شناسایی عوامل مؤثر در تحقق انصاف در سبک زندگی اسلامی کارگزاران از منظر قرآن کریم
محورهای موضوعی : فصلنامه مطالعات قرآنینرگس میرزاده 1 , اعظم اعتمادی فرد 2 * , ابوالقاسم عاصی مذنب 3 , محمدرضا ابویی 4
1 - دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، واحد یزد،دانشگاه آزاد اسلامی،یزد، ایران
2 - استادیار گروه معارف اسلامی،واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد،ایران
3 - استادیار گروه معارف اسلامی،واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد،ایران
4 - استادیار گروه معارف اسلامی، واحد یزد،دانشگاه آزاد اسلامی، یزد،ایران
کلید واژه: انصاف, قرآن, سبک زندگی اسلامی کارگزاران, عوامل انصاف, مفهوم پردازی,
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر با هدف شناسایی عوامل مؤثر در تحقق انصاف در سبک زندگی اسلامی کارگزاران از منظر قرآن و روایات و دستیابی به نتایج و پیامدهای حاصل از آن می باشد. این پژوهش به روش کیفی از نوع تحلیلی- تفسیری و به شیوه ی اسنادی انجام شده است. جامعه پژوهشی قرآن و روایات و نمونه پژوهش آن دسته از آیات و روایاتی است که مستقیم یا غیر مستقیم به آن اشاره شده است. یافته ها نشان می دهد، محورهای ایمان و باور به خداوند ، تسلیم امر الهی بودن و تبعیت از آن ،تقوا و تهذیب نفس و پارسایی ، اطاعت از سفارش و دستور خداوند، جزا و پاداش، عدم فساد در روی زمین ، عفو و گذشت ، برخورد نیکو با دیگران و انفاق به عنوان دلایل رعایت انصاف ، از منظر آیات قرآن و محورهای پایبندی به ارزشها، جوانمردی ، خیرخواهی، حیاء و نجابت و شرافت بر اساس روایات از مهمترین عوامل انجام انصاف هستند. پنج مقوله مرکزی شامل خداباوری، پایبندی به ارزشها و هنرهای اخلاقی، رعایت حقوق اجتماعی، معادباوری و خویشتن مداری دلایل اصلی تحقق انصاف در سبک زندگی اسلامی کارگزاران هستند کلید واژه ها : قرآن، عوامل انصاف، مفهوم پردازی ، سبک زندگی اسلامی کارگزاران، انصاف.
The aim of the present study is to identify the effective factors in realization of fairness in authorities' Islamic lifestyle from the viewpoint of Qur'an, religious hadiths, and its results and consequences. The study is a qualitative one using analytic-interpretative and documentation method. The research population consists of Qur'an and hadiths and the sample includes those verses and hadiths which directly or indirectly refer to fairness. Findings show that belief and faith in God, Surrender to the divine command and obedience to it, piety and self-purification, obedience to God's command and order, punishment and reward, non-corruption on earth, forgiveness, good treatment with others and Infaq (charity donations) are the causes of fairness from the viewpoint of Qur'an, while commitment to values, generosity, benevolence, modesty and decency and gentility are the most important factors in fairness based on hadiths. Five main categories are the main factors in realization of fairness in authorities' Islamic lifestyle, including theism, commitment to moral values, observance of social rights, egalitarianism and self-orientation. Keywords: Qur'an, factors of fairness, conceptualization, authorities' Islamic lifestyle, fairness
_||_
شناسایی عوامل مؤثر در تحقق انصاف در سبک زندگی اسلامی کارگزاران از منظر قرآن کریم
چکیده
پژوهش حاضر با هدف شناسایی عوامل مؤثر در تحقق انصاف در سبک زندگی اسلامی کارگزاران از منظر قرآن و روایات و دستیابی به نتایج و پیامدهای حاصل از آن می باشد. این پژوهش به روش کیفی از نوع تحلیلی- تفسیری و به شیوه اسنادی انجام شده است. جامعه پژوهشی قرآن و روایات و نمونه پژوهش آن دسته از آیات و روایاتی است که مستقیم یا غیر مستقیم به آن اشاره شده است. یافته‌‌ها نشان می دهد، محورهای ایمان و باور به خداوند، تسلیم امر الهی بودن و تبعیت از آن ،تقوا و تهذیب نفس و پارسایی، اطاعت از سفارش و دستور خداوند، جزا و پاداش، عدم فساد در روی زمین، عفو و گذشت، برخورد نیکو با دیگران و انفاق به عنوان دلایل رعایت انصاف، از منظر آیات قرآن و محورهای پایبندی به ارزشها جوانمردی، خیرخواهی، حیاء و نجابت و شرافت بر اساس روایات از مهمترین عوامل انجام انصاف هستند. پنج مقوله مرکزی شامل خداباوری، پایبندی به ارزشها و هنرهای اخلاقی، رعایت حقوق اجتماعی، معادباوری و خویشتن مداری دلایل اصلی تحقق انصاف در سبک زندگی اسلامی کارگزاران هستند.
کلید واژه ها : قرآن، مفهوم پردازی، سبک زندگی اسلامی کارگزاران، انصاف.
Identifying the effective factors in realization of fairness in authorities' Islamic lifestyle from the viewpoint of Qur'an
Narges Mirzadeh1, A'zam Etemadifard2, Abolghasem Asi3, Mohammadreza Abooei4
Abstract
The aim of the present study is to identify the effective factors in realization of fairness in authorities' Islamic lifestyle from the viewpoint of Qur'an, religious hadiths, and its results and consequences. The study is a qualitative one using analytic-interpretative and documentation method. The research population consists of Qur'an and hadiths and the sample includes those verses and hadiths which directly or indirectly refer to fairness. Findings show that belief and faith in God, Surrender to the divine command and obedience to it, piety and self-purification, obedience to God's command and order, punishment and reward, non-corruption on earth, forgiveness, good treatment with others and Infaq (charity donations) are the causes of fairness from the viewpoint of Qur'an, while commitment to values, generosity, benevolence, modesty and decency and gentility are the most important factors in fairness based on hadiths. Five main categories are the main factors in realization of fairness in authorities' Islamic lifestyle, including theism, commitment to moral values, observance of social rights, egalitarianism and self-orientation.
Keywords: Qur'an, conceptualization, authorities' Islamic lifestyle, fairness
1.مقدمه
سبک زندگی از دیدگاه اسلام، به مجموعه ای از موضوعات مورد قبول اسلام در عرصه زندگی اشاره دارد که بر اساس آن، معیار رفتار ما باید مبتنی بر اسلام و آموزه های اسلامی باشد. خدا محوری و حاکمیت ارزش های اسلامی در زندگی از مهم ترین معیارهای سبک زندگی مورد تأیید اسلام است. در واقع ، در این سبک زندگی ، زندگی فردی و اجتماعی باید مبتنی بر اسلام و رهنمودهای قرآنی باشد.اسلام با احکام جاودانه خود ، سبکی آرمانی و در عین حال ، واقع گرایانه را پیشنهاد نموده است که مبتنی بر نگرشی متعالی به هستی و انسان است و آدمی را موجودی مسئول و مختار می داند که سرنوشت او به دست خودش رقم می خورد. در این سبک زندگی ، غایت آموزه های دینی رهایی از سبک زندگی غیر اسلامی و رسیدن به حیات طیبه می باشد. در این سبک از زندگی، انسان به طور طبیعی مدلی را که بیشترین هماهنگی را برای دستیابی به قرب الهی داراست، در زندگی فردی و اجتماعی خود مطلوب می داند و تقرب به خدا و لقاءالله را هدف نهایی خود می بیند.
از آن جایی که مسأله انصاف در جامعه کمرنگ شده و بی انصافی وجود دارد، در سبک زندگی رایج بین افراد جامعه معضل بی انصافی ، حق خوری و بی عدالتی هست و آسیب های زیادی ایجاد کرده، و از سوی دیگر کارگزاران در رأس امور هستند و نقش الگویی برای سایر افراد جامعه دارند و عملکرد آنان و رعایت انصاف توسط آنان بسیار تأثیر گذار است، به آن پرداخته شده است.
ضرورت پرداختن به این مسأله برمی گردد به اهمیت شناسایی عوامل تحقق انصاف در سبک زندگی اسلامی کارگزاران ، برای تبیین این موضوع ، می توان این پرسش اساسی را به میان نهاد که آیا عوامل تحقق انصاف در سبک زندگی اسلامی از منظر قرآن و روایات قابل شناسایی و دسترسی هست تا بتوان با استخراج و تحلیل آنها الگوی عملی مناسبی برای کارگزاران ، دولتمردان و دست اندرکاران امور سیاسی و حکومتی کشورهای اسلامی و ملت های مسلمان معرفی نمود ؟ در پاسخ به این پرسش این مقاله می کوشد علل و عوامل تحقق انصاف در سبک زندگی اسلامی کارگزاران را از آیات قرآن و روایات استخراج نموده ، و مورد مطالعه و بررسی قرار دهد.
روش:
این پژوهش در قالب پارادایم کیفی انجام شده است. جامعه مورد مطالعه شامل قران و روایات اسلامی بوده است. نمونه ی پژوهشی شامل کلیه آیات و روایاتی است که مقوله انصاف را مورد توجه قرار داده اند که از طریق نمونه گیری هدفمند با رعایت اصل اشباع شدگی وحداکثر تنوع انتخاب شده اند. رویکرد تجزیه و تحلیل داده ها رویکرد توصیفی تفسیری است. روش جمع آوری داده ها در این پژوهش اسنادی است. روش تجزیه و تحلیل داده ها در این پژوهش روش تحلیل محتوای مفهومی با تکنیک کدگذاری است.
پیشینه:
در خصوص موضوع انصاف مطالعات و تحقیقات زیادی صورت گرفته است، در ارتباط انصاف با قواعد عدالت و ... آثاری وجود دارد، اما با موضوع عوامل تحقق انصاف در سبک زندگی اسلامی کارگزاران از منظر قرآن و روایات با وجود اهمیت موضوع اثری وجود ندارد و این موضوع جدید است.
2.بحث اصلی
2-1 عوامل مؤثر در تحقق انصاف
از آنجا که هدف این پژوهش کشف عوامل تحقق انصاف و نتایج حاصل از آن است ، تلاش شده با بررسی آیاتی که در آن ها واژگان اخذ شده از ریشه «ح س ن» به کار رفته در باب افعال(احسان کلید واژه انصاف در قرآن است)، و همچنین آیاتی که بیانگر مفهوم انصاف هستند و نیز روایاتی که به انصاف اشاره دارند، مهم ترین عوامل تحقق انصاف استخراج گردد و به تبیین و تحلیل آن ها پرداخته شود. عوامل موثر در تحقق و رعایت انصاف موارد زیادی هستند که عبارتند از: ایمان و اعتقاد قلبی و باور به خداوند، تسلیم امر الهی بودن و تبعیت از آن، ، پیشه کردن تقوای الهی و تهذیب نفس و پارسایی، اطاعت از سفارش و دستور خداوند و ... .
2-1-1 ایمان و باور به خداوند
در رأس علل و عوامل مؤثر در تحقق انصاف ، ایمان حقیقی به خداوند و باور قلبی به عظمت و یکتایی خداوند می باشد. خداوند در قرآن می فرماید : « لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جُناحٌ فِيما طَعِمُوا إِذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَ آمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَ أَحْسَنُوا وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ (مائده،93)؛ بر کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، گناهی در آنچه (قبلا) خورده اند نیست، در صورتی که تقوا پیشه کنند و ایمان بیاورند و کارهای شایسته کنند، سپس تقوا پیشه کنند و ایمان بیاورند؛ آنگاه تقوا پیشه کنند و احسان نمایند، و خدا نیکوکاران را دوست می دارد». ایمان و عمل صالح عامل تحقق انصاف است.
همچنن خداوند می فرماید: " إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضِيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا"(کهف/30)؛ اين جمله بيان جزاى مؤمنين و مزد ايشان در ازاى ايمان و عمل صالحشان است. و اگر در آخر فرمود:" ما ضايع نمىكنيم ..." براى اين است كه عنايت خداى تعالى و شكر او را نسبت به اين طائفه برساند(طباطبایی، 1390 ،ج13 :305).
امام علی علیه السلام می فرمایند: الْمُؤْمِنُ [مَنْ] يُنْصِفُ مَنْ لَا يُنْصِفُهُ : مؤمن کسی است که انصاف می دهد به کسی که او را انصاف نمی دهد(تمیمی آمدی، 1366، ص394). و نیز از آن حضرت نقل شده«عَامِلْ سَائِرَ النَّاسِ بِالْإِنْصَافِ وَ عَامِلِ الْمُؤْمِنِينَ بِالْإِيثَارِ» : با سایر مردم با انصاف رفتار کن و با مؤمنان با ایثار و از خودگذشتگی(همان). از امام سجاد علیه السلام نقل شده که فرمودند : «مِنْ أَخْلَاقِ الْمُؤْمِنِ الْإِنْفَاقُ عَلَى قَدْرِ الْإِقْتَارِ وَ التَّوَسُّعُ عَلَى قَدْرِ التَّوَسُّعِ وَ إِنْصَافُ النَّاسِ وَ ابْتِدَاؤُهُ إِيَّاهُمْ بِالسَّلَامِ عَلَيْهِمْ (کلینی ، 1407 ،ج2 : 241)؛ ... انصاف نسبت به مردم و پیش دستی در سلام کردن به آنها از اخلاق مؤمن است». همچنین نقل شده که ابالحسن علیه السلام می فرمود:« ... حَتَّى تُعْطُوا مِنْ أَنْفُسِكُمُ النَّصَفَ وَ سَارِعُوا إِلَى طَاعَةِ اللَّهِ وَ اصْدُقُوا الْحَدِيثَ وَ أَدُّوا الْأَمَانَةَ ... ؛ .....تا این که از خودتان انصاف بدهید و بشتابید به سوی طاعت خداوند و سخنان راست بگویید و امانات رابه صاحبان آنها برگردانید(مجلسى، 1404 ق ، ج11: 371). در جای دیگر از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمودند: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) أَعْدَلُ النَّاسِ مَنْ رَضِيَ لِلنَّاسِ مَا يَرْضَى لِنَفْسِهِ وَ كَرِهَ لَهُمْ مَا يَكْرَهُ لِنَفْسِهِ؛ (ابن بابویه،1376 :14) رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: عادلترین مردم کسی است که رضایت می هد برای مردم آنچه را برای خود رضایت می دهد و نمی پسندد برای مردم آنچه را برای خود نمی پسندد.
در خبر از امیر مؤمنان علیه السلام نقل شده که به شیخ شامی فرمودند: «...يَا شَيْخُ ارْضَ لِلنَّاسِ مَا تَرْضَى لِنَفْسِكَ وَ آتِ إِلَى النَّاسِ مَا تُحِبُّ أَنْ يُؤْتَى إِلَيْكَ: (الطوسيّ، 1414، ج 2: 49؛ ابن بابویه، 1376: 237) ؛ ای شیخ رضایت بده برای مردم آنچه را برای خود رضایت می دهی، و بده به مردم آنچه را که دوست داری به تو داده شود. از ابی عبدالله علیه السلام نقل شده که فرمودند:« أَحِبُّوا لِلنَّاسِ مَا تُحِبُّونَ لِأَنْفُسِكُمْ» (ابن بابويه، 1362ش ، ج1: 7)؛ برای مردم دوست بدارید آنچه را که برای خودتان دوست می دارید.
از امام صادق علیه السلام روایت شده و ایشان از قول پدر بزرگوارشان و آن حضرت فرمودند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: « مَنْ وَاسَى الْفَقِيرَ وَ أَنْصَفَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ فَذَلِكَ الْمُؤْمِنُ حَقّاً(ابن بابويه، 1362ش ،ج1: 25): هر کس با فقیر و نیازمند به مساوات رفتار کند و از خودش به مردم انصاف دهد ، پس حقیقتا آن شخص مؤمن است. از اوصاف مؤمنین حقیقی رعایت انصاف نسبت به دیگران است.در حقیقت مؤمنان حقیقی منصف هستند.
از ابی عبدالله نقل شده که فرمودند: «ثَلَاثَةٌ هُمْ أَقْرَبُ الْخَلْقِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتَّى يَفْرُغَ مِنَ الْحِسَابِ رَجُلٌ لَمْ تَدْعُهُ قُدْرَتُهُ فِي حَالِ غَضَبِهِ إِلَى أَنْ يَحِيفَ عَلَى مَنْ تَحْتَ يَدَيْهِ وَ رَجُلٌ مَشَى بَيْنَ اثْنَيْنِ فَلَمْ يَمِلْ مَعَ أَحَدِهِمَا عَلَى الْآخَرِ بِشَعِيرَةٍ وَ رَجُلٌ قَالَ الْحَقَّ فِيمَا عَلَيْهِ وَ لَهُ (مجلسی، 1403 ، ج72: 26 ؛ أمالی الصدوق: 215)؛ سه گروه نزدیک ترین مردم به خداوند عزّ و جلّ هستند...و شخصی که حق را بگوید و به حق اعتراف کند چه به نفع او باشد و چه به ضرر او. این گونه تعبیر ایشان الگوی عملی کارگزاران در تمامی زمان ها می باشد.قابل ذکر است که یکی از عوامل تقویت ایمان الگو گیری از سبک زندگی ائمه است. در سیرة قرآنی ائمه اطهار(ع)، الگوی مخاطبه با کلام الله است. با تأمل در این سبک تعامل با قرآن ، مشخص می شود که قاری قرآن به هنگام تلاوت آیات الهی در گفت و گو با کلام الله و به بیانی دیگر با صاحب کلام است.پیامبر اکرم (ص) می فرمود: اگر کسی از شما دوست دارد با پروردگار خود سخن بگوید، قرآن بخواند(رحمانی زاده و همکاران، 1399 :133-130).
کدگذاری محوری | کدگذاری باز |
ایمان به خداوند
| · لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جُناحٌ فِيما طَعِمُوا إِذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَ آمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَ أَحْسَنُوا وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ (مائده، 93). · ِإنّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضِيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً (کهف/30) |
2-1-2 تسلیم امر الهی بودن و تبعیت از آن
تسلیم امر خدا بودن عامل تحقق انصاف در قرآن است. خداوند می فرماید: «بَلى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ» (بقره/112) : آری ، هر کس که خود را با تمام وجود ، به خدا تسلیم کند و نیکوکار باشد، پس مزد وی پیش پروردگار اوست، و بیمی بر آنان نیست ، و غمگین نخواهند شد». برای این که از غم و اندوه و ترس به دور باشیم باید بنده محض خدا و تابع و تسلیم فرمان او بود و همواره نیکوکار و منصف.اطاعت پذیری از خداوند و تابع و تسلیم امر خدا بودن عامل تحقق انصاف است. در جای دیگر خداوند می فرماید: « وَ مَنْ أَحْسَنُ دِيناً مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ وَ اتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَ اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْراهِيمَ خَلِيلاً» (نساء/125)؛ و دین چه کسی بهتراست از آن کس که خود را تسلیم خدا کرده و نیکوکار است و از آیین ابراهیم حق گرا پیروی نموده است؟ و خدا ابراهیم را دوست گرفت. شخصی که تسلیم امر خدا شده و نیکوکار است، منصف است.
همچنین در آیه دیگر می فرماید: «وَ مَنْ يُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى وَ إِلَى اللَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ »(لقمان/22) ؛ و هر کس خود را در حالی که نیکوکار باشد تسلیم خدا کند، قطعا در ریسمان استوارتری چنگ در زده ، و فرجام کارها به سوی خداست. راه و هدف و نیت ملاک است که بر مبنای رضای الهی باشد. در رأس همه ی مردم کارگزاران هستند که نقش الگویی برای مردم دارند، در بندگی خدا و تبعیت از دستورات الهی و الگوگیری از ائمه اطهار علیهم السلام نمونه باشند و در رفتار آنها این صفات پسندیده آشکارا قابل مشاهده باشد.
کدگذاری محوری | کدگذاری باز |
تسلیم امر الهی بودن و تبعیت از آن | · بَلى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ (بقره/112) · َ مَنْ أَحْسَنُ دِيناً مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ وَ اتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَ اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْراهِيمَ خَلِيلاً (نساء/125) |
2-1-3 تقوا و تهذیب نفس
تهذیب نفس و پارسایی ناشی از حکم عقل است. پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم می فرماید: عَلَامَةُ الزَّاهِدِ فَعَشَرَةٌ يَزْهَدُ فِي الْمَحَارِمِ وَ يَكُفُّ نَفْسَهُ وَ يُقِيمُ فَرَائِضَ رَبِّهِ فَإِنْ كَانَ مَمْلُوكاً أَحْسَنَ الطَّاعَةَ وَ إِنْ كَانَ مَالِكاً أَحْسَنَ الْمَمْلَكَةَ وَ لَيْسَ لَهُ حَمِيَّةٌ وَ لَا حِقْدٌ... »(ابن شعبه حرانی، 1404 / 1363ق، ص21)؛ نشانه پارسا ده چیز است: ...واجبات پروردگار خود را برپا می دارد . پس اگر برده باشد نیک اطاعت می کند و اگر مالک باشد نیکو سروری می کند و حمیت و کینه ندارد). پارسایی مانع حمیت و کینه شده و سبب می شود که انسان حق همگان را عطا کند که همان تحقق انصاف است.
«...قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع يَقُولُ ... وَ خَافُوا اللَّهَ فِي السِّرِّ حَتَّى تُعْطُوا مِنْ أَنْفُسِكُمُ النَّصَفَ (کلینی، 1407، ج2 : 287-288 و 457)؛ ابا الحسن علیه السلام می فرماید: از خدا در نهان بترسید تا از جانب خویش انصاف دهید...» در این حدیث تأکید شده بر ترس از خداوند در نهان چرا در نهان ؟ به این دلیل که افراد بعضی کارها را در ملأ عام و آشکارا انجام نمی دهند زیرا بر این باور هستند که آبروی آنها خدشه دار می شود. اما در نهان غیر از خداوند کسی از امور و عملکرد انسان خبر ندارد.
خداوند در آیه 90 سوره یوسف، تقوا و پیشه کردن صبر و شکیبایی را عامل تحقق انصاف معرفی می کند؛ عبارت قرآنی «إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَ يَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنینَ» ، هر که تقوا و صبر پیشه کند، خدا پاداش نیکوکاران را تباه نمی کند».هم بیان علت و سبب منت الهی است و هم خود دعوت برادران یوسف است بسوی احسان(طباطبایی، 1390، ج11: 236). «فَإِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ» یعنی ثوابشان را از بین نمی برد. و احسان کار نیکویی است به واسطه آن فرد مستحق ستایش است (طوسی، التبیان فی تفسر القران ،ج6: 189). محسنین در آیه همان منصفین هستند نتیجه این انصاف تقویت و بالارفتن آستانه تحمل دشواری ها و تهذیب نفس است که زمینه ساز برخورداری از اجر و پاداش الهی است. هر کس در راه درست پایداری کند، به ناچار با تعداد زیادی از گمراهان و منحرفان برخورد می کند و شکیبایی در جهاد با آنان از بهترین طاعت ها و بزرگترین نیکی هاست(مغنیه،1424،ج4: 276)(هود/115). «إنّ الله مع الّذین اتّقوا وّالّذین هم ُمحْسِنُونَ» (نحل/128) خدا با کسانی است که از شرک و زشتی ها و گناهان کبیره بپرهیزند و آنها را یاری و حفظ می کند. و با کسانی است که نیکوکار باشند.(طبرسی،1372، ج6: 606) در این آیه این مطلب را بیان می کند که اهل تقوا و نیکوکاران از حمایت و یاری خداوند برخوردارند و نکته ای که هست این است که محسنان اهل پرهیزکاری هستند منصف هستند حد و حدود را رعایت می کنند.
کدگذاری محوری | کدگذاری باز |
تقوا و تهذیب نفس | · «... إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَ يَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنینَ(نحل،90). · پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم می فرماید: عَلَامَةُ الزَّاهِدِ فَعَشَرَةٌ يَزْهَدُ فِي الْمَحَارِمِ وَ يَكُفُّ نَفْسَهُ وَ يُقِيمُ فَرَائِضَ رَبِّهِ فَإِنْ كَانَ مَمْلُوكاً أَحْسَنَ الطَّاعَةَ وَ إِنْ كَانَ مَالِكاً أَحْسَنَ الْمَمْلَكَةَ وَ لَيْسَ لَهُ حَمِيَّةٌ وَ لَا حِقْدٌ... »(ابن شعبه حرانی، 1404 / 1363ق، ص21) |
2-1-4 اطاعت از سفارش و دستور خداوند
یکی از مهم ترین عوامل تحقق انصاف اطاعت پذیری از دستورات خالق هستی می باشد. خداوند می فرماید: « وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً ...» (احقاف،15)؛ و انسان را [نسبت ] به سپاسگزاری از مادر و احسان به او سفارش کردیم. از آن جایی که پدر و مادر مالک اعتباری فرزندان هستند و به اذن خداوند مایه پیدایش فرزندان هستند و در جریان تولد و رشد و نمو فرزندان و تربیت آنها متحمل زحمات زیاد و رنج های فراوانی می شوند لازم است که فرزندان در مقابل آنها جانب انصاف را رعایت کنند و به آنها نیکی ورزند. «وَقَضَى رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا...: و پروردگارت فرمان داده که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکى کنید...» (الإسراء،23).در این آیه به طور مطلق دستور به اطاعت و پرستش خدای یگانه و احسان به والدین شده است.می بینیم احسان به پدر و مادر معطوف به اطاعت از خداوند شده ، این مطلب حاکی از اهمیت احسان به پدر و مادر و رعایت جانب انصاف در حق آنان است. ضرورت دارد کارگزاران اطاعت پذیری از فرمان خداوند را سرلوحه ی برنامه های خود قرار دهند . زیرا در رأس امور هستند و الگوی عملی آحاد افراد جامعه.
کدگذاری محوری |
|
اطاعت از سفارش و دستور خداوند | · وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً ...(احقاف،15) · وَقَضَى رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا...: (الإسراء،23) |
2-1-5 پایبندی به ارزشها
یکی از عوامل و انگیزه های رعایت انصاف علاقه به خیر و نیکی و دوری و بیزاری جستن از شر و بدی است.انسان برای نزدیکی به خیر و دوری از شر حق دیگران را همان گونه که دوست دارد حق او را بپردازند ، ادا خواهد کرد. شناخت خیر و شر ، امری فطری و درونی است و سرشت سالم آن را درک می کند و می پذیرد حتی اگر انسان پایبند دین و آیینی نباشد. مؤید این سخن سوگندی است که پیش از ظهور اسلام در جامعه عرب مرسوم بود. اصفهانی محتوای این پیمان را که معروف و مشهور به «حلف فضول» است، چنین بیان می کند: «تَحَالَفُوا عَلَی الّا یَظلمُ بِمَکَه غَریبٌ وَ لاقریبٌ وَ لا حَرٌّ وَ لا عَبدٌ اإلّا کَانوا مَعَهُ حَتّی یَأخُذُوا لَهُ بِحَقِّهِ ، وَ یُوَدُّا إلَیهِ مَظلَمَتَهُ مِن اَنفُسِهِم وَ مِن غَیرِهِم» ؛ سوگند خوردند همراه کسی که در مکه به او ظلم شود، خواه آشنا باشد یا غریبه، آزاد باشد یا برده، باشند تا حق او را بگیرند و دادِ او را از خود و غیر خود بازستانند»(امانی پور،1389: 49-48).
کدگذاری محوری | کدگذاری باز |
پایبندی به ارزشها | · «تَحَالَفُوا عَلَی اَلّا یَظلمُ بِمَکَه غَریبٌ وَ لاقریبٌ وَ لا حَرٌّ وَ لا عَبدٌ اإلّا کَانوا مَعَهُ حَتّی یَأخُذُوا لَهُ بِحَقِّهِ ، وَ یُوَدُّا إلَیهِ مَظلَمَتَهُ مِن اَنفُسِهِم وَ مِن غَیرِهِم. |
2-1-6 جوانمردی
جوانمردی و مروّت یکی از علل و عوامل مهم تحقق انصاف می باشد.امام علی علیه السلام می فرماید: « أَعْقَلُ النَّاسِ مَنْ ذَلَّ لِلْحَقِّ فَأَعْطَاهُ مِنْ نَفْسِهِ وَ عَزَّ بِالْحَقِّ فَلَمْ يُهِنْ إِقَامَتَهُ [عَنْ إِقَامَتِهِ] وَ حُسْنَ الْعَمَلِ بِهِ »؛ (تمیمی آمدی، 1366 ،ص 52، ح392). و نیز در جای دیگر نقل شده است: «خَرَجَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ص عَلَى أَصْحَابِهِ وَ هُمْ يَتَذَاكَرُونَ الْمُرُوءَةَ فَقَالَ أَيْنَ أَنْتُمْ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ قَالُوا يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ فِي أَيِّ مَوْضِعٍ فَقَالَ فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ- إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ- ؛ نقل شده روزی امام علی علیه السلام بر عده ای از یاران خود گذشت که درباره جوانمردی سخن می گفتند، آن حضرت به آنان فرمود: چرا از کتاب خدا سخن نمی گویید؟ گفتند یا امیر المؤمنین کدام آیه قرآن را می فرمایید؟ فرمود: این سخن خداوند عزّ و جلّ «إن الله یأمر بالعدل و الإحسان» (نحل،90) : عدل انصاف و احسان تفضل است(ابن بابویه ، 1403 ق ، ص257).روزی پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به مردی از ثقیف گفت : جوانمردی میان شما به چیست؟ پاسخ داد یا رسول الله ، به انصاف و اصلاح است.پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود نزد ما هم همین گونه است.(متقی هندی، 1409، ج3، ص788).
کدگذاری محوری | کدگذاری باز |
جوانمردی | · امام علی علیه السلام می فرماید: « أَعْقَلُ النَّاسِ مَنْ ذَلَّ لِلْحَقِّ فَأَعْطَاهُ مِنْ نَفْسِهِ وَ عَزَّ بِالْحَقِّ فَلَمْ يُهِنْ إِقَامَتَهُ [عَنْ إِقَامَتِهِ] وَ حُسْنَ الْعَمَلِ بِهِ » · و نیز در جای دیگر نقل شده است: «خَرَجَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ص عَلَى أَصْحَابِهِ وَ هُمْ يَتَذَاكَرُونَ الْمُرُوءَةَ فَقَالَ أَيْنَ أَنْتُمْ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ قَالُوا يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ فِي أَيِّ مَوْضِعٍ فَقَالَ فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ- إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ- فَالْعَدْلُ الْإِنْصَافُ وَ الْإِحْسَانُ التَّفَضُّلُ».
|
2-1-7 نجابت و شرافت
در روایات ، انصاف به خُلق نُجَبا و شرافتمندان نام برده شده است. انسان نجیب و شریف به خود اجازه تجاوز به حقوق دیگران و ستم به آنان را نمی دهد بنابراین با همه منصف خواهد بود. در بعضی از روایات ، انصاف نشانه ی نجابت، خلق شرافتمندان، زیور زمامداری و زکات قدرت است. امام علی علیه السلام می فرماید: الإنصافُ عنوانُ النُبُل ؛ انصاف نشانه ی نجابت و بزرگ منشی است(تمیمی آمدی، 1366 ،ص394). و نیز می فرماید: «اَلإنصافُ شیمهُ الأشرافِ؛ انصاف خلق شرافتمندان است(همان). همچنین آن حضرت می فرماید: الإنصافُ زینُ الإمرهِ؛ انصاف زیور زمامداری است(همان،ص342).
کدگذاری محوری | کدگذاری باز |
نجابت و شرافت | · الإنصافُ عنوانُ النُبُل؛ · اَلإنصافُ شیمهُ الأشرافِ؛ · الإنصافُ زینُ الإمرهِ؛ |
2-1-8 حیاء
در کلام مولای متقیان امام علی علیه السلام حیاء یکی امی فرمایند: « مَنْ لَمْ يُنْصِفْكَ مِنْهُ حَيَاؤُهُ لَمْ يُنْصِفْكَ مِنْهُ دِينُهُ»؛ اگر حیاء کسی باعث نشود به تو انصاف دهد، دین او نیز باعث نخواهد شد (لیثی واسطی، 1376، ج1: 427). حیاء سرآمد مکارم اخلاق و از عوامل درونی کنترل نفس و خویشتنداری است که به دلیل حضور ناظر محترم در انسان برانگیخته می شود(پسندیده ،1383: 34 و37).حیا که هنگام مواجهه با فعل ناپسند در انسان رخ می دهد، هم نقش بازدارندگی دارد و هم نقش وادارندگی. بنابراین از سویی انسان را از ستم و تجاوز به حقوق دیگران باز می دارد و از سوی دیگر او ر ا به انصاف و ادای حقوق دیگران به طور کامل و برابر وامی دارد(همان).
کدگذاری محوری | کدگذاری باز |
حیاء | · امام علی علیه السلام می فرمایند: « مَنْ لَمْ يُنْصِفْكَ مِنْهُ حَيَاؤُهُ لَمْ يُنْصِفْكَ مِنْهُ دِينُهُ»؛ |
2-1-9 خیر خواهی
خیر خواهی از مبنای عقلی نشأت می گیرد و یکی از عوامل تحقق انصاف می باشد. پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: « عَلَامَةُ النَّاصِحِ فَأَرْبَعَةٌ يَقْضِي بِالْحَقِّ وَ يُعْطِي الْحَقَّ مِنْ نَفْسِهِ وَ يَرْضَى لِلنَّاسِ مَا يَرْضَاهُ لِنَفْسِهِ وَ لَا يَعْتَدِي عَلَى أَحَدٍ»(ابن شعبه حرانی، همان، ص20)؛ نشانه ی خیرخواه و نصیحت گو چهار چیز است: به حق حکم می کند، از جانب خویش حق را عطا می کند، آنچه برای خود می پسندد برای دیگران می پسندد و به کسی تجاوز نمی کند. در این حدیث 4 نشانه برای خیر خواه نام برده شده است که همه از مصادیق انصاف است اگر انسان خیرخواه دیگران باشد، خواستار ظلم به آنها نخواهد بود.و برای آنان همان چیزی را خواهد پسندید که برای خود می پسندد. پس همان حقی را به آن ها خواهد داد که خود دوست دارد دیگران به او بدهند.
کدگذاری محوری | کدگذاری باز |
خیرخواهی | · پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: « عَلَامَةُ النَّاصِحِ فَأَرْبَعَةٌ يَقْضِي بِالْحَقِّ وَ يُعْطِي الْحَقَّ مِنْ نَفْسِهِ وَ يَرْضَى لِلنَّاسِ مَا يَرْضَاهُ لِنَفْسِهِ وَ لَا يَعْتَدِي عَلَى أَحَدٍ» |
.
2-1-10 جزا و پاداش
یکی دیگر از عوامل مؤثر در توجه به حقوق دیگران، و پایبندی به رعایت انصاف و انجام نیکی نسبت به دیگران، وجود جزا و پاداش دنیوی و اخروی برای اعمال انسان است. خداوند می فرماید: «وَلِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَسَاؤُوا بِمَا عَمِلُوا وَیَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَى(نجم/31)؛ و براى خداست آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است تا بدکاران را به کیفر کارهاى بدشان برساند و نیکوکاران را در برابر اعمال نیکشان پاداش دهد» . یکی از بسترهای مهم انصاف در قرآن تعلق گرفتن جزا و پاداش به اعمال نیک و بد انسان است و اگر کسی نیکی کند خداوند از در انصاف و لطف و کرم بر خوبی های او می افزاید. مراد از اسائه و احسان ، معصیت و طاعت است(طباطبایی،1374، ج19: 67-66). چون اطاعت از خدا از اوصاف منصفین است ، نتیجه این انصاف به خود منصفین برمی گردد و آن برخورداری از پاداش های الهی است و انگیزه افراد برای انجام کارهای نیکو تقویت می شود. « وَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِناتِ مِنْكُنَّ أَجْراً عَظِيماً (احزاب/29) و اگر خواستار خدا و فرستاده ی وی و سرای آخرتید ، پس به راستی خدا برای نیکوکاران شما پاداش بزرگی آماده گردانیده است.
همچنین خداوند می فرماید: «... إِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ»(توبه ،120) و نیز « هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلاَّ الْإِحْسانُ »(الرحمن/60)؛مگر پاداش احسان جز احسان است؟افراد نیکوکار پاداشی جز نیکویی ندارند.
کدگذاری محوری | کدگذاری باز |
جزا و پاداش | · «وَلِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَسَاؤُوا بِمَا عَمِلُوا وَیَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَى؛ · « وَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِناتِ مِنْكُنَّ أَجْراً عَظِيماً (احزاب/29) · « ...إِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ» (توبه ،120) |
2-1-11 عدم انجام فساد
عدم انجام فساد در روی زمین و برخورداری از رحمت الهی یکی از عوامل تحقق انصاف است. خداوند در قرآن کریم می فرماید: « وَ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ » (اعراف/56)؛و در زمین بعد از اصلاح آن فساد مکنید، و با بیم و امید او را بخوانید که رحمت خداوند به نیکوکاران نزدیک است». داشتن حالت خوف و رجا و عدم فساد در روی زمین از اموری است که سبب برخورداری و نزدیکی رحمت الهی به محسنین می باشد. نعمت و بخشش خدا در دسترس نيكوكاران است. سعيد بن جبير گويد: يعنى پاداشش به بندگان مطيع نزديك است(طبرسی، 1372، ج4: 662). نتیجه نهی از فساد در روی زمین در واقع فراهم کردن زمینه اطاعت و فرمانبرداری از دستورات الهی و بندگی خالص و محض خدا بودن است.از ویژگی های منصفین است که نعمت و بخشش و رحمت الهی قرین آنان است. در جای دیگر خداوند می فرماید: «... وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ »(قصص/77)؛ ... و همچنانکه خدا به تو نیکی کرده نیکی کن و در زمین فساد مجوی که خدا فسادگران را دوست نمی دارد.
کدگذاری محوری | کدگذاری باز |
عدم انجام فساد | · وَ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ » (اعراف،56) · « ... وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ »(قصص/77) |
2-1-12 عفو و گذشت
گذشت از انجام قصاص از عوامل تحقق انصاف است.خداوند می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ فِي الْقَتْلى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثى بِالْأُنْثى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَداءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسانٍ ذلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ رَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذابٌ أَلِيمٌ» (بقره/178 )؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، درباره کشتگان، بر شما حق قصاص مقرر شده: آزاد عوض آزاد و بنده عوض بنده و زن عوض زن، و هر کس که از جانب برادر دینی اش (یعنی ولی مقتول) چیزی(از حق قصاص) به او گذشت شود ، باید از گذشت ولی مقتول به طور پسندیده پیروی کند و با (رعایت) احسان (خونبها را) به او بپردازد. این حکم تخفیف و رحمتی از پروردگار شماست؛ پس هر کس بعد از آن از اندازه درگذرد، وی را عذابی دردناک است. از حضرت امام صادق علیه السّلام نقل شده که قاتل در صورت امکان بدون معطلی و سهل انگاری دیه را باید بدهد (طبرسی،1372، ج1: 480-479).
در جای دیگر خداوند می فر ماید: «... فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ «(مائده/13)؛ ... ولى از تقصير آنها درگذر و صرفنظر كن كه خدا نيكوكاران را بسيار دوست مىدارد. عفو و گذشت و بخشش از نشانه های انصاف هستند.به طور طبیعی انتظار است که در رفتار کارگزاران بیش از سایر افراد شاهد تحقق انصاف و بخشش باشیم.
کدگذاری محوری | کدگذاری باز |
عفو و گذشت | · « ... فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ «(مائده/13) · يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ فِي الْقَتْلى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثى بِالْأُنْثى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَداءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسانٍ ذلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ رَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذابٌ أَلِيمٌ(بقره/187) |
2-1-13 برخورد نیکو با دیگران
خداوند می فرماید:«وَ لا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ»( فصلت،34 )؛و نیکی با بدی یکسان نیست.(بدی را) به آنچه بهتر است دفع کن؛ آنگاه کسی که میان تو و میان او دشمنی است ،گویی دوستی یک دل می گردد». عبارت «ادفع بالتي هي أحسن» یعنی: بدى را با خصلتى كه مقابل آن است دفع نما، مثلا باطل آنان را با حقى كه نزد تو است دفع كن، نه به باطلى ديگر، و جهل آنان را با حلم و بديهايشان را با عفو، و همچنين هر بدى ديگرشان را با خوبى مناسب آن دفع كند(طباطبایی، 1374، ج17 : 594). مضمون کلی این آیه انصاف در عمل را نشان می دهد که خطاب به پیامبر است در خصوص برخورد با افرادی که حتی سر جنگ و ناسازگاری با ایشان دارند، با انصاف با آنها برخورد کند. در این آیات در پیش گرفتن صبر و شکیبایی توسط پیامبر اسلام و نحوه برخورد با آنها عامل تحقق انصاف است.نتیجه رعایت انصاف افزایش تعداد دوستان و وفاداران است و در مواردی اگر دوستی هم اتفاق نیفتد حداقل عدم مخالفت رو خواهیم داشت. این نحوه ی عملکرد پیامبر به عنوان رهبر جامعه چراغ راهی برای عملکرد و برخورد کارگزاران در تمامی سطوح مدیریتی در جامعه است.
کدگذاری محوری | کدگذاری باز |
برخورد نیکو با دیگران | · وَ لا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ»( فصلت،34 )؛ |
2-1-14 انفاق
خداوند در قرآن کریم انفاق، کظم غیظ ، گذشت و بخشش را از جمله خصوصیات افراد متقی برشمرده است که عامل تحقق انصاف هستند «الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْكاظِمِينَ الْغَيْظَ وَ الْعافِينَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ »( آل عمران،134)؛ همانان که در فراخی و تنگی انفاق می کنند ؛ و خشم خود را فرو می برند؛ و از مردم در می گذرند؛ و خداوند نیکوکاران را دوست دارد. منظور از محسنین همان منصفین است که به دستور خداوند متعال و سفارش پیامبر (ص) انفاق و مدارا و عفو و گذشت را در معاشرت با دیگران در پیش می گیرند. محسنین در مورد انسانها معنایش نیکوکاران به انسانها است، و در مورد خدای تعالی معنایش استقامت و تحمل در راه خداست(طباطبایی،1374، ج4: 29-28).
همچنین خداوند در سوره بقره می فرماید: «وَأَنفِقُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَةِ وَأَحْسِنُوَاْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ: و در راه خدا انفاق کنید و (با ترک انفاق،) خود را به دست خود به هلاکت نیفکنید و نیکى کنید که خداوند نیکوکاران را دوست مىدارد» (البقره/195).و أحسنوا إنَّ اللَّهَ يُحِبُ الْمُحْسِنِينَ» یعنی با جهاد و بخشش مال خود در راه آن و در هر راهی که خدا خشنود باشد و انسان مورد ستایش قرار گیرد، نیکی کنید(مغنیه،1424، ج 1: 302). بر اساس آیات قبل دعوت به پرهیزگاری در خصوص ورود به خانه ها و رعایت حد تعادل در جنگ و پرهیز از تجاوز عامل تحقق انصاف هستند.در آیه بعد هم دعوت به رعایت تقوای الهی است. در این آیه انفاق عامل انجام انصاف است. واژة «احسان» نیز در آیة دوم به معنای هر گونه عمل صالح و نیک است .به عبارت دیگر، هر عملی که انجام میگیرد، خوب انجام گیرد و به نیکی عمل شود، بر پایه انصاف هم هست. زیرا در دستور انفاق عبارت «وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَةِ» را آورده و دستور هست به عدم افراط و تفریط و سپس امر به احسان را آورده است. (طبرسی، 1372،ج2 :238).
کدگذاری محوری | کدگذاری باز |
انفاق | · الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْكاظِمِينَ الْغَيْظَ وَ الْعافِينَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ »( آل عمران،134) · وَأَنفِقُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَةِ وَأَحْسِنُوَاْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ: (البقره/195) |
2-2 استخراج مقوله های اصلی از مفاهیم
بر مبنای مفاهیم ایجاد شده در مرحله قبل تحلیل که در قالب کدگذاری باز و محوری به انجام رسید، مرحله سوم کدگذاری شامل کدگذاری منتخب را در قالب جدول زیر به انجام می رسانیم و مقوله های اصلی را استخراج می نماییم.
.
کدگذاری منتخب(مقوله های اصلی) | کدهای محوری(مفاهیم) |
خداباوری | ایمان به خدا |
تسلیم امر الهی بودن | |
اطاعت از دستور و سفارش خداوند | |
پایبندی به ارزشها و هنرهای اخلاقی
| عفو و گذشت |
برخورد نیکو با دیگران | |
تقوا و تهذیب نفس | |
انفاق | |
رعایت حقوق اجتماعی | عدم فساد در روی زمین |
خیر خواهی | |
حیاء | |
جوانمردی | |
معادباوری | جزا و پاداش |
خویشتن مداری | نیکوکاری |
تقوا و تهذیب نفس |
3 نتیجه گیری
شناخت عوامل رعایت حقوق و تحقق انصاف در سبک زندگی اسلامی کارگزاران یک امر ضروری است. در صورتی که این آگاهی به درستی و مطابق معیارهای قرآنی و دینی بدست آید سبب اصلاح و تکامل فرد و جامعه می شود. زیرا نحوه ی رفتار و عملکرد و گفتار کارگزاران در چگونگی تعامل آنان با سایر افراد جامعه تأثیر دارد.با مراجعه به قرآن کریم و سخنان گهر بار ائمه علیهم السلام و مطالعه تفاسیر قرآن و تحلیل و بررسی تفاسیر صورت گرفته می توان به عوامل اصلی تحقق انصاف در جامعه اسلامی و سبک زندگی اسلامی کارگزاران پی برد . یافته ها نشان می دهد، پنج مقوله مرکزی شامل خداباوری، پایبندی به ارزشها و هنرهای اخلاقی، رعایت حقوق اجتماعی، معادباوری و خویشتن مداری دلایل اصلی تحقق انصاف در سبک زندگی اسلامی کارگزاران هستند. این مقوله های مرکزی ، محورهای ایمان و باور به خداوند ، تسلیم امر الهی بودن و تبعیت از آن ،تقوا و تهذیب نفس و پارسایی ، اطاعت از سفارش و دستور خداوند، جزا و پاداش، عدم فساد در روی زمین ، عفو و گذشت ، برخورد نیکو با دیگران و انفاق به عنوان دلایل رعایت انصاف ، از منظر آیات قرآن و محورهای پایبندی به ارزشها، جوانمردی ، خیرخواهی، حیاء و نجابت و شرافت ، به عنوان مهمترین عوامل انجام انصاف بر اساس روایات را در بر دارند.
منابع و مآخذ
قرآن
نهج البلاغه
ابن بابويه، محمد بن على،1376ش، الأمالي( للصدوق) ، چاپ ششم ، تهران : کتابچی.
-ابن بابويه، محمد بن على، 1362ش ، الخصال ، ج1، قم، جامعه مدرسین.
- ابن بابويه، محمد بن على، 1403 ق، معاني الأخبار ، قم،دفتر انتشرات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه ی علمیه قم.
-ابن شعبه حرانی ، حسن بن على ، 1404 / 1363ق، تحف العقول، چاپ: دوم، قم، جامعه مدرسین.
-امانی پور،مونا، 1389، انصاف در قرآن و حدیث ، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.
-بهرام پور، ابوالفضل،1390، تفسیر یک جلدی مبین، چاپ چهارم، قم ، انتشارات آوای قرآن.
-پسندیده، عباس،1383، پژوهشی در فرهنگ حیاء، قم دارالحدیث.
-تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، 1366، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم ، ايران ؛ قم، دفتر تبلیغات.
-رحمانی زاده، حسین و همکاران، 1399، مخاطبه با کلام الله؛ الگوی تعامل با قرآن در بیان معصومین (ع)، فصلنامه مطالعات قرآنی، سال یازدهم، شماره 43، صص133-103.
- ساروخانی،باقر، 1393، روش های تحقیق در علوم اجتماعی، چاپ هجدهم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،ج1.
-طباطبایی،محمد حسین،1374، ترجمه تفسیر المیزان، چاپ پنجم، ايران،قم، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامى، جلد:4، 7، 17.
طباطبايى، محمدحسين، 1390 ه.ق.الميزان في تفسير القرآن ، چاپ: 2 ، لبنان ، بيروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات ، ج11، 13.
-طبرسى، فضل بن حسن، 1372 ه.ش، مجمع البيان في تفسير القرآن، چاپ: 3 ايران ، تهران، ناصر خسرو، جلد1، 2، 4، 5، 6، 9، 12.
- طوسی، التبیان فی تفسر القران، دار احیاء التراث العربی،ج6، لبنان، بیروت، بیتا.
طوسى، محمد بن الحسن،1414ق، الأمالي (للطوسي) ،قم ، دارالثقافه، ج2.
فخار نوغانی، وحیده، 1393، معناشناسی واژه احسان در قران، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن ، شماره5، ص32-21.
-کلینی، محمد بن یعقوب، 1407، الكافي (ط - الإسلامية) ؛ ج2، چاپ چهارم، تهران.
لسانی فشارکی، محمد علی ؛ مرادی زنجانی ، حسین ، 1393، روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم، چاپ سوم ، ایران، قم، مؤسسه بوستان کتاب.
-لیثی واسطی، علی بن محمد، 1376، عیون الحکم و المواعظ، قم، دارالحدیث، ج1.
-متقی هندی، علی بن حسام الدین ، 1409، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال،بیروت، مؤسسه الرساله، ج3.
-مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، 1403 ق ، بحار الأنوار ، چاپ دوم ، بیروت، دار إحیاءالتراث العربی، ج72.
-مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، 1404 ق،مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول ، چاپ: دوم ، تهران، دارالکتب الإسلامیه، ج11.
-مظاهری، حسین؛ ابراهیم پور سامانی، جمشید؛ رحیمی،سید داریوش؛1396، مؤلفه و شاخص های سبک زندگی اسلامی، دوره دوم، شماره2، 39-13.
-مغنيه، محمدجواد، 1424،التفسير الكاشف، دار الكتاب الإسلامي ، ايران ، قم، جلد1، 4 .
-نرم افزار جامع التفاسیر
-نرم افزار جامع الأحادیث
Maykut, P., & Morehouse, R. (1994). Beginning Qualitative Research. London: The(124-129)
References
Quran
Nahj al-Balagha
Ibn Babawayh, Muhammad ibn ali, 1376 SH, Al-Amali (Saduq), Tehran, Ketabchi, sixth edition.
Ibn Babawayh, Muhammad ibn ali, 1362 SH, Al-Khal, Vol.1, Qom, Teachers Association.
Ibn Babawayh, Muhammad ibn ali, 1403 AH, Ma'ani Al-Akhbar, Qom, Islamic Publications Office affiliated with the Community of Teachers of the Seminary of Qom.
Ibn Shu’bah Harani, Hassan ibn Ali, 1404/1363 AH, Tuhaf al-Uqul, Qom, Teachers Association, second edition.
Amanipour, Mona, 2010, Fairness in Quran and Anecdote, Master Thesis, Tarbiat Modares University.
Bahrampour, Abolfazl, 1390 SH, one-volume commentary by Mobin, Qom, Quran’voice Publications, fourth edition.
Pasandideh, Abbas, 2004, Research in the culture of modesty, Qom, Dar al-Hadith.
Tamimi Amadi, Abd al-Wahd ibn Muhammad, 1987, Compilation of exalted aphorisms and pearls of speech, Iran; Qom, Advertising Office.
Rahmanizadeh, Hossein et al., 1399 SH, Interview with the Word of Allah; pattern of interaction with the Quran in the expression of the Infallibles (A.S.), Quarterly Journal of Quranic Studies, Eleventh Year, No. 43, pp. 133-103.
Sarukhani, Baqer, 2014, Research Methods in Social Sciences, Tehran, Institute of Humanities and Cultural Studies, 18th Edition, volume 1.
Tabatabai, Mohammad Hossein, 1374 SH, Tafsir al-Mizan translation, Iran, Qom, Qom Seminary Teachers Association, Islamic Publications Office, fifth edition, volumes: 4, 7, 17.
Tabatabai, Mohammad Hussein, 1390 AH, Al-Mizan in the interpretation of the Qur'an, Lebanon, Beirut, Scientific Foundation for Publications, Edition: 2, volumes: 11, 13.
Tabarsi, Fadhl ibn Hasan, 1372 SH, Majma' al-Bayan in the Interpretation of the Qur'an, Iran, Tehran, Nasser Khosrow, Edition: 3, Volume 1, 2, 4, 5, 6, 9, 12
Tusi, Al-Tibbyan Fi Tafsir al-Quran, Dar Al-Ahya Al-Tarath Al-Arabi, vol. 6, Lebanon, Beirut, Bita.
Tusi, Muhammad ibn al-Hassan, 1414 AH, Al-Amali (Tusi), Qom, Dar al-Thaqafa, volume 2.
Fakhar Noghani, Vahideh, 2014, Semantics of the word Ehsan in the Qur'an, Journal of Quran Interpretation and Language, No. 5, pp. 32-21.
Kulayni, Muhammad ibn Ya`qub, 1407 AH, Al-Kafi (Islamic); Volume 2, Tehran, Fourth Edition.
Lisani Fesharaki, Mohammad Ali; Moradi Zanjani, Hossein, 2014, Thematic Research Method in the Holy Quran, Iran, Qom, Bustan Ketab Institute, Third Edition.
Laithi Wasiti, Ali Ibn Muhammad, 1376 SH, Ayoun al-Hokm va al-Mawaze, Qom, Dar al-Hadith, volume 1.
Mottaqi Hindi, Ali Ibn Hussam al-Din, 1409 AH, Kanzol a’amal Fi senen Al-aghwal wa Al-afawal, Beirut, Al-Risalah Foundation, vol.3
Majlisi, Muhammad Baqir ibn Muhammad Taqi, 1403 AH, Sea of Lights, Beirut, Dar Al-Ihya Al-Tarath Al-Arabi, Second Edition, Vol.72
Majlisi, Muhammad Baqir ibn Muhammad Taqi, 1404 AH, Marat Al-aghul Fi Sharhe Akhbar Al-rasul, Tehran, Dar Al-Kitab Al-Islami, Second Edition, Volume 11
Mazaheri, Hossein; Ebrahimpour Samani, Jamshid; Rahimi, Seyed Dariush; 1396 SH, Components and Indicators of Islamic Lifestyle, Second period, Number 2, 13-13.
Mughniyeh, Mohammad Javad, 1424 AH, Al-Tafsir Al-Kashif, Dar Al-Kitab Al-Islami, Iran, Qom, Volume 1, 4
Jami al-tafsir software.
Jame Al-ahadith app.
Maykut, P., & Morehouse, R. (1994). Beginning Qualitative Research. London: The(124-129)
[1] PH.D. student of Quran and Hadith sciences, Islamic Azad University, Branch of Yazd, Iran
nargesmirzadeh93@gmail.com
[2] Assistant Professor, department of Islamic Sciences, Islamic Azad University, Branch of Yazd, Iran (Corresponding author) etemadifard@iauyazd.ac.ir
[3] Assistant Professor, department of Islamic Sciences, Islamic Azad University, Branch of Yazd, Iran,
Mozneb 1@iauyazd.ac.ir
[4] Assistant Professor, department of Islamic Sciences, Islamic Azad University, Branch of Yazd, Iran
mr.abooei@iauyazd.ac.ir