تجزیه پايداری عملكرد دانة ژنوتیپهای نخود سفيد دركشت دیم بهاره مناطق سردسیر

محورهای موضوعی : توليد محصولات زراعي

يداله فرايدي ¹ (عضو هيات علمي مؤسسة تحقيقات كشاورزي ديم كشور، مراغه – ايران. )

تاریخ دریافت : 1396/05/02 تاریخ پذیرش : 1396/09/20 تاریخ انتشار : 1397/03/10

کلید واژه: پايداری عملکرد, کشت بهاره, عملکرد دانه, نخود کابلی,

چکیده مقاله :

به منظور بررسی عملکرد دانه و پایداری ژنوتیپ های نخود در کشت بهاره تحت شرایط دیم و معرفی ژنوتیپ های پايدار و پرمحصول، اين آزمايش با 18 لاين و رقم نخود سفيد، در قالب طرح پایه بلوکهای کامل تصادفی در چهار تكرار و به مدت سه سال زراعي(95-1392) در ايستگاه های سردسیری تحقيقات كشاورزي ديم مراغه،كردستان و شيروان، مورد بررسی قرار گرفت. تجزیه واریانس مرکب عملکرد دانه نشان داد، اختلاف بسیار معنی داری بین سالها و مکان های آزمایش وجود داشت. اثرمتقابل سال × مکان، بسیار معنی دار بود. همچنین اثرات متقابل ژنوتیپ × سال و ژنوتیپ × مکان، معنی دار بود. بیشترین و کمترین عملکرد دانه به ترتیب مربوط به مراغه در سال 1395 (904 کیلوگرم درهکتار) و شیروان در سال 1393(122 کیلو گرم درهکتار) بود. از بین ژنوتیپ های نخود، شاهد جم با 7/494 کیلوگرم درهکتار وFLIP 06-88C، با 7/364 کیلوگرم درهکتار، به ترتیب بیشترین و کمترین عملکرد دانه را داشتند. همچنین ژنوتیپ های شماره 14 (FLIP 08-10C)، 17(شاهد قزوین)، 6(FLIP 93-58C)، 3(FLIP 86-6C)، 1 (ILC 484) و4(FLIP 87-45C)، به ترتیب با 1/473، 471، 1/470، 3/466، 6/465 و3/464 کیلوگرم درهکتار، بیش از 98 درصد عملکرد شاهد ثمین(2/475 کیلوگرم درهکتار) را تولید کردند. تجزیه پایداری با استفاده از پارامترهای پایداری دامنه تغییرات در متوسط سال ها، واریانس محیطی رومر، ضریب تغییرات محیطی فرانسیس وکاننبرگ، واریانس درون مکانی لین و بینز و روش ناپارامتری رتبه نشان داد، ژنوتیپ های FLIP 86-6C ، FLIP 87-45C و FLIP 08-55C با توجه به عملکرد بالاتر از میانگین و پایداری آنها در غالب روش ها، به عنوان ژنوتیپ های برتر و پایدار انتخاب شدند و FLIP 86-6C با وزن صد دانه(34 گرم) و ارتفاع بوته (6/27 سانتیمتر) ، برتر از ژنوتیپ های دیگر بود.

چکیده انگلیسی:

In order to study the grain yield and stability of chickpea genotypes in spring planting under rainfed conditions and introduce the stable and high yielding genotypes, this survey was carried out with 18 Kabouli chickpea genotypes in randomized complete block design with four replications during 2013-16 cropping seasons at Maragheh, Kordestan and Shirvan agriculture research stations. The results of combined ANOVA on grain yield showed that there were highly significant differences in years × location interactions. There was also noticeable differences in genotypes × year and genotype × location interactions. The highest average grain yield ( 904 kg. ha ) obtained at Maragheh in 2016 and the lowest ( 122 kg. ha ) was at Shirvan in 2014. The genotypes of Jam control ( 494 kg. ha ) and FLIP 06-88C ( 364.7 kg. ha ), Gazvin check ( 471 kg. ha ) , FLIP 93-58C ( 470.1 kg. ha), FLIP 86-6 C ( 466.3 kg. ha ), ILC 484 ( 465.6 kg. ha ) and FLIP 87-45C ( 464.3 kg. ha), produced more than 98% grain yield using variation range at years mean, Romer's environmental variance, Francis and Kannenburg's environmental coefficient variation, Lin and Binns' variance within places, and Rank non-parametric method indicated that FLIP 86-6C, FLIP 87-45C and FLIP 08-55C with high yielding more than mean and stability in most methods, were selected as superior and stable genotypes. FLIP 86-6C due to the highest 100 seed weight ( 34 gs. ) and plant height (27.6 cm ) was superior to the other genotypes.

منابع و مأخذ:

 Ahmadi, K., H. Golizadeh., H.R. Ebadzadeh., R. Hoseipour., F. Hatami., B.Fazli., A. Kazemian., and M. Rafiei. 2015. Agricultural Statistic of crop season 2013-14. 1st volume. Ministry of Jihad-e- Agriculture. PP.158.(In persian)
 Arshad, M., A. Bakhsh., A.M. Haqqani., and M. Bashir. 2003. Genotype-environment interaction for grain yield in chickpea (Cicer arietinum L.). Pakistan Journal of Bonay. 35(2): 181-186.
 Blum, A. 1988. Plant breeding for stress environments. CRC Press INC, Pp. 43-77.
 Blum, A. 1979. Genetic improvement of drought resistance in crop plants. A case for sorghum, P 429 - 445, In: Mussel, H., and Staples, R. C.(eds.). Stress physiology in Crop Plants. Wiley Inter Science ,New York.
 Choudhary, P., S.M. Khanna., P.K. Jain., C. Bharadwaj., J. Kumar., P.C. Lakhera., and R. Srinivasan. 2012. Genetic structure and diversity analysis of the primary gene pool of chickpea using SSR markers. Genetic and Molecular Research. 11: 891-905.
 Eberhart, S.A., and W.A. Russell. 1966. Stability parameters for comparing varieties. Crop Science. 6:36-40.
 Farayedi, Y. 2013. Seed yield stability of advanced Kabuli type chickpea lines at dry fall sowing in cold region of Maragheh. Iranian Journal of Dryland Agriculture. 1(4): 17-32.
 Farshadfar, A. 1998. Application of biometrical genetics in plant breeding. Taghe Bostan Publication. Kermanshah, 396p.(In Persian) Fernandez, G.C. 1991. Analysis of genotype × environment interaction by stability estimates. Horticultural Science. 27: 947–950.
 Finlay, K.W., and G.N. Wilkinson. 1963. The analysis of adaptation in a plant breeding programme. Australian Journal of Agriculture Research. 14:742-754.
 Francis, T.R., and L.W. Kannenburg. 1978. Yield stability studies in short-season maize. I. A descriptive method for grouping genotypes. Canadian Journal of Plant Science. 58: 1029-1034.
 Kang, M.S. 1993. Simultaneous selection for yield and stability in crop performance trials: Consequences for growers. Agronomy Journal. 85:754-757.
 Kang, M.S. 1988. A rank-sum method for selecting high-yielding, stable corn genotypes. Cereal Research Communications. 16: 113-115.
 Kanouni, H., Y. Farayedi., A. Saeid., and S.H. Sabaghpour. 2015. Stability analyses for seed yield of chickpea (Cicer arietinum L.) genotypes in the western cold zone of Iran. Journal of Agricultural Science. 7(5): 219-230.
 Kanouni, H. 2013. Stability of seed yield and adaptability to autumn sowing in Kabouli type chichpea lines and cultivars. Dryland Agricultural Research Institute.No. 44102. PP.67.(In Persian)
 -Lin, C.S., and M.R. Binns. 1989. Comparison of unpredictable environmental variation generated by year and seeding – time factors for measuring type 4 stability. Theor. Appl. Genet. 78: 61-64.
 -Malhotra, R.S. 1998. Breeding chickpea for cold tolerance . 3rd European Conference on Grain Legumes, pp.152.
 Malhotra, R.S., and M.C. Saxena. 2002. Strategies for overcoming drought stress in chickpea. Caravan 17.
 -Manrique, K., and M. Hermann. 2000. Effect of G×E interaction on root yield and beta carotene content of selected sweet potato varieties and breeding clones. CIP Program Report. 1999- 2000. PP: 281-287.CIP, Peru.
 Roemer, T. 1917. Sind die ertragreichen sorten ertragssicherer. Mitteilungen der Deutschen Landwirtschaftlichen Gesellschaft. 32: 87-89.
 Roustaii, M., D. Sadeghzadeh Ahari., A. Hesami., K. Soleymani., H. Pashapour., K. Nader- Mahmoodi., M.M. Poursiahbidi., M. Ahmadi., M. Hassanpour Hosni., and G. Abediasl. 2003. Study of adaptability and stability of grain yieldof breed wheat genotypes in cold and moderate- cold dryland areas. Seed and plant.19(2): 263-275.
 Sabaghnia, N., S.H. Sabaghpour., and H. Dehghani. 2008. The use of an AMMI model and its parameters to analysis yield stability in multi-environment trials. Journal of Agriculture Science. 146(5): 571-581.
 Sabaghpour, S.H., P. Pezeshkpour., R. Sarparast., A. Saeid., M. Safikhani., A. Hashem Beigi., and I. Karami. 2010. Stability study of seed yield in chickpea genotypes( Cicer arietinum L.) in autumn sowing at dryland condition. Seed and Plant. 26(1): 173-191.
 Sabaghpour, S.H., Y. Farayedi., M. Kamel., and N. Allahyari. 2009. Stability analysis of grain yield of lentil genotypes at spring planting in rainfed condition. Jouanal of Agriculture Science and Natural Resource. 16(2): 33-42.
 Sabaghpour, S.H., E. Sadeghi., and R.S. Malhotra. 2003. Present statusand future prospects of chickpea cultivation in Iran. International Chickpea Conference. 20-22 Jan, 2003, Raipur, India.
 Saeid, A. 2016. Study on adaptability and yield stability of chickpea genotypes for autumn sowing under cold rainfed conditions. Dryland Agricultural Research Institute. 49626. PP. 1-49.(In Persian)
 Saeid, A. 2015. Adaptability and yield stability study of advanced Kabuly chickpea varieties at autumn sowing in rainfed condition. Dryland Agricultural Research Institute. 46875. PP. 1-48.(In Persian)
 Saxena, M. C., and K.B. Singh. 1997. The Chickpea. Jihad of Mashhad university. PP.444. (In Persian)
 Segherloo, A.E., S.H. Sabaghpour., H. Dehghani., and M. Kamrani. 2008. Non-parametric measures of phenotypic stability in chickpea genotypes (Cicer arietinum L.). Euphytica. 162(2): 221-229
 Shukla, G.K. 1972. Some statistical aspects of partitioning genotype-environmental components of variability. Heredity. 29: 237-245.
 Singh, K.B. 1997.Chickpea (Cicer arietinum L.).Field Crops Research. 53 :161-170.
 Singh, K.B, and M.C. Saxena. 1999. Chickpea (The Tropical Agriculturalist). Macmillan Education LTD, London and Bisingtone.

متن کامل:



مجله پژوهش در علوم زراعی- سال هشتم، شماره 27، پائيز و زمستان 1394                                       33

 

تجزیه پايداری عملكرد دانة ژنوتیپهای نخود سفيد

دركشت دیم بهاره مناطق سردسیر

 

يداله فرايدي¹، همايون كانوني²، علي اكبر محمودي پيراهني³ و محسن مهديه⁴

چكيده 

        به منظور بررسی عملکرد دانه و پایداری ژنوتیپ های نخود در کشت بهاره تحت شرایط دیم و معرفی ژنوتیپ های  پايدار و پرمحصول، اين آزمايش با 18 لاين و رقم نخود سفيد، در قالب طرح پایه بلوکهای کامل تصادفی در چهار تكرار و به مدت سه سال زراعي(95-1392) در ايستگاه های سردسیری تحقيقات كشاورزي ديم مراغه،كردستان و شيروان، مورد بررسی قرار گرفت. تجزیه واریانس مرکب عملکرد دانه نشان داد، اختلاف بسیار معنی داری بین سالها و مکان های آزمایش وجود داشت. اثرمتقابل سال × مکان، بسیار معنی دار بود. همچنین اثرات متقابل ژنوتیپ × سال و ژنوتیپ × مکان، معنی دار بود. بیشترین و کمترین عملکرد دانه به ترتیب مربوط به مراغه در سال 1395 (904 کیلوگرم درهکتار) و شیروان در سال 1393(122 کیلو گرم درهکتار) بود. از بین ژنوتیپ های نخود، شاهد جم با 7/494 کیلوگرم درهکتار وFLIP 06-88C، با 7/364 کیلوگرم درهکتار، به ترتیب بیشترین و کمترین عملکرد دانه را داشتند. همچنین ژنوتیپ های شماره 14 (FLIP 08-10C)، 17(شاهد قزوین)، 6(FLIP 93-58C)، 3(FLIP 86-6C)، 1 (ILC 484) و4(FLIP 87-45C)، به ترتیب با 1/473، 471، 1/470، 3/466، 6/465 و3/464 کیلوگرم درهکتار، بیش از 98 درصد عملکرد شاهد ثمین(2/475 کیلوگرم درهکتار) را تولید کردند. تجزیه پایداری با استفاده از پارامترهای پایداری دامنه تغییرات در متوسط سال ها، واریانس محیطی رومر، ضریب تغییرات محیطی فرانسیس وکاننبرگ، واریانس درون مکانی لین و بینز و روش ناپارامتری رتبه نشان داد، ژنوتیپ های FLIP 86-6C ، FLIP 87-45C و FLIP 08-55C با توجه به عملکرد بالاتر از میانگین و پایداری آنها در غالب روش ها، به عنوان ژنوتیپ های برتر و پایدار انتخاب شدند و FLIP 86-6C  با وزن صد دانه(34 گرم) و ارتفاع بوته (6/27 سانتیمتر) ، برتر از ژنوتیپ های دیگر بود.

 

واژه‌هاي كليدي:

         پايداری عملکرد، کشت بهاره، عملکرد دانه، نخود کابلی

 

 

 

 

---

[1] تاريخ دريافت: 02/05/96                        تاريخ پذيرش: 20/09/96

 -  عضو هيات علمي مؤسسة تحقيقات كشاورزي ديم كشور، مراغه – ايران. ( نويسنده مسئول) [e-mail]

[2]  - عضو هيات علمي مركز تحقيقات، آموزش  كشاورزي و منابع طبيعي استان كردستان – ايران.

[3]  - عضو هيات علمي مؤسسة تحقيقات كشاورزي ديم كشور، شيروان – ايران.

[4]  - محقق مؤسسة تحقيقات كشاورزي ديم كشور، مراغه – ايران.

مقدمه و بررسی منابع علمی

نخود( Cicer arietinum  L.)   در دنيا رتبه سوم و در منطقه غرب آسيا و شمال آفريقا، رتبه اول را در بین حبوبات داراست. اين گياه عموماً در بهار كشت شده و از رطوبت ذخيره شده درخاك استفاده مي‌كند ( Malhotra and Saxena, 2002). این گیاه به عنوان يك محصول كم‌ هزينه در سيستم‌هاي زراعي مناطق گرمسيري نيمه خشك كشت می شود و به خاطر قابليت سازگاري با طيف وسيعي از شرايط محيطي و خاك از قبيل اراضي حاشيه‌اي، ‌براي كشت ديگر محصولات حائز اهميت مي‌باشد(Saxena and Singh,1997 ؛Singh and Saxena, 1999). همچنین حبوبات به خاطر تثبيت نیتروژن  اتمسفری درخاك، حاصلخيزي خاك را برای زراعت بعد، تأمین می نماید(Choudhary et al., 2012). دانه نخود با دارا بودن  17 تا 23 درصد پروتئين خام (Saxena and Singh,1997; Malhotra, 1998 ؛ Singh, 1997) كه دو تا سه برابر پروتئين موجود در غلات مي‌باشد، از منابع مهم پروتئين گياهي بوده و می تواند بخشی از پروتئين مورد نیاز کشور را تأمین کند. 

قاره آسيا با 13 كشور توليد كننده نخود، از نظر سطح زيركشت، 92 درصد و از نظرتوليد، 89 درصد از توليد نخود در جهان را به خود اختصاص مي‌دهد (Saxena and Singh,1997). ايران پس از هندوستان، پاكستان و تركيه، رتبة چهارم را از نظرسطح زيركشت نخود به خود اختصاص داده است(Sabaghpour et al., 2003). اين درحالي است كه سطح زيركشت نخود در ايران، هرساله با نوساناتي همراه بوده، به طوري که بر اساس آمار منتشر شده در ايران، سطح زير كشت اين محصول در سال زراعي 93-1392 در كشور، 528505 هكتار بود كه از اين ميزان حدود 519428 هكتار آن (معادل 98 درصد) بصورت ديم كشت گرديده و متوسط عملكرد آن در شرايط ديم و آبی به ترتيب برابر 493 و 1403 كيلوگرم در هكتار بود    ( Ahmadi et al., 2015).

وراثت پذيری عملکرد دانه در شرايط تنش کاهش می يابد، ژنوتيپ های پرمحصول منتخب در اين شرايط ممکن است در تمام چرخه های گزينشی، نتوانند صفت پرمحصولی خود را بروز نمايند، زيرا که بخش قابل توجهی از تغييرات عملکرد، در جمعيت های تحت تنش خشکی مربوط به محيط می شود،  لذا اصلاح‌گران از جمعيت بزرگ و آزمايش های تکراردار در چند مکان و سال استفاده می کنند تا بتوانند نتايج نسبتا دقيقی را به دست آورند(Blum, 1988; Blum, 1979). زماني كه ارقام در شرايط مختلف محيطي عملكرد يكساني ندارند، يك رقم  ممكن است در شرايط محيطي خاصي حداكثر عملكرد و رقم ديگر در شرايط ديگرحداكثر عملكرد را داشته باشد. تغييرات در عملكرد ارقام در طيفي از شرايط محيطي مختلف، به اثرمتقابل ژنوتيپ در محيط نسبت داده  مي شود. در اصلاح نباتات وجود اثر متقابل ژنوتيپ در محيط را نمي‌توان ناديده گرفت. در برنامه های به نژادی، معمولاً اصلاح كنندگان نبات در جستجوي انتخاب ژنوتيپ هايي هستند كه علاوه بر عملكرد بالا، داراي حداقل اثرمتقابل ژنوتيپ درمحيط باشد. به عبارتی، دارای سازگاری و پايداری عملکرد باشد. (Fernandez, 1991). اثر متقابل ژنوتیپ× محيط نشان دهنده حساسیت متفاوت به شرایط مختلف محیطی است، به این معنی که بهترین ژنوتیپ در یک محیط لزوماً بهترین ژنوتیپ در محیط دیگر نیست(Farshadfar, 1998).  به علت وجود اثر متقابل ژنوتیپ و محیط، ارزیابی ارقام جدید در محیط های مختلف یک ضرورت محسوب می شود.  از آنجا كه تجزيه و تحليل به روش‌هاي معمول فقط اطلاعاتي در مورد اثر متقابل ژنوتيپ در محيط به دست مي‌دهد، محققين روش های تجزیه و تحلیل آماری متفاوتی اعم از پارامتری و غیرپارامتری را براي تشخيص پايداري ارقام و معرفی آنها بکار برده اند(Manrique and Hermann, 2000; Roustaii et al., 2003) . اگر چه برخی از این روش ها، بیشتر از سایرین مورد استفاده قرار گرفته اند ولی تاکنون روشی که مورد تایید همگان باشد، معرفی نشده است(Sabaghpour et al., 2009). روش های ماری متعددی برای بررسی اثر متقابل ژنوتیپ در محیط و رابطه آن با پایداری وجود دارد.  فرانسيس وكاننبرگ (Francis and Kannenburg, 1978)، ضريب تغييرات محيطی () هر ژنوتيپ در محيط ها را براي تعيين ميزان پايداري ارقام معرفي كردند. كانگ(Kang, 1988) روش مجموع رتبه را براي گزينش ژنوتيپ‌هاي پايدار با عملكرد بالا پيشنهاد كرد. ابرهارت و راسل 1966)  (Eberhart and Russell,  از سه معيار ضريب رگرسيون (bi)، ميانگين هر ژنوتيپ و ميانگين مربعات انحراف از خط رگرسيون (S2di) استفاده نمودند. فينلي و ويلكينسون (Finaly and Wilkinson, 1963) از روش تجزيه رگرسيون استفاده كردند و بيان داشتند، ژنوتيپي هايي كه داراي شيب بزرگتر از يك هستند، داراي عملكرد بالا در محيط هاي مطلوب مي باشند. ژنوتيپ هايي كه داراي شيب برابر با يك يا نزديك به آن هستند، داراي سازگاري عمومي به همه محيط ها مي باشند. ژنوتيپ هايي كه داراي شيب كمتر از يك، به محيط هاي نامطلوب (با عملكرد كم) سازگارند.  در بررسی سازگاری و پایداری عملکرد ارقام گندم در مناطق سردسیر و گرمسیر دیم ایران مشخص شد که روش غیرپارامتری رتبه، در شرایط دیم، بهتر از سایر روش ها در گزینش  ارقام پایدار و پرمحصول، اصلاح گران را یاری می نماید (Roustaii et al., 2003). كانگ(Kang, 1993) روش گزينش همزمان براي عملكرد و پايداري را براساس واريانس پايداري شوكلا (σi2) ارائه كرد. طبق پارامتر واريانس پايداري شوكلا(Shukla, 1972)، ژنوتيپي پايدار است كه مقدار واريانس آن ژنوتيپ در محيط هاي مختلف حداقل باشد. وی با ادغام دو روش ناپارامتری(روش رتبه ای) و روش پارامتری(واریانس پایداری)، روش گزینش هم زمان برای عملکرد و پایداری را معرفی نمود. رومر(Roemer, 1917)، واريانس محيطي () را برای تعیین پایداری پیشنهاد کرد. بر اساس این روش، واریانس یک ژنوتیپ در محیط های مختلف اندازه گیری می شود. 

     صباغ پور و همکاران(Sabaghpour et al., 2009)، در بررسی پایداری عملکرد 11 لاین و رقم عدس در کشت بهاره دیم با استفاده از گزینش هم زمان برای عملکرد و پایداری نشان داد، ژنوتیپ های FLIP 82-1L ، FLIP 92-12L و FLIP 92-15L  از نظر پایداری وضعیت بهتری نسبت به بقیه ژنوتیپ ها و رقم محلی داشتند. ارشد و همکاران(Arshad et al., 2003) ، به منظور بررسی اثر متقابل ژنوتیپ در محیط در ارقام نخود از ضریب خط رگرسیون فینیلی و ویلکینسون استفاده کردند و ژنوتیپ های C44 ، NCS950183 و 93009 را به عنوان ژنوتیپ های پایدار معرفی نمودند. صباغ نیا و همکاران(Sabaghnia et al., 2008)، در بررسی پایداری عملکرد دانه ژنوتیپ های عدس، از روش تجزیه اثر اصلی افزایشی و اثر متقابل ضرب پذیر(AMMI) استفاده کردند و دریافتند لاین FLIP 92-12L پایدارترین ژنوتیپ بود.  بررسی سازگاری و پايداری عملکرد دانه 17 لاين نخود سفيد به مدت 3 سال  نشان داد، اثر ژنوتيپ و اثر متقابل ژنوتيپ در محيط، برای تمامی صفات معنی دار بود. تجزيه پايداری با استفاده از پارامترهای مختلف پایداری، لاینهای ILC 8617، FLIP 02-51C، FLIP 03-8C،  FLIP 03-123C و  03-133C  FLIP را به عنوان لاين­های دارای پايداری عملکرد انتخاب کرد (Saeid, 2016). تجزیه پایداری عملکرد دانه 27 لاين نخود سفيد با استفاده از چندین پارامتر پایداری (دامنه تغییرات، واریانس محیطی، CV. و MS درون مکانی، شیب خط، انحراف از رگرسیون و ابرهارت و راسل)، نشان داد، لاینهای  (Flip 97-81C*Flip 97-25C)*ICCV2 ، ((ILC4291* Flip98-129C)*S 98008، Flip98-138C*SEL99TH15039، Flip 98-130C*Flip 97-23C) به عنوان لاین های پایدار بودند(Saeid, 2015). نتایج تجزيه پايداري با استفاده از روش های مختلف برعملکرد دانه14 لاين و رقم نخود سفيد درکشت پاييزه نشان داد، FLIP 99-26C  از بیشترین میزان پایداری برخوردار بود(Kanouni, 2013). همچنین بررسي پايداري عملكرد دانه 16 ژنوتيپ نخود در 5 منطقه معتدل کشور نشان داد، ژنوتيپ‌هاي FLIP 93-93 و94-30 FLIP  دركرمانشاه، لرستان و ايلام و ژنوتيپ‌هاي94-30 FLIP  و FLIP 94-60 درگنبد وگچساران، از عملكرد پايدارتري ‌نسبت به‌ سايرژنوتيپ‌ها برخوردار بودند(Sabaghpour et al., 2010).  این تحقیق به منظور تعیین و شناسایی پایدارترین ژنوتیپ نخود سفید از نظر عملکرد دانه مورد بررسی قرار گرفت.

 

مـواد و روش‌هـا 

 اين مطالعه با 18 لاين و رقم نخود سفيد در 4 تکرار، در قالب طرح پايه بلوك‌هاي كامل تصادفي و در سه ايستگاه سردسیری تحقيقات كشاورزي ديم مراغه، كردستان و شيروان، به مدت سه سال زراعی (95-1392) در کشت بهاره به اجرا درآمد. نام و مبداء ژنوتیپ های مورد مطالعه در جدول 1 و شرایط اقلیمی مناطق اجرای آزمایش در جدول 2 ارائه شده است. هرواحد آزمایشی در 4 خط به طول 4 متر، با فاصلة خطوط 25 سانتي‌متر و با تراكم40 بوته درمترمربع كشت شدند و بذور به فاصله حدود 10 سانتي‌متر بر روي خطوط كشت قرار گرفتند. به منظور جلوگيري از آلودگي‌هاي قارچي، بذور قبل از كاشت با استفاده از يك قارچ‌كش مناسب (كاربوكسين تيرام به نسبت 2 در هزار) ضد عفوني گرديده و سپس مورد كشت قرار گرفتند. در اوايل پائيز هرسال، عمليات آماده‌سازي و تهيه زمين، شامل شخم پائيزه با گاوآهن قلمي و تسطيح انجام شد. همچنين به منظورتغذيه گياهان وهم‌زمان با عمليات آماده‌سازي زمين از فرمول كودي N20P30  (20 كيلوگرم در هکتار نیتروژن خالص از منبع کودی نیترات آمونیوم و30 كيلوگرم در هکتار فسفرخالص از کود سوپر فسفات تریپل) استفاده شد كه در آن، تمامي كود فسفره، قبل از كشت و به هنگام تهيه زمين در پاييز و كود نیتروژنی پس ازكشت در بهار و به عنوان آغازگر به مزرعه داده شد. عمليات كشت با توجه به میزان رطوبت خاک، در اولين فرصت پس ازآماده شدن شرايط مزرعه، در نیمه دوم اسفند و یا نيمه اول فروردين هر سال و به صورت دستی انجام گرفت. در طول دوره رشد و نمو بوته‌ها، مراقبت های زراعی شامل وجین دستی علف های هرز در 2 مرحله و مبارزه با آفات طوقه خوار(آگروتیس) و پیله خوار( هلیوتیس) با استفاده از سموم مناسب انجام گرفت. همچنین از صفات تعداد روز از كاشت تا 50 درصد گلدهي(DF)، تعداد روز ازكاشت تا 90 درصد رسيدگي فیزیولوژیکی(DM) و ارتفاع بوته(PH) یادداشت برداری به عمل آمد. پس از رسيدن كامل محصول و با حذف دو ردیف کناری و 25 سانتی متر از ابتدا و انتهای خطوط هرکرت به عنوان حاشیه، اقدام به برداشت بوته‌هاي باقیمانده از سطحی معادل 75/1 متر مربع شد و پس از بوجـاري، عملكـرد دانـه (GY)  و وزن صد دانـة (100SW) ژنوتیپ‌های مورد مطالعه توزين و ثبت شد. سپس برمبناي طرح آماري مورد استفاده (بلوك‌هاي كامل تصادفي)،تجزيه واريانس ساده برای هرسال و هر مکان، همچنين مقايسه ميانگين لاين‌ها با شاهد ثمین با استفاده از آزمون كمترين اختلاف معني‌دار¹ و با استفاده از نرم افزار‌آماري MSTAT-C  برای کلیه صفات مورد مطالعه انجام گردید و لاين‌هاي برتر در هر منطقه مشخص و انتخاب شدند.

  به منظور بررسی یکنواختی واريانس اشتباهات آزمايشي، آزمون F-max هارتلی برای عملکرد دانه انجام گردید. به علت معنی دار نشدن این آزمون، تجزيه واريانس مركب برای سال‌ها و مکان‌های آزمایشی انجام و اثر متقابل محیط× ژنوتیپ، مورد بررسی قرارگرفت. در تجزیه واریانس مرکب، سال و مکان به عنوان فاکتور تصادفی و ژنوتیپ به عنوان فاکتور ثابت در نظرگرفته شد. با توجه به تجزیه‌های اولیه و نیاز به تعیین لاین پرمحصول واجد ثبات عملکرد، تجزيه پايداري با استفاده از روش های مختلف پارامتر دامنه تغییرات در متوسط سال ها، واریانس محیطی رومر، ضریب تغییرات محیطی فرانسیس و کاننبرگ و واریانس درون مکانی لین و بینز  و روش غیرپارامتری رتبه و انحراف معیار رتبه انجام گرفت و لاين‌هاي با عملكرد بيشتر و پايدار و با در نظر گرفتن صفات زراعی مطلوب نظير دانه درشتي و ارتفاع بوته مناسب، انتخاب شدند. 

 

---

[1]  -  LSD

 

جدول 1-  نام و مبداء ژنوتيپ های نخود مورد مطالعه در آزمایش پایداری

Table 1.Name and origin of chickpea genotypes at stability trial

مبداء Origin	ژنوتيپ Genotype	شماره NO.	مبداء Origin	ژنوتيپ Genotype	شماره NO.
ICARDA	FLIP 06-88C	10	ICARDA	ILC 484	1
ICARDA	FLIP 07-6C	11	ICARDA	FLIP 86-5C	2
ICARDA	FLIP 07-105C	12	ICARDA	FLIP 86-6C	3
ICARDA	FLIP 07-109C	13	ICARDA	FLIP 87-45C	4
ICARDA	FLIP 08-10C	14	ICARDA	FLIP 88-85C	5
ICARDA	FLIP 08-55C	15	ICARDA	FLIP 93-58C	6
IRAN	Samin Check	16	ICARDA	FLIP 03-22C	7
IRAN	Gazvin Check	17	ICARDA	FLIP 03-50C	8
IRAN	Jam Check	18	ICARDA	FLIP 06-52C	9

 

 

نتايج و بحث:

      نتایج تجزیه واریانس 3 ساله که بصورت مجزا برای هر3 منطقه انجام گرفت نشان داد،  درکلیه مناطق، اثر سال بر تمام صفات مورد ارزیابی، بسیار معنی دار بود. همچنین بین ژنوتیپ های آزمایشی، اختلاف آماری معنی دار وجود داشت. در ایستگاه مراغه، متوسط عملكرد ژنوتيپ‌ها درسال های اجرای آزمایش(93-92، 94-93 و 95-94) به ترتیب 701، 337 و 905 کيلوگرم درهكتار بود(جدول4) که وجود شرايط مطلوب رشد و نمو و تنش خشکی کمتر در سال سوم و تنش خشکی بیشتر، در نتیجه توزیع نامناسب بارندگی در سال دوم را نشان می دهد(جدول 2). همچنين شرايط تنش خشکی، بر وزن صد دانه ژنوتيپ ها اثرگذاشته، به طوري که میانگین وزن صد دانه ژنوتيپ ها در سال دوم(شرایط با تنش خشکی)،9/28 گرم و در سال سوم 8/34 گرم بود.  میانگین سه ساله عملكرد دانه ژنوتيپ‌ها در ایستگاه مراغه، حاکی از برتری ژنوتيپ های 6(FLIP 93-58C) ، 18(شاهد جم)، 12 (FLIP 07-105C) و 1(ILC 484) ، به ترتيب با 752، 720، 715 و 701 کيلوگرم درهکتار، نسبت به شاهد ثمين(695 كيلوگرم درهكتار) و قزوین(680 کيلوگرم درهکتار) بود(جداول ارائه نشده است). متوسط عملكرد ژنوتيپ‌ها در ایستگاه کردستان در سال های اجرای آزمایش، به ترتیب برابر با 709، 483 و 241 کيلوگرم درهكتار بود که حاکی از وجود تنش خشکی بیشتر در سال سوم می باشد(جدول 2). تنش خشکی،  میانگین وزن صد دانه و ارتفاع بوته ژنوتيپ ها را درسال سوم(به ترتیب 8/31 گرم و20 سانتی متر) نسبت به سال اول و دوم کاهش داد. ژنوتيپ های شماره 14، 3 و 18، به ترتيب با 554،550 و527 کيلوگرم در هکتار، دارای عملكرد بيشتر و بسیار معنی دار در مقايسه با شاهد ثمين(479 كيلوگرم در هكتار) بودند.

 

 

جدول2- میزان بارندگی( به میلی متر) در مناطق و سال های اجرای آزمایش

Table 2. Precipitation (mm) in locations and trial execution years

	مـراغـه Maragheh				کردستـان Kordestan				شیـروان Shirvan
	1392-93	1393-94	1394-95		1392-93	1393-94	1394-95		1392-93	1393-94	1394-95
مهر                 Oct.	1.5	138.7	27.7		0	10	1.5		2.6	12.4	17.4
آبان           Nov.	47.8	22.2	110.9		80.8	99.5	152		5.4	54.2	27.1
آذر           Dec.	43.9	89.4	20.5		90.3	24.3	33		21.6	17	15.1
دي             Jan.	2.6	8.5	20		3.1	31.1	15		5.2	18	25.4
بهمن         Feb.	33	41.7	22		23.9	4.8	47.5		0	43.8	25.4
اسفند         Mar.	63.6	18.6	65.5		45.9	5.6	10.5		29.8	97.2	30
فروردين      Apr.	41.9	51.3	88.5		47.4	51.9	78		52.2	48.8	79.4
ارديبهشت    May	47	49.5	18.2		29.4	3.6	35		82.6	23.8	30.4
خرداد         Jun.	6.1	5	56		7.3	1.3	0		1	1	84
تير              Jul.	1.8	2.7	0		4.5	3.3	0		0	0	0
جمع	289.2	424.9	429.3		332.6	235.4	381.5		200.4	316.2	334.2
بارندگی بلند مدت ( میلیمتر) Long term precipitation (mm)	360				502				267
طول جغرافیایی               Longitude	46.15 E				48.08 E				57.55 E
عرض جغرافیایی                Latitude	37.15 N				35.43 N				37.23 N
ارتفاع از سطح دریا (متر)Altitude(m)	1720				2100				1086

 

 

 

 

 

در ایستگاه شیروان، متوسط عملكرد ژنوتيپ‌ها درسال های اول و دوم (به ترتیب 122، 126 کیلوگرم در هکتار) به دلیل وقوع تنش  خشکی زودهنگام، کمتر از سال سوم(403 کيلوگرم در هكتار) بود. همچنين شرايط تنش خشکی، بر ارتفاع بوته ژنوتيپ ها اثر گذاشته، به طوري که میانگین ارتفاع بوته ژنوتيپ ها را در سال های اول و دوم(به ترتیب 27 و 24 سانتی متر) نسبت به سال سوم(37 سانتی متر) کاهش داد. ژنوتيپ 4(FLIP 87-45C)  با 263 کيلوگرم در هکتار، در مقايسه با 3 شاهد ثمين(251 كيلوگرم در هكتار)، جم(237 کيلوگرم در هکتار) و قزوین(229 کیلوگرم در هکتار)، به عنوان برترین ژنوتیپ بود.

      بر اساس نتایج تجزیه واریانس مرکب (3 سال و 3 مکان)، اختلاف بسیار معنی داری برای صفات عملکرد دانه، وزن صد دانه، تعداد روز تا گلدهی، تعداد روز تا رسیدن و ارتفاع بوته، در سال‌ها و مکان های مختلف وجود داشت (جدول3). اثر متقابل سال در مکان، برای تمام صفات مورد مطالعه، بسیار معنی دار بود. ژنوتیپ‌ها، به غیراز عملکرد دانه، در سایر صفات، اختلاف معنی دار داشتند. اثر متقابل ژنوتیپ در سال، فقط برای عملکرد دانه معنی دار و اثر متقابل ژنوتیپ در مکان، برای تمامی صفات بسیار معنی دار بود(جدول 3).

 

 

جدول3- تجزيه واريانس مركب برای عملکرد دانه و سایر صفات ژنوتيپ‌هاي نخود بهاره  

Table 3.Combined ANOVA for grain yield and chickpea genotypes ther characteristics of spring

میانگین مربعات                                             Mean Square					درجه آزادي D.F	منابع تغييرات S.O.V
ارتفاع بوته PH	تعداد روز تا رسيدگيDM	تعداد روز تا گلدهي DF	وزن صد دانه 100SW	عملكرد دانه GY
757.796**	12918.3**	5112.326**	1097.5**	2.824**	2	سال Y
3257.005**	9494.451**	3275.9**	2688.219**	10.157**	2	مکان L
1495.766**	5404.263**	4324.552**	1557.808**	4.457**	4	سال × مکان
17.417	7.738	5.667	7.056	0.080	27	تکرار داخل محیط (خطا)E
44.474**	15.426**	52.624*	253.945**	0.035ns	17	ژنوتيپ G
5.420 ns	3.258 ns	11.731 ns	10.283 ns	0.024*	34	ژنوتيپ × سال G×Y
10.840**	5.235**	27.04**	36.5**	0.028**	34	ژنوتيپ × مکان G×L
4.427 ns	2.398 ns	11.338**	13.509**	0.017ns	68	ژنوتيپ× مکان × سال  G ×Y×L
4.008	2.317	3.741	7.188	0.016	459	خطــا E
7.89	1.54	2.98	8.76	27.95		درصد ضريب تغييرات  CV%

  *و ** =  به ترتيب  معني دار در سطح احتمال 5  و 1 درصد و ns = غير معنی دار   

* , ** = significant at level 5 % and 1% respectively and ns = non significant

 

 

بین سال‌های اجرای آزمایش، بیشترین عملکرد ژنوتیپ ها، مربوط به سال زراعی سوم (95-1394)، با متوسط 516 کیلوگرم در هکتار بود و کمترین عملکرد در سال دوم با میانگین 315 کیلوگرم در هکتار بدست آمد.  میانگین عملکرد ژنوتیپ ها، در ایستگاه مراغه( 647 کیلوگرم در هکتار)، بیشتر از ایستگاه های کردستان(477 کیلوگرم در هکتار) و شیروان(217 کیلوگرم در هکتار) بود(جدول 4). از بین محیط های آزمایشی، بیشترین و کمترین میزان عملکرد دانه به ترتیب در مراغه سال 1395 (904 کیلوگرم در هکتار) و شیروان سال 1392 (122 کیلوگرم در هکتار) بدست آمد که دلالت برتأثیر خاک، دما، نزولات و سایر شرایط محیطی بر عملکرد دانه داشت. بیشترین و کمترین ضریب تغییرات عملکرد دانه به ترتیب مربوط به شیروان و مراغه در سال اول بود.

 

 

جدول 4- میانگین عملکرد دانه ژنوتیپ ها در ایستگاه ها و سال های مختلف (بر حسب کیلوگرم در هکتار)

in different years and stations (Kg/ha) Table 4. Mean grain yield of genotypes

میانگین Mean	شیروان Shirvan	کردستان Kordestan	مراغه Maragheh	سال زراعی Crop Season
510a*	122	709	701	2013-14
315c	126	483	337	2014-15
516a	403	241	904	2015-16
	217c	477b	647a	Mean

*=  در ستون و ردیف میانگینها با حروف مشترک بر اساس آزمون LSD در سطح 5 درصد اختلاف آماری معنی دار ندارند.

* = in column and row means with common letters base on LSD test have not significant difference at 5%

 

 

متوسّط عملکرد دانه ژنوتیپ های نخود، درسال ها و مکان های آزمایشی، در دامنه 7/494 کیلوگرم در هکتار(شاهد جم) و 7/364 کیلوگرم در هکتار((FLIP 06-88C، متغیر بود و بر اساس آزمون کمترین اختلاف معنی دار، شاهد جم نسبت به ژنوتیپ های دیگر و شاهد ثمین (2/475 کیلوگرم در هکتار) برتری داشت.

ژنوتیپ های شماره 14 (FLIP 08-10C)، 17(شاهد قزوین)، 6(FLIP 93-58C)، 3(FLIP 86-6C)، 1 (ILC 484) و4(FLIP 87-45C)، به ترتیب با 1/473، 471، 1/470، 3/466، 6/465 و3/464 کیلوگرم در هکتار و با اختلاف اندک با عملکرد دانه هر3 شاهد آزمایش، بیش از 98 درصد عملکرد شاهد ثمین را تولید کردند(جدول 5).

بر اساس نتایج مقایسه میانگین، ژنوتیپ های شماره 11 (FLIP 07-6C) ، 3 (FLIP 86-6C)، 8 (FLIP 03-50C)   و 2 (FLIP 86-5C) ، به ترتیب با وزن صد دانه 8/36، 34، 6/33 و 5/33 گرم، نسبت به شاهد ثمین(با میانگین 1/29 گرم)، قزوین(9/29 گرم) و جم(4/27 گرم) برتری معنی‌دار داشتند. ژنوتیپ 3 (FLIP 86-6C)، با 6/27 سانتی متر، دارای ارتفاع بوته بیشتر و بسیار معنی دار، نسبت به شاهد ثمین (با میانگین3/24 سانتی متر) بود. در این مطالعه ژنوتیپ های  4(FLIP87-45C)  و 9  (FLIP 06-52C)  همراه با شاهد ثمین با 1/98 روز، جزو زودرس ترین ژنوتیپ ها بودند و ژنوتیپ های 8 و 7 به ترتیب با 5/62 و 9/62 روز وارد مرحله گلدهی شدند ولی اختلافی با شاهد نشان ندادند. (جدول 5).

در بررسی سازگاری ارقام، اگر اثر متقابل G×E  غیرمعنی دار باشد، بهترین ژنوتیپ در یک محیط، در همه محیط ها نیز برترین خواهد بود، ولی با توجه به نتایج تجزیه مرکب، این اثر معنی دار است. بنابراین گزینش ژنوتیپ ها تنها بر اساس عملکرد، مناسب نبوده و علاوه بر آن پایداری عملکرد برای ارزیابی پتانسیل ژنوتیپ ها نیز لازم می باشد. لذا از تجزیه پایداری برای تشخیص ژنوتیپ سازگار و پایدار استفاده شد. به منظور تعیین پایدارترین لاین، از روش های مختلف (دامنه تغییرات در متوسط سال ها، دامنه تغییرات در متوسط مکان ها، واریانس محیطی، ضریب تغییرات محیطی، واریانس درون مکانی، انحراف معیار رتبه) تجزیه پایداری استفاده شد.

 

 

جدول 5 -  ميانگين صفات آزمايش پایداری ژنوتيپ‌هاي نخود طی سال های زراعی 95-1392

Table 5.Characteristics mean of chickpea genotypes in stability trial during crop seasons 2013-16

عملکرد دانه (کیلوگرم در هکتار) G.Y.(Kg.ha-1)	وزن صد دانه (گرم) 100SW(gr)	ارتفاع بوته (سانتیمتر) P.H(cm)	تعداد روز تا رسیدگی D.M	تعداد روز تا گلدهی D.F	ژنوتیپ VARIETY	شماره NO.
465.6cd	28.9f-h	24.1fg	98.6cd	65.4de*	ILC 484	1
441.4cd	33.5bc	26.2a-c	99.2de	66.4f	FLIP 86-5C	2
466.3cd	34ab	27.6a	99.2de	66.4f	FLIP 86-6C	3
464.3cd	28.2gh	24.3e-g	98.1c	64.8cd	FLIP 87-45C	4
451.2cd	28.6gh	24.9c-g	99.2cd	66.3f	FLIP 88-85C	5
470.1cd	28.1gh	24g	98.5cd	65.5de	FLIP 93-58C	6
434.4cd	32.7b-d	26.3a-c	99.1cd	62.8c	FLIP 03-22C	7
428.4cd	33.6bc	25.6b-f	98.4cd	62.5c	FLIP 03-50C	8
426.6cd	31.7b-f	25.2c-g	98.1c	63.7cd	FLIP 06-52C	9
364.7d	30.9c-g	27.1ab	100.4h	66.2ef	FLIP 06-88C	10
398.9cd	36.8a	26.9ab	99.7fg	64.3cd	FLIP 07-6C	11
453.7cd	28h	25.2c-g	99.3de	64.4cd	FLIP 07-105C	12
420.1cd	28.6gh	24.4d-g	99.4ef	65.8de	FLIP 07-109C	13
473.1cd	29.2e-h	24.2fg	98.5cd	64.2cd	FLIP 08-10C	14
451.8cd	31.9b-e	24.9c-g	99.7fg	65.4de	FLIP 08-55C	15
475.2c	29.1e-h	24.3e-g	98.1c	63.6cd	Samin Check	16
471cd	29.9d-h	25.8b-e	99.2cd	65.7de	Gazvin Check	17
494.7c	27.4h	25.9b-d	98.2cd	64.2cd	Jam Check	18
447.3	30.6	25.3	98.9	64.8	Mean
364.7	27.4	24	98.1	62.5	Min
494.7	36.8	27.6	100.4	66.4	Max
89	2.8	1.5	1.1	2.5	LSD 5%

*=  در هر ستون میانگینها با حروف مشترک بر اساس آزمون LSD در سطح 5 درصد اختلاف آماری معنی دار ندارند.

* = in every column means with common letters base on LSD test have not significant difference at 5%

 

 

      ابتدا با استفاده از میانگین کل هر ژنوتیپ در سه سال، پارامترهای پایداری برای ژنوتیپ های مورد بررسی بعمل آمد. براساس این نتایج، از نظر پارامتر دامنه تغییرات در متوسط سال ها، به ترتیب لاین‌های 13(FLIP 07-109C)، 10(FLIP 06-88C)، 15(FLIP 08-55C)، 4(FLIP 87-45C)، 3 (FLIP 86-6C) و 5(FLIP 88-85C)، پایدار بودند. پارامتر دامنه تغییرات در متوسط مکان ها نیز، به ترتیب لاین های 10(FLIP 06-88C)، 7(FLIP 03-22C)، 9 (FLIP 06-52C)، 8 (FLIP 03-50C) و15(FLIP 08-55C)، را به عنوان پایدار انتخاب کرد(جدول6). سعید(Saeid, 2016) در بررسی پایداری عملکرد دانه 17 ژنوتیپ نخود سفید که به مدت 4 سال در 4 منطقه سردسیری کشور انجام گرفت، با استفاده از روش دامنه تغییرات  در متوسط مکان ها، ژنوتیپ های FLIP 03-123C وFLIP 03-133C و در روش پارامتر دامنه تغییرات در متوسط سال ها، به ترتیب ژنوتیپ هایFLIP 05-45C ، FHLIP 05-101C،  FLIP 03-80C و FLIP 04-35C را به عنوان ژنوتیپ های با پایداری عملکرد انتخاب نمود.

      پارامتر واریانس محیطی(S2xi) از پارامترهای 1 پایداری، در واقع، انحراف یک ژنوتیپ از میانگین ژنوتیپ درکلیه محیط ها را اندازه می گیرد. بر اساس این پارامتر، یک ژنوتیپ مطلوب در صورت تغییر شرایط محیطی از خود عکس العمل نشان نمی دهد. لذا ژنوتیپی پایدار خواهد بود که واریانس محیطی آن کمتر باشد. بر اساس پارامتر واریانس محیطی، در این مطالعه لاین های 7(FLIP 03-22C) ،  8(FLIP 03-50C) ، 11(FLIP 07-6C)،10(FLIP 06-88C)، 15 (FLIP 08-55C) و3 (FLIP 86-6C)، به عنوان لاین های پایدار معرفی شدند(جدول6). درتعیین پایداری عملکرد دانه 17 ژنوتیپ نخود پاییزه با استفاده از پارامتر واریانس محیطی،  FLIP 04-36C  به عنوان ژنوتیپ پایدار معرفی شد(Saeid, 2016).

      در بسیاری از موارد در آزمایشات سازگاری به خصوص تحت شرایط دیم که مقدار و شدت فاکتورهای غیر قابل کنترل بیشتر نمود دارد، توزیع داده ها کاملا نرمال نیستند. در این صورت ممکن است ژنوتیپی که میانگین عملکرد بزرگتری دارد، از واریانس بزرگتری نیز برخوردار باشد و یک لاین پرمحصول، ناپایدار دیده شود. ضریب تغییرات محیطی(C.V.) این ارتباط میان میانگین و واریانس را قطع می کند. این روش که اولین بار توسط فرانسیس و کاننبرگ درسال1978 برای تعیین پایداری ارقام ذرت ابداع شد، ژنوتیپ های با عملکرد بالاتر از میانگین و ضریب تغییرات کمتر را پایدار معرفی نمودند. در این بررسی با استفاده از پارامتر ضریب تغییرات محیطی(C.V.)، ژنوتیپ های 7(FLIP 03-22C)، 8 (FLIP 03-50C)، 15(FLIP 08-55C)، 3 (FLIP 86-6C)و4 (FLIP 87-45C)، به عنوان ژنوتیپ های پایدار بودند(جدول 6). کانونی و همکاران (Kanouni et al., 2015) در تجزیه پایداری 14 ژنوتیپ نخود با استفاده از روش ضریب تغییرات که به مدت 3 سال در 4 منطقه سردسیری کشور انجام گرفت، ژنوتیپ های FLIP 01-40C  و FLIP 97-230C را به عنوان ژنوتیپ های پایدار و سازگار به مناطق مختلف مشخص نمود. صباغ پور و همکاران (Sabaghpour et al., 2009) ضمن مطالعه پایداری عملکرد دانه 11 ژنوتیپ عدس بر اساس روش ضریب تغییرات، نشان داد FLIP 97-1L ، FLIP 82-1L و  FLIP 92-15L با عملکرد دانه بالا و تغییرات کمتر، جزء ژنوتیپ های پایدار بودند. استفاده از روش ضریب تغییرات در تعیین پایداری ژنوتیپ های نخود سفید پاییزه، به ترتیب ژنوتیپ های FLIP 97-120C، FLIP 05-45C، FLIP 03-123C و FLIP 03-80C را پایدار معرفی نمود(Saeid, 2016) .

 

 

جدول 6- میانگین عملکرد دانه و پارامتر های مختلف پایداری لاين هاي نخود بهاره در سال های زراعی95 – 1392

Table 6. Mean grain yield and different stability parameters at spring chickpea genotypes in

2013-16 crop seasons

انحراف معیار رتبه SDR	میانگین  رتبه	میانگین واریانس درون مکانی MSY/L	ضریب تغییرات محیطی C.V.	واریانس  محیطی S2xi	دامنه تغییرات در متوسط محیط ها R(L)	دامنه تغییرات در متوسط سال ها R(Y)	میانگین عملکرد G.Y	ژنوتیپ
13.26	9	62075	62.61	85128	0.452	0.257	0.466	1
20.15	9.11	70645	72.81	103115	0.502	0.238	0.441	2
7.83	7.89	46595	55.36	66524	0.475	0.198	0.466	3
13.97	9.00	46986	56.74	69316	0.424	0.193	0.464	4
1.36	9.33	56165	66.79	90745	0.507	0.198	0.451	5
22.43	8.22	59854	68.20	102745	0.556	0.215	0.470	6
8.96	8.78	38520	52.08	51092	0.334	0.250	0.434	7
10.76	9.89	36691	53.62	52668	0.364	0.231	0.428	8
2.10	10.89	62251	62.11	70332	0.354	0.260	0.427	9
2.67	14.56	50089	67.78	61213	0.331	0.189	0.365	10
12.71	12.56	34394	59.63	56604	0.405	0.228	0.399	11
20.49	9.89	86107	72.13	107235	0.466	0.349	0.454	12
7.42	10.11	54057	64.01	72287	0.380	0.187	0.420	13
5.36	6.67	64171	63.07	88994	0.445	0.239	0.473	14
8.64	8.22	45816	55.18	62219	0.373	0.190	0.452	15
5.48	7.00	70099	63.06	89715	0.444	0.218	0.475	16
13.49	7.44	89974	69.19	106215	0.451	0.272	0.471	17
5.72	5.44	66622	62.01	94233	0.483	0.210	0.495	18

 

 

لين و بينز(Lin and Binns,1989)، اظهار داشتند كه پايداري ارقام بايستي براساس عامل سال مورد ارزيابي قرار گيرد. چرا كه مكان قابل كنترل بوده و پايداري در طول مكان اهميت زيادي ندارد. آنها روش واريانس درون مكاني طي سال ها (MSY/L) را مطرح و مورد استفاده قرار دادند. براساس اين روش، واریانس سال ها در درون مكان ها، براي هر رقم محاسبه مي‌شود. در داخل هر مكان، واريانسي بدست مي‌آيد. يعني عامل مكان و اثرش حذف  مي‌شود. فرق اساسي ميان Vp و MSY/L دراين است كه Vp شامل هر دو متغير قابل پيش‌بيني و غيرقابل پيش‌بيني مي‌باشد، در صورتي كه ‌MSY/L تنها شامل جزء سال ها درون مكان ها است. با اين حال نمود ژنوتيپ، پايدار يا ناپايدار ناشي از اثرات محل ها، سال ها و خطاي كرت مي‌باشد. لين و بينز اين نوع پايداري را تيپ 4 پايداري نام نهادند و اظهار داشتند كه اين پايداري، بيولوژيكي و مطلق است. آنها افزودند، با اين روش ايراد تيپ 1 پايداري نيز برطرف مي‌گردد(Lin and Binns,1989). بر اساس پارامتر تیپ 4 پایداری لین و بینز(MS درون مکانی)، به ترتیب لاین های 11(FLIP 07-6C)، 8 (FLIP 03-50C)، 7(FLIP 03-22C)، 15(FLIP 08-55C)، 3 (FLIP 86-6C) و4 (FLIP 87-45C) پایدار بودند(جدول6).

      روش رتبه بندی(Rank)، یکی از روش های غیرپارامتری تعیین پایداری می باشد. در این روش پس از تعیین رتبه مربوط به عملکرد دانه هر ژنوتیپ درکلیه محیط ها، میانگین رتبه() و انحراف معیار رتبه (SDR) برای هر ژنوتیپ بدست آمد. نتایج به دست آمده از تجزیه پایداری با روش غیر پارامتری رتبه نشان داد که کمترین میانگین رتبه متعلق به ژنوتیپ 18(44/5 =  ) و بعد از آن ژنوتیپ های 14(FLIP 08-10C)، 16(ثمین)، 17(قزوین) و 3(FLIP 86-6C)، به ترتیب با میانگین رتبه 67/6، 7، 44/7 و 89/7 بود که کمترین مقادیر  را دارا بودند(جدول6). باید توجه داشت که کمتر بودن میانگین رتبه، نشان دهنده پرمحصول بودن و عملکرد بیشتر ژنوتیپ میباشد. همچنین نتایج حاصل از انحراف معیار رتبه(SDR) نشان داد که کمترین مقدار انحراف معیار رتبه، مربوط به ژنوتیپ 5 (FLIP 88-85C)، با 36/1=SDR و بعد از آن ژنوتیپ های  9(1/2= SDR)، 10 (67/2= SDR)،  14 (36/5= SDR)، 16 (48/5= SDR)، 18(72/5= SDR)، 13 (42/7= SDR) و3 (83/7= SDR) بود(جدول6). در روش غیرپارامتری رتبه، ژنوتیپی پایدار محسوب می شود که نه تنها دارای میانگین رتبه کمتری باشد، بلکه از کمترین انحراف معیار رتبه نیز برخوردار باشد. بنابراین، می توان ژنوتیپ های 14، 16، 18 و 3 را به عنوان ژنوتیپ های پایدار معرفی نمود. فرایدی(Farayedi, 2013) در مطالعه پایداری عملکرد دانه14 ژنوتیپ نخود سفید در کشت پاییزه، لاین FLIP 00-84C    را به عنوان ژنوتیپ پایدار و با عملکرد بیشتر معرفی نمود. سقرلو و همکاران(Segherloo et al., 2008)، با استفاده از روش غیرپارامتری بر روی 17 ژنوتیپ نخود گزارش کردند که لاین FLIP 94-123 پایدارترین ژنوتیپ بود.

 

نتیجه گیری

      در این پژوهش، نتایج تجزیه پایداری به روش های مختلف پارامتری و ناپارامتری نشان داد، در مجموع ژنوتیپ های 3 (FLIP 86-6C)، 4 (FLIP 87-45C) و 15 (FLIP 08-55C)، با توجه به عملکرد بالاتر از میانگین(447 کیلوگرم در هکتار) و پایداری آنها در غالب روش ها، به عنوان ژنوتیپ های برتر و پایدار معرفی شدند. با لحاظ قرار دادن سایر صفات زراعی مطلوب ژنوتیپ ها (ارتفاع بوته بلند و وزن صد دانه بیشتر)، ژنوتیپ شماره 3 (FLIP 86-6C)، با دو درصد عملکرد دانه (3/466 کیلوگرم در هکتار) کمتر نسبت به شاهد ثمین(2/475 کیلوگرم در هکتار) و با برتری قابل توجه از نظر وزن صد دانه(34 گرم) و ارتفاع بوته (6/27 سانتی متر)، در مقایسه با شاهد ثمین (با میانگین وزن صد دانه 1/29 گرم و ارتفاع بوته 3/24 سانتی متر)، به عنوان ژنوتیپ برتر، جهت معرفی به عنوان یک رقم جدید در کشت بهاره مناطق سردسیر، قابل توصیه می باشد.

 

 

منابع مورد استفاده                                                             References 

ü       Ahmadi, K., H. Golizadeh., H.R. Ebadzadeh., R. Hoseipour., F. Hatami., B.Fazli., A. Kazemian., and M. Rafiei. 2015. Agricultural Statistic of crop season 2013-14. 1st volume. Ministry of Jihad-e- Agriculture. PP.158.(In persian)

ü       Arshad, M., A. Bakhsh., A.M. Haqqani., and M. Bashir. 2003. Genotype-environment interaction for grain yield in chickpea (Cicer arietinum L.). Pakistan Journal of Bonay. 35(2): 181-186.

ü       Blum, A. 1988. Plant breeding for stress environments. CRC Press INC, Pp. 43-77.

ü       Blum, A. 1979. Genetic improvement of drought resistance in crop plants. A case for sorghum, P 429 - 445, In: Mussel, H., and Staples, R. C.(eds.). Stress physiology in Crop Plants. Wiley Inter Science ,New York.

ü       Choudhary, P., S.M. Khanna., P.K. Jain., C. Bharadwaj., J. Kumar., P.C. Lakhera., and R. Srinivasan. 2012. Genetic structure and diversity analysis of the primary gene pool of chickpea using SSR markers. Genetic and Molecular Research. 11: 891-905.

ü       Eberhart, S.A., and W.A. Russell. 1966. Stability parameters for comparing varieties. Crop Science. 6:36-40.

ü       Farayedi, Y. 2013. Seed yield stability of advanced Kabuli type chickpea lines at dry fall sowing in cold region of Maragheh. Iranian Journal of Dryland Agriculture. 1(4): 17-32.

ü       Farshadfar, A. 1998. Application of biometrical genetics in plant breeding. Taghe Bostan Publication. Kermanshah, 396p.(In Persian) Fernandez, G.C. 1991. Analysis of genotype × environment interaction by stability estimates. Horticultural Science. 27: 947–950.

ü       Finlay, K.W., and G.N. Wilkinson. 1963. The analysis of adaptation in a plant breeding programme. Australian Journal of Agriculture Research. 14:742-754.

ü       Francis, T.R., and L.W. Kannenburg. 1978. Yield stability studies in short-season maize. I. A descriptive method for grouping genotypes. Canadian Journal of Plant Science. 58: 1029-1034.

ü       Kang, M.S. 1993. Simultaneous selection for yield and stability in crop performance trials: Consequences for growers. Agronomy Journal. 85:754-757.

ü       Kang, M.S. 1988. A rank-sum method for selecting high-yielding, stable corn genotypes. Cereal Research Communications. 16: 113-115.

ü       Kanouni, H., Y. Farayedi., A. Saeid., and S.H. Sabaghpour. 2015. Stability analyses for seed yield of chickpea (Cicer arietinum L.) genotypes in the western cold zone of Iran. Journal of Agricultural Science. 7(5): 219-230.

ü       Kanouni, H. 2013. Stability of seed yield and adaptability to autumn sowing in Kabouli type chichpea lines and cultivars. Dryland Agricultural Research Institute.No. 44102. PP.67.(In Persian)

ü       -Lin, C.S., and M.R. Binns. 1989. Comparison of unpredictable environmental variation generated by year and seeding – time factors for measuring type 4 stability. Theor. Appl. Genet. 78: 61-64.

ü       -Malhotra, R.S. 1998. Breeding chickpea for cold tolerance . 3rd European Conference on Grain Legumes, pp.152.

ü       Malhotra, R.S., and M.C. Saxena. 2002. Strategies for overcoming drought stress in chickpea. Caravan 17.

ü       -Manrique, K., and M. Hermann. 2000. Effect of G×E interaction on root yield and beta carotene content of selected sweet potato varieties and breeding clones. CIP Program Report. 1999- 2000. PP: 281-287.CIP, Peru.

ü       Roemer, T. 1917. Sind die ertragreichen sorten ertragssicherer. Mitteilungen der Deutschen Landwirtschaftlichen Gesellschaft. 32: 87-89.

ü       Roustaii, M., D. Sadeghzadeh Ahari., A. Hesami.,  K. Soleymani., H. Pashapour., K. Nader- Mahmoodi., M.M. Poursiahbidi., M. Ahmadi., M. Hassanpour Hosni., and G. Abediasl. 2003. Study of adaptability and stability of grain yieldof breed wheat genotypes in cold and moderate- cold dryland areas. Seed and plant.19(2): 263-275.

ü       Sabaghnia, N., S.H. Sabaghpour., and H. Dehghani. 2008. The use of an AMMI model and its parameters to analysis yield stability in multi-environment trials. Journal of Agriculture Science. 146(5): 571-581.

ü       Sabaghpour, S.H., P. Pezeshkpour., R. Sarparast., A. Saeid., M. Safikhani., A. Hashem Beigi., and I. Karami. 2010. Stability study of seed yield in chickpea genotypes( Cicer arietinum L.) in autumn sowing at dryland condition. Seed and Plant. 26(1): 173-191.

ü       Sabaghpour, S.H., Y. Farayedi., M. Kamel., and N. Allahyari. 2009. Stability analysis of grain yield of lentil genotypes at spring planting in rainfed condition. Jouanal of Agriculture Science and Natural Resource. 16(2): 33-42.

ü       Sabaghpour, S.H., E. Sadeghi., and R.S. Malhotra. 2003. Present statusand future prospects of chickpea cultivation in Iran. International Chickpea Conference. 20-22 Jan, 2003, Raipur, India.

ü       Saeid, A. 2016. Study on adaptability and yield stability of chickpea genotypes for autumn sowing under cold rainfed conditions. Dryland Agricultural Research Institute. 49626. PP. 1-49.(In Persian)

ü       Saeid, A. 2015. Adaptability and yield stability study of advanced Kabuly chickpea varieties at autumn sowing in rainfed condition. Dryland Agricultural Research Institute. 46875. PP. 1-48.(In Persian)

ü       Saxena, M. C., and K.B. Singh. 1997. The Chickpea. Jihad of Mashhad university. PP.444. (In Persian)

ü       Segherloo, A.E., S.H. Sabaghpour., H. Dehghani., and M. Kamrani. 2008. Non-parametric measures of phenotypic stability in chickpea genotypes (Cicer arietinum L.). Euphytica. 162(2): 221-229

ü       Shukla, G.K. 1972. Some statistical aspects of partitioning genotype-environmental components of variability. Heredity. 29: 237-245.

ü       Singh, K.B. 1997.Chickpea (Cicer arietinum L.).Field Crops Research. 53 :161-170.

ü       Singh, K.B, and M.C. Saxena. 1999. Chickpea (The Tropical Agriculturalist). Macmillan Education LTD, London and Bisingtone.