یافتن مدلی جدید یا اصلاح مدل قبلی موردبازنگری قرار گرفت. همچنین برای اطمینان از قابلیت اعتماد یافته‌ها، درصد توافق بین دو کدگذار محاسبه شد و فرآیند تحلیل بازبینی شد.

 

محدوده موردمطالعه

تهران پرجمعیت‌ترین شهر و پایتخت ایران، مرکز استان تهران و شهرستان تهران است. نتایج سرشماري نفوس و مسکن سال 1395 نشان می‌دهد که شهر تهران در حدود 79.926.270 نفر جمعیت داشته و برآورد رسمی جمعیت شهرستان‌ها که برای نخستین بار در ایران برای سال ١٤٠٠ منتشر شد نیز حاکی از این است که تهران ٩ میلیون و ٣٩ هزار نفر جمعیت دارد. بررسی روند تمرکز جمعیتی شهر و منطقه شهري تهران نسبت به‌کل کشور نشان دهندة آن است که روند سهم جمعیتی شهر تهران از جمعیت شهري کل کشور کاهش داشته است، ولی بررسی روند سهم جمعیت منطقة شهري تهران به جمعیت کل کشور نشان دهندة افزایشی بودن این روند است. علاوه بر این، تهران کانون اقتصادی ایران است و نخستین منطقه صنعتی کشور محسوب می‌شود. بر اساس آمار سال ۱۳۹۵، سهم تهران در کل تولید ناخالص داخلی ایران ۲۱ درصد است و با اختصاص نیمی از بخش صنعت کشور به خود، نقش مهمی در اقتصاد ایران دارد. تمرکز سیاسی‌ - اداری و وجود سیستم متمرکز سیاسی– اداری در تهران، از دیگر موارد قابل‌توجه در این شهر است. تمام مراکز تصمیم‌گیری و مدیریتی ملی از جمله: دفتر ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی، قوه قضاییه، وزارتخانه‌ها، نهادهای ملی دولتی و غیردولتی، ارگان‌های حکومتی ملی در تهران مستقر هستند. حجم کارکنان این نهادها و مراکز سیاسی‌ـ اداری کشور در تهران ساکن بوده و حضور آنان قدرت کامل بلامنازع سیاسی و اداری را به تهران بخشیده و روزانه حجم عظیمی از ترافیک زمینی و هوایی کشور را برای انجام امور اداری و سیاسی در سایر نقاط کشور به‌سوی این شهر روانه کرده و حجم تردد درونی شهر تهران و جمعیت شناور آن را به‌شدت افزایش می‌دهد (Amiraslani, 2021: 107-114). تمرکز شدید جمعیتی، اقتصادی، خدماتی و سیاسی– اداری تهران و روند فزاینده همه تمرکزهای مذکور فرآیند مصرف انواع منابع را در یک سیر شتابان همواره افزایش می‌دهد که نتیجه آن ترافیک و آلودگی و معضلات زیست‌محیطی است.

 

بحث و ارائه یافته­ها

نتایج فراترکیب مستلزم آن است که پژوهشگر بازنگری دقیق و عمیقی را نسبت به سند موردمطالعه انجام دهد و پژوهش­های قبلی را با یکدیگر ترکیب کند. بر اساس گزارش Herber & Barroso., (2007: 414 - 431) الگوی هفت مرحله­ای را به این منظور ارائه داده­اند:

گام اول) تنظیم سؤال­های پژوهش: نخستین گام فراترکیب تنظیم سؤالات پژوهش است. نخستین سؤال برای شروع فراترکیب چه چیزی و سپس چه کسی است. همچنین گروه­بندی و تحلیل ابعاد تمرکززدایی بر رشد متوازن کلان‌شهر تهران در نظریه داده بنیاد مورد سؤال قرارگرفته است (جدول 1).

 

جدول 1- سؤال‌های پژوهش از منظر رویکرد فراترکیب

پارامتر

مقوله محوری نظریه داده بنیاد

سؤال پژوهش

چه چیزی (what)

شرایط علی

شاخص­هایی که از منظر رشد متوازن منجر به بروز تمرکززدایی در فرد می­شوند، کدامند؟

شرایط زمینه‌ای

چه عوامل کلانی باعث ایجاد این پدیده می­گردند؟

پدیده اصلی

شاخص­هایی که تمرکززدایی را ایجاد می­کنند، کدامند؟

شرایط مداخله‌گر

شاخص­هایی که باعث تشدید یا تحدید پدیده موردنظر می­گردد، کدامند؟

راهبردها

چه راهبردهایی باعث کنترل پدیده موردنظر می­گردد؟

پیامدها

کنترل پدیده موردنظر باعث ایجاد چه پیامدهایی می­گردد؟

چه (who)

-

ابعاد هر یک از مقوله‌های محوری شامل چیست

(منبع: یافته‌های پژوهش، 1404)

 

گام دوم) بررسی نظام­مند متون: در این مرحله پژوهشگر به جستجوی سیستماتیک مقالات منتشر شده در مجلات علمی مختلف و معتبر داخلی و خارجی و همچنین منابع عمومی و سایت­های سازمان­های معتبر خارجی و داخلی با هدف تعیین اسناد معتبر، موثق و مرتبط در بازه زمانی مناسب می­پردازد. ابتدا کلمات کلیدی مرتبط را به‌صورت منفرد یا ترکیبی به فارسی و انگلیسی در بین سال­های 1392 لغایت 1401 و برای مقالات لاتین سال­های 1980 لغایت 2022 موردبررسی قرار گرفت و درنهایت 34 مقاله یافت شد.

گام سوم) جستجو و بررسی مقالات مرتبط: در فرآیند جستجو پژوهشگر پارامترهای مختلفی را مانند عنوان، چکیده، محتوا، جزئیات مقاله (نام نویسنده، سال) و غیره را در نظر گرفته و مقالاتی که با سؤال و هدف پژوهش تناسبی ندارد، حذف می­کند. همچنین معیار پذیرش و رد مطالعات، شامل زبان پژوهی، بازه زمانی مطالعه، شرایط مطالعه، جامعه مطالعه، نوع مطالعه است. در جدول (2) مراحل پالایش منابع مورداستفاده آورده شده است.

 

جدول 2- مراحل پالایش منابع مورداستفاده

تعداد

منابع جستجو شده

مراحل

52

تعداد منابع یافت شده

مرحله اول

3

تعداد منابع رد شده به علت عنوان

49

منابع غربال‌شده بر اساس عنوان

مرحله دوم

10

تعداد منابع رد شده از نظر چکیده

39

منابع غربال‌شده بر اساس چکیده

مرحله سوم

5

تعداد منابع رد شده از نظر محتوا

34

تعداد منابع نهایی

مرحله چهارم

(منبع: یافته‌های پژوهش، 1404)

 

همان‌طور که مشاهده مي­شود، 34 مقاله به‌منظور شناسایي مولفه­های مربوط به تمرکززدایی و رشد متوازن انتخاب شدند که بر اساس روش ارزیابي حیاتي و بر اساس معیارهای هدف تحقیق، منطق روش تحقیق، طرح تحقیق، نمونه‌برداری، جمع‌آوری داده‌ها، انعکاس‌پذیری، ملاحظات اخلاقي، دقت تجزیه‌وتحلیل، بیان تئوریک و شفاف یافته‌ها، ارزش تحقیق موردبررسی قرار گرفتند. با توجه به نتایج مرحله ارزیابی حیاتی پژوهش­ها، 2 مقاله با توجه به نرسیدن به حداقل امتیاز پذیرش از گردونه بررسی خارج شدند و در نهایت 32 مقاله وارد مرحله چهارم، یعني استخراج اطلاعات متون شدند.

گام چهارم: استخراج اطلاعات مقالات: در این مرحله، پژوهشگر به‌طور مداوم مقاله­های منتخب و نهایی شده در مرحله قبل را به‌منظور تعیین مولفه­های فرعي و شاخص­های پژوهش موردبررسی قرار می­دهد و چک لیستی بر اساس مراجع یافت شده، نام و نام خانوادگی نویسنده، سال انتشار مقاله تهیه می­شود.

گام پنجم: ارائه یافته­ها و تحلیل محتوا: در این مرحله از فراترکیب، یافته­های حاصل از مراحل قبل ارائه می­شوند.

گام ششم: پایایی و اعتبار مدل: در این پژوهش جهت ارزیابی پایایی، نتایج در اختیار یکی از خبرگان قرار گرفته است. تا به‌وسیله شاخص کاپا پایایی کدهای استخراجی موردبررسی قرار گیرد. جدول (3) معرف جدول توافقی میان کدینگ یکی از خبرگان و نگارنده در خصوص یکی از متون است. با توجه به سطح معناداری کمتر از 5 درصد و مقدار ضریب کاپا (693/0)، پایایی کدهای استخراجی موردپذیرش قرار می­گیرد. لازم به یادآوری است که پژوهشگران بر این باورند چنانچه ضریب توافق کاپا، بالاتر از 6/0 باشد از مقدار خوبی برخوردار است. همچنین ضریب معناداری کمتر از 05/0 گویای وجود رابطه کدگذاری میان دو سند بررسی‌شده است.

 

جدول 3 - محاسبه ضریب توافق کاپا برای کد‌گذاری مقوله­ها

 

مقدار

انحراف استاندارد

آماره آزمون Tb

سطح اهمیت

ضریب توافق کاپا

693/0

153/0

369/4

000/0

تعداد

13

 

 

 

(منبع: یافته‌های پژوهش، 1404)

 

نتایج نظریه داده بنیاد

در مرحله دوم با توجه به روش پژوهش (نظریه داده بنیاد) به‌منظور تکمیل اطلاعات در خصوص مولفه­ها و شاخص‌های حوزه موردپژوهش، اقدام به مصاحبه از خبرگان دانشگاهی ­گردید. بر اساس جدول (4) تعداد نمونه­های انتخاب‌شده برابر 15 نفر است؛ که تعداد 9 نفر از آن­ها عضو هیئت‌علمی دانشگاه­ها و 6 نفر دانشجوی مقطع تحصیلات تکمیلی هستند.

 

جدول 4 - ویژگی­های نمونه انتخاب‌شده تحقیق حاضر

شرح

دانشگاه آزاد واحد شهرکرد

دانشگاه آزاد واحد تهران جنوب

دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات

دانشگاه آزاد واحد بناب

دانشگاه آزاد کیش

دانشگاه چمران اهواز

جمع

دانشجوی دکتری

1

0

1

0

3

1

6

عضو هیئت‌علمی

0

3

2

3

0

1

9

جمع ستون

1

3

3

3

3

2

15

(منبع: یافته‌های پژوهش، 1404)

 

با انجام این تعداد مصاحبه، تشخیص محقق این بوده است که اطلاعات گردآوری‌شده به نقطه اشباع رسیده و نیازی به انجام مصاحبه­های بیشتر نیست. در انتخاب این تعداد نمونه، مسائلی چون زمان، در دسترس بودن مصاحبه‌شوندگان و میزان همکاری آن‌ها موردتوجه بوده است. تجزیه‌وتحلیل داده­ها در این پژوهش به‌صورت کدگذاری در سه سطح کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی صورت گرفت. در اولین مرحله (کدگذاری باز)، توصیف و طبقه­بندی داده­ها انجام شد؛ در مرحله­ کدگذاری محوری، مقوله­ها و مفاهیمی که در مرحله­ی کدگذاری باز شناسایی‌شده بود در تجزیه و ترکیبی جدید به یکدیگر مرتبط شدند تا در نهایت، در کدگذاری انتخابی از دل داده­ها مدلی تحلیلی برای تمرکززدایی شهری استخراج شد.

کدگذاری باز: در این گام، به همه­ی نکات کلیدی و مهم مصاحبه­ها برچسب­های مفهومی (کدگذاری باز) مناسبی داده شد. سپس، آن‌ها در یک جدول قرار گرفتند. نمونه­ای از مهم­ترین کدگذاری باز مصاحبه­ها در جدول (5) قرارگرفته شده است.

 

جدول 5- کدگذاری باز

مقوله

نکات کلیدی

مفهوم انتزاعی

مقوله اصلی

" تمرکززدایی بر اساس تئوری چشم‌انداز، مبتنی بر سه تفکر کلیدی است که عبارت‌اند ازکد گذاری، طبقه‌بندی، ارزشیابی"

طبقه‌بندی فرآیند تمرکززدایی

افراد ارزش‌های متفاوتی برای یک واحد پولی یکسان قائل هستند

تفاوت ارزش پول

قالب‌بندی ابزاری برای استفاده از تمرکززدایی است.

قالب‌بندی

در این رویکرد افراد در تصمیمات مالی خود برای ارزیابی هر تصمیم حسابی جداگانه در ذهن باز می‌کنند و سعی می‌کنند عواقب هر تصمیم (مثبت یا منفی)، را تنهایی بررسی کنند

تصمیم‌گیری به‌صورت انفرادی

"بر اساس منطق تمرکززدایی اینکه افراد چگونه نتایج را ترکیب می­کنند، مبتنی بر اصول زیر می‌باشد: تفکیک سودها، یکپارچه کردن زیآن‌ها، یکپارچه کردن زیان‌های کم با سودهای زیاد و مجزا کردن سودهای کم از زیان‌های زیاد. "

طبقه‌بندی نتایج دل‌چسب

برچسب زدن

تجمیع کردن نتایج بد

شرایط علی

معمولاً اولین اطلاعات کسب‌شده در مورد موضوعی خاص مبنایی برای محاسبه ذهنی شخص می‌گردد.

سوگیری تمرکزگرایی

شخص کنترل یا تأثیر خود را بر رویدادها بیشتر از آنچه واقعاً هست تصور می‌کند. باید توجه داشت که بسیاری از چیزها تحت کنترل ما نیستند اما مردم عموماً متوجه این موضوع نیستند.

توهم کنترل

از تمایل به توجه و تمرکز به بعضی محرک‌ها، نشانه‌ها و ملاک‌ها درحالی‌که بقیه‌ی چیزها هم‌زمان نادیده گرفته می‌شوند. این سوگیری نه‌تنها برداشت ما را از جهان و پیرامونمان تحت تأثیر قرار می‌دهد بلکه ارزیابی ذهنی ما را هم تحت تأثیر قرار می‎دهد. 

سوگیری توجه

تصور ذهنی شخص از درستی قضاوت‌ها یا توانایی‌هایش به‌مراتب بیشتر از آن چیزی است که در واقع هست. بیش اطمینانی را شاید بتوان مهم­ترین خطا یا سوگیری حسابداری ذهنی دانست.

بیش اطمینانی

اعتقادگرایی باعث می‌شود فرد در ارزیابی و پذیرش استدلال‌ها فقط به این نکته توجه کند که نتایج هر استدلال چقدر با باورها و اعتقادات شخصی وی همخوانی دارد. به نظر می‌رسد در تمرکززدایی فرد درگیر این اعتقادات باشد.

سوگیری اعتقادی

شخص در هنگام تصمیم­گیری نگاه بلندمدت ندارد و درواقع تنها نوک بینی خود را می­بیند

کوته‌بینی

انسان­ها تحت تأثیر نحوه ارائه اطلاعات و شواهد نیز هستند. در واقع مهم است که چه قالب یا تزئینی اطلاعات ارائه شوند. 

قالب‌بندی

انسان‌ها همیشه بر عقیده خود پافشاری می­کنند. حتی پس‌ازاینکه با شواهدی جدید روبرو شود که برخلاف آن باور باشد.

اثر پس‌زنی

تصور عموم بر این است که واضح‌ترین و بدیهی‌ترین تصمیم، همان تصمیم درست است

سوگیری تصمیم بدیهی

انسان‌ها گرایش به جستجو و تفسیر اطلاعات به روشی است که باورها یا فرضیه‌های خود را تأیید کنند.

سوگیری تصدیق

شرایط مداخله‌گر

وجود شرایط ابهام در تصمیم‌گیری ممکن است باعث تشدید این پدیده گردد

شرایط ابهام

در شرایطی که تصمیم‌گیری‌ها شرایط پیچیده‌ای به خود گرفته است رشد متوازن کلان‌شهر تهران شدت بیشتری پیداکرده است.

پیچیدگی تصمیم

یکی از عوامل تأثیرگذار بر تمرکززدایی استفاده از قواعد سرانگشتی می‌باشد.

قواعد سرانگشتی

شرایط زمینه­ای

مشخصات جمعیت شناختی مانند سن، تحصیلات، تجربه کاری می­تواند در این سوگیری تأثیرگذار باشد.

مشخصات جمعیت شناختی

افزایش و گستردگی حجم اطلاعات عاملی جهت تأثیرگذاری بر این سوگیری هست.

حجم اطلاعات

نداشتن اطلاعات کافی جهت تصمیم‌گیری سبب افزایش سوگیری می­گردد

نداشتن اطلاعات کافی

راهبردها

پرسشگری مدام درباره باورها، انتخاب‌ها و قضاوت‌های خویش بهترین ابزار است تا روایت ذهن را به واقعیت جهان خارج نزدیک کنیم.

تفکر انتقادی

آگاهی بیشتر از رشد متوازن می‌تواند بسیاری از تصمیم‌ها، واکنش‌ها و قضاوت‌های پیشتر ناخودآگاه را به سمت هدایت خودآگاه ببرد. به زبانی دیگر ذهن اسیر ما خواهد بود نه ما اسیر وی.

درک سوگیری­ها

در حوزه مالی، سبد خرید روزانه‌ را متنوع کنیم. پیش از هر تصمیم اقتصادی بزرگ اعم از سرمایه‌گذاری و خریدوفروش دارایی‌هایمان، درباره استراتژی‌های گوناگون مطالعه کنیم. تلاش کنیم اطلاعات متنوعی درباره شرایط بازار به دست بیاوریم و نظر کارشناسان اطرافمان را جویا شویم.

استفاده از کارشناسان

سوگیری راه‌حل دم دست یک میان‌بر ذهنی است که در ارزیابی مفاهیم یا تصمیم‌ها بر آنچه که سریعاً به خاطر آورده می‌شود تکیه می‌کند. با پرهیز از شتاب‌زدگی می­توان از این سوگیری جلوگیری کرد

پرهیز از شتاب‌زدگی

پیامدها

رشد متوازن و اینکه در هر شرایطی چگونه عمل می‌کنند، ابزاری است برای شناخت بهتر خویشتن.

خودشناسی

تعصب مانع آزاداندیشی‌ است. هر چه بیشتر درباره‌ آن بدانیم کمتر اسیر سوگیری‌های شناختی می‌شویم. رهایی از جانب‌داری‌های ذهن به تفکر باز می‌انجامد و تقویت آزاداندیشی

تقویت آزاداندیشی

هر چه بیشتر درباره خطاهای ذهن بدانیم، کمتر اسیر خطاهایش می‌شویم و روند تصمیم‌گیری منطقی‌تر می‌شود. به‌علاوه در هر تصمیم و انتخاب زوایایی بررسی می‌شود که شاید ذهن پیشتر آن‌ها را نمی‌دیده است.

بهینه‌سازی روند تصمیم

سوگیری‌های رفتاری مانند عدم تمرکززدایی سبب می‌شود که این خطای شناختی سبب می‌شود فرد اطلاعات ضروری فراوانی را از دست بدهد زیرا ترجیح می‌دهد با آن اطلاعات کاری نداشته باشد. در نتیجه هم خود فرد دچار خطای بنیادی در قضاوت‌هایش می‌شود هم اعتماد دیگران را به‌تدریج از دست می‌دهد زیرا در جاهایی که لازم است یا حضور ندارد یا واکنشی نشان نمی‌دهد.

جلوگیری از دست دادن اطلاعات بااهمیت

(منبع: یافته‌های پژوهش، 1404)

 

مرحله کدگذاری محوری: در این مرحله با توجه به اطلاعات به‌دست‌آمده از مرحله اول جمع‌آوری اطلاعات (رویکرد فراترکیب) و بخش اول مرحله دوم جمع‌آوری اطلاعات (کدهای باز مصاحبه نیمه ساختاریافته) اقدام به اصلاح یا حذف و طبقه‌بندی کدهای باز به‌دست‌آمده در این دو مرحله گردید. جدول (6) نتایج کدگذاری محوری که شامل ساخت طبقات اصلی نظریه بعد از شناسایی مقولات سطح اول و دوم را نشان می­دهد.

 

جدول 6 - نتایج کدگذاری محوری

ردیف

مفاهیم

مقوله

طبقه

ردیف

مفاهیم

مقوله

طبقه

1

سوگیری تمرکزگرایی

سوگیری لنگر انداختن

شرایط علی

49

اثر شبه اطمینان

 

 

2

مأموریت کالبدی و شهرسازی

 

 

50

سوگیری وضعیت موجود

 

 

3

سوگیری قانون ابزار

 

 

51

آموزش

عوامل سازمانی

شرایط واسطه‌ای

4

سوگیری توجه

سوگیری دسترسی‌پذیری

 

52

انتخاب مدیران اجرایی

 

 

5

توهم تکرار یا پدیده بادر-مینهوف

 

 

53

فرهنگ

 

 

6

سوگیری آکام یا تصمیم بدیهی

 

 

54

مشوق‌های نادرست

 

 

7

سوگیری برجستگی

 

 

55

تفکر سیلویی

 

 

8

سوگیری انتخاب

 

 

56

فضای بی‌اعتمادی

عوامل محیطی

 

9

اثر پس‌زنی

سوگیری تأیید

 

57

پیچیدگی محیطی

 

 

10

سوگیری تصدیق

 

 

58

شرایط ابهام

 

 

11

سوگیری تناسب

 

 

59

قاعده سرانگشتی

استفاده از میانبرهای ذهنی

 

12

سوگیری انتظار مشاهده‌گر

 

 

60

قاعده اکتشافی همانندی یا معرف

 

 

13

توهم کنترل

سوگیری خودمحوری

 

61

توافق کاذب

 

 

14

توهم اعتبار نظر

 

 

62

خود میان بینی

 

 

15

اثر دانینگ–کروگر

 

 

63

افق زمانی

عوامل فرهنگی

 

16

اثر بیش اطمینانی

 

 

64

تحمل ابهام

 

 

17

سوگیری اعتقادی

سوگیری حقیقت

 

65

جبر باوری

 

 

18

اثر حقیقت واهی

 

 

66

عادت به سرمایه‌گذاری

 

 

19

اثر قالب‌بندی

 

 

67

نظام ارزشی

 

 

20

مأموریت محیط‌زیست و خدمات

 

 

68

انجام کارگروهی

طرز فکر پویا

راهکارها

21

فروپاشی انگاری

ناهنجاری روان‌شناختی

 

69

بررسی فرضیه‌های جایگزین

 

 

22

سوگیری مایوپیا یا کوته‌بینی

 

 

70

تکنیک‌های مدیریت جلسات در کار گروهی

 

 

23

سوگیری جمع‌آوری اطلاعات

 

 

71

شناسایی منابع دریافت اطلاعات و به چالش کشیدن آن

 

 

24

قالب‌بندی

کدگذاری

پدیده محوری

72

افزایش انطباق‌پذیری با واقعیت

 

 

25

ترکیب نتایج

 

 

73

در نظر گرفتن کل فرآیند تصمیم

 

 

26

طبقه‌بندی دارایی جاری

طبقه‌بندی

 

74

بالا بردن روحیه انتقادپذیری

تفکر انتقادی

 

27

طبقه‌بندی درآمد جاری

 

 

75

یادآوری دلایل اولیه تصمیم‌گیری در حوزه خاص

 

 

28

طبقه‌بندی درآمد آتی

 

 

76

بررسی میزان تأثیرگذاری دیگران بر تصمیمات خود

 

 

29

بودجه‌بندی ذهنی

 

 

77

پرسشگری مداوم درباره باورها و اعتقاداتمان

 

 

30

ـ

ارزشیابی

 

78

تنوع در زندگی فردی

تعاملات اجتماعی

 

31

میزان سن افراد

مشخصات جمعیت شناختی

شرایط زمینه­ای

79

استفاده از نظر کارشناسان حوزه موردنظر

 

 

32

عامل جنسیت

 

 

80

استفاده از فناوری‌های جدید و امکانات موجود در اینترنت

 

 

33

میزان تحصیلات

 

 

81

پرهیز از شتاب‌زدگی در تصمیم‌گیری

 

 

34

احتمال اتکا به قیاس به دلیل تجربه زیاد

 

 

82

اختصاص زمان بیشتری صرف تحقیق

آگاهی و شناخت

 

35

توجه گزینشی به داده‌های علمی موجود

عوامل احساسی و تعلقات اجتماعی

 

83

استقبال از منابع دریافت اطلاعات جدید

 

 

36

برچسب‌گذاری بر روی باورها

 

 

84

آگاهی بیشتر از سوگیری شناختی و انواع آن

 

 

37

ضعیف بودن قوه داوری انسان

 

 

85

خودشناسی

افزایش توانایی­های فردی

پیامدها

38

اعتماد به اطلاعات در دسترس

عدم تقارن اطلاعاتی

 

86

توان مدیریت زندگی روزمره

 

 

39

تناقض در اطلاعات دریافتی

 

 

87

تقویت آزاداندیشی

 

 

40

نداشتن اطلاعات کافی

 

 

88

افزایش درک ارتباط بین نسلی

 

 

41

افزایش حجم اطلاعات

عقلانیت محدود

 

89

درک بهتر اخبار و اطلاعات

بهینه‌سازی فرآیند تصمیم

 

42

نفع شخصی

 

 

90

خطای کمتر در تحلیل اطلاعات

 

 

43

محدودیت زمانی

 

 

91

کاهش قضاوت و واکنش غلط

 

 

44

گستردگی مسئله

 

 

92

جلوگیری از دست دادن اطلاعات با اهمیت

 

 

45

اثر ابهام

تئوری انتظارات

 

93

جلوگیری از آسیب‌پذیری شدید پس از شکست

کاهش پیامدهای روانی

 

46

اثر دفع

 

 

94

کاهش اثر خلق‌وخو در تصمیم‌گیری‌ها

 

 

47

ریسک گریزی

 

 

95

ارزیابی واقع‌بینانه از عملکرد شخص

 

 

48

زیان گریزی

 

 

 

 

 

 

(منبع: یافته‌های پژوهش، 1404)

 

کدگذاري انتخابی: کدگذاري انتخابی نتایج گام‌هاي قبلی کدگذاري را به‌کاربرده، مقوله اصلی را انتخاب می‌کند و آن را به شکلی نظام‌مند به سایر مقوله‌ها ارتباط داده و ارتباطات را اعتبار می‌بخشد. در واقع محقق در این مرحله، مقوله‌ها را با یكدیگر ارتباط داده و بر اساس این ارتباطات سعي مي‌كند تصویر یا نظریه‌اي در مورد موضوع خلق كند. برای کشف نحوه ارتباط مقوله‌‌ها با یکدیگر، از پارادایم به‌عنوان ابزار تحلیلی استفاده شد. بدین‌صورت که یکی از مقوله‌ها به‌عنوان مقوله اصلی انتخاب‌شده و سایر مقوله‌ها حول آن مقوله به یکدیگر ارتباط داده شدند. مدل پارادایمی این پژوهش در شکل (1) رسم شده است.

img0 

شکل 1- الگوی تمرکززدایی کلان‌شهر تهران

 

C:\Users\AzarTahlil\Desktop\221385_547.jpg 

شکل 2- نقشه GIS پراکندگی جمعیت کلان‌شهر تهران

 

قابليت اعتماد: جهت ارزیابی قابلیت اعتماد یافته‌ها، از روش "درصد توافق بین دو کدگذار" استفاده‌شده است. ابتدا از يك همکار پژوهشی که در زمینۀ کدگذاری داده‌های کیفی و نوآوری، دارای تجربه بود، درخواست شد تا در پژوهش مشاركت كند؛ از بین نتایج مصاحبه، چهار مصاحبه اول، پنجم و سیزدهم و پانزدهم انتخاب گردیده و به‌طور جداگانه توسط دو کدگذار (پژوهش‌گر و همکار پژوهشی) کدگذاری گردیدند. در هرکدام از مصاحبه‌ها، كدهايي كه در نظر دو نفر باهم مشابه هستند با عنوان «توافق» و کدهای غيرمشابه با عنوان «عدم توافق» مشخص می‌شوند. سپس محقق به همراه اين همكار پژوهش، تعداد چهار مصاحبه را كدگذاري كرده و درصد توافق درون موضوعي كه به‌عنوان شاخص پايايي تحليل به كار مي­رود. با استفاده از رابطه (1) محاسبه شد و نتایج ارزیابی پایایی در جدول (7) آورده شده است.

 

بر اساس این بررسی، مقدار ضریب پایایی برای ابزار گردآوری داده‌ها در این مطالعه، برابر با 75/0 می‌باشد؛ که از نظر پژوهشگران به‌عنوان درصد مطلوب پایایی در نظر گرفته می‌شود. عموماً ضریب پایایی بالای 60 درصد، مقدار مطلوبی برای ارزیابی این ویژگی فنی ابزار گردآوری داده در نظر گرفته می‌شود.

 

جدول 7 - ارزیابی پایایی پژوهش

رابطه (1):

 

ضریب پایایی

مصاحبه منتخب

81/0

مصاحبه اول منتخب‌شده

72/0

مصاحبه پنجم منتخب‌شده

73/0

مصاحبه سیزدهم منتخب‌شده

75/0

مصاحبه پانزدهم منتخب‌شده

75/0

مجموع

 

نتیجه­گیری و ارائه پیشنهادها

نتایج حاصل از این تحقیق نشان می‌دهد که موارد مهمی در حوزه نظریه‌پردازی شهرنشینی و تأثیرات آن بر جوانب مختلف فرهنگی، اجتماعی و انسانی تأثیرگذار است. برخی از چالش‌های مطرح‌شده شامل ضعف در امور مسکن شهری، مهاجرت و حاشیه‌نشینی، کاهش سرمایه اجتماعی، از دست دادن هویت شهری، مشکلات در طراحی، برنامه‌ریزی و مدیریت شهری، ناتوانی در نظام حقوقی، و کاستی‌ها در توسعه پایدار شهری بوده است. بر اساس این نتایج، پیشنهادات عملی شامل اصلاحات در نظام حقوقی، توسعه پروژه‌های مشارکت عمومی - خصوصی با رعایت مفاد قرارداد، ایجاد قانون جامع در زمینه مشارکت عمومی - خصوصی، و فرهنگ‌سازی برای تفکر، نواندیشی و تحول در سازمان‌های شهرداری مطرح‌شده است. به‌طورکلی، این تحقیق نشان می‌دهد که تدابیری برای مواجهه با چالش‌های شهرنشینی و ارتقای کیفیت زندگی شهروندان ایرانی، به‌ویژه در شهر تهران، ضروری و حیاتی است. در ادامه بر اساس یافته‌های پژوهش پیشنهادهایی ارائه می‌گردد:

·       افزایش ظرفیت توسعه زیرساخت‌ها با مشمول کردن سایر قوا و نهادهای عمومی در قوانین جدید مشارکت عمومی - خصوصی.

·       تعیین بسته قانونی مشخص قبل از عقد قراردادهای مشارکت عمومی - خصوصی، به‌ویژه برای مدت طولانی، و جلوگیری از تأثیر تغییرات قانونی برای بخش خصوصی.

·       ایجاد قانون جامع در زمینه مشارکت عمومی - خصوصی به‌منظور ایجاد اطمینان حقوقی برای سرمایه‌گذاران خصوصی.

·       بسترسازی و ایجاد فرهنگ تفکر، نواندیشی و تحول در سازمان‌های شهرداری، به‌طوری‌که کارکنان دارای اختیارات مناسب باشند و به‌روزرسانی دائمی دانش و مهارت‌هایشان را تأکید شود.

 

منابع

توکلی کجانی، حسین؛ استعلاجی، علیرضا؛ و رنجبر، محسن. (1398). ارزیابی تغییرات پیوندهای شهر و روستا در نظام توسعه پایدار ناحیه‌ای (مطالعه موردی شهرستان ری و حوزه نفوذ). جغرافیا (نشریۀ انجمن جغرافیایی ایران)، 17(63)، 216-230. https://mag.iga.ir/article_246095.html?lang=fa

موسوی، میرنجف؛ بایرام‌زاده، نیما؛ و حسن‌پور قطلو، احمد. (1404). بررسی روند تمرکزگرایی در ایران با تأکید بر شاخص‌های اقتصادی. پژوهش‌های جغرافیای اقتصادی، 6(19)، 85-99. https://doi.org/10.30470/jegr.2024.2033082.1191 

 

References

Ahmady, K. (2023). Ethnic Claims in Iran in Terms of Justice and Development. Journal for ReAttach Therapy and Developmental Diversities, 6(4s), 435-464. https://www.jrtdd.com/index.php/journal/article/view/1995 

Amiraslani, F. (2021). Analysis of quality of life across Tehran districts based on designated indicators and relational database management system. Urban Governance, 1(2), 107-114. https://doi.org/10.1016/j.ugj.2021.09.003 

Bayramzadeh, N., Mousavi, M. N., & Panezai, S. (2025). Provincial inequalities in Iran: A comprehensive planning model for budget allocation. Town and Regional Planning, 86, 46-61. https://doi.org/10.38140/trp.v86i.8271 

Clifford, J. P., Doran, J., Crowley, F. & Jordan, D. (2023). The relationship between city size, decentralisation and economic growth. Journal of Economic Studies, 50(6), 1171-1189. https://doi.org/10.1108/JES-03-2022-0146

Díaz-Lanchas, J., & Mulder, P. (2021). Does decentralization of governance promote urban diversity? Evidence from Spain. Regional Studies, 55(6), 1111-1128. https://doi.org/10.1080/00343404.2020.1863940 

Han, L., Wu, X., & Tang, P. (2023). Does Environmental Decentralization Affect the Supply of Urban Construction Land? Evidence from China. Land, 12(3), 601. https://doi.org/10.3390/land12030601 

Herber, O. R., & Barroso, J. (2020). Lessons learned from applying Sandelowski and Barroso’s approach for synthesising qualitative research. Qualitative research, 20(4), 414-431. https://doi.org/10.1177/146879411986244 

Kalbar, P. P., & Lokhande, S. (2023). Need to adopt scaled decentralized systems in the water infrastructure to achieve sustainability and build resilience. Water Policy, 25(4), 359-378. https://doi.org/10.2166/wp.2023.267  

Liu, Z., & Gu, H. (2020). Evolution characteristics of spatial concentration patterns of interprovincial population migration in China from 1985 to 2015. Applied Spatial Analysis and Policy, 13, 375-391. https://doi.org/10.1007/s12061-019-09308-4 

Mousavi, M. N., Bayramzadeh, N., & Hasanpour Ghotoulu, A. (2025). Investigating the process of centralization in Iran with an emphasis on economic indicators. Economic Geography Research, 6(19), 85-99. https://doi.org/10.30470/jegr.2024.2033082.1191 [In Persian]

Omidali, E., Fanni, Z., & ShafieiSabet, N. (2022). Explaining the role and function of Iranian metropolises in the regional development programs of the country. Journal of Urban Management and Energy Sustainability, 4(1), 108-125. https://doi:10.22034/JUMES.2022.563584.1091  

Pilehvar, A. A. (2023). Investigating the relationship between informal economy and competitiveness in Iran’s metropolises. Journal of the Knowledge Economy, 14(3), 2515-2538. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2013.10.012 

Pugh, R., & Dubois, A. (2021). Peripheries within economic geography: Four “problems” and the road ahead of us. Journal of Rural Studies, 87, 267-275. https://doi.org/10.1016/j.jrurstud.2021.09.007 

Straub, A. M., Gray, B. J., Ritchie, L. A., & Gill, D. A. (2020). Cultivating disaster resilience in rural Oklahoma: Community disenfranchisement and relational aspects of social capital. Journal of rural studies, 73, 105-113. https://doi.org/10.1016/j.jrurstud.2019.12.010 

Tavakoli Kajani, H. , Estelaji, A. & Ranjbar, M. (2020). Evaluation of changes in urban-rural connections in the regional sustainable development system (Case study of Rey city and sphere of influence). Geography, 17(63), 216-230. https://mag.iga.ir/article_246095.html?lang=fa [In Persian]

Wu, A. M., Ye, L., & Li, H. (2018). The impact of fiscal decentralization on urban agglomeration: Evidence from China. Journal of Urban Affairs, 41(2), 170–188. https://doi.org/10.1080/07352166.2018.1484254 

 

 

 

[1]  نویسنده مسئول: علیرضا استعلاجی، پست الکترونیکی: al-estelaji@yahoo.com 


مقالات مرتبط

حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات دانشگاه آزاد اسلامی است.
حق نشر © 1404-1400

صفحه اصلی| عضویت/ ورود| درباره سند| تماس با ما|
[English] [العربية] [en] [ar]