بررسی رویکرد تاریخی فاطمه مرنیسی به قرآن؛ مطالعه موردی آیه 34 سوره نساء

محورهای موضوعی : مطالعات تاریخی مرتبط با مطالعات قرآنی مستشرقان

محمد صادق هدایت زاده ¹ (دانش آموختۀ دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه فردوسی،‌ مشهد، ایران.)
سهیلا پیروزفر ² (دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد ، مشهد، ایران)

تاریخ دریافت : 1401/03/09 تاریخ پذیرش : 1402/04/21 تاریخ انتشار : 1402/03/01

کلید واژه: فمینیسم اسلامی, تحلیل تاریخی, آیه 34 سوره نساء, فاطمه مرنیسی, بسترمندسازی تاریخی,

چکیده مقاله :

در سده های اخیر با بالا رفتن حضور و سطح سواد زنان در جامعه شاهد گسترش گفتگوها، موضع‌گیری‌ها و حتی کشمکش‌های زیادی درباره زنان و جایگاه آنان در اسلام و فقه اسلامی هستیم. برخی از مسلمانان نواندیش موسوم به جریان فمینیسم اسلامی با اعتقاد به بدفهمی مفسران درباره آیات مرتبط با زن بر لزوم بازنگری در فهم آیات قرآن تأکید کرده و با رویکردهای مختلفی از جمله تحلیل تاریخی به ارائه نظرات متفاوت خود می پردازند. در این میان آیه 34 سوره نساء چالشی‌ترین آیه است که مباحثی همچون قوامیت مردان، برتری مردان، اطاعت زنان از شوهران و جواز ضرب زنان توسط مردان در فهم آن مطرح‌شده است. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی به ارائه منسجم و تحلیل نگرش تاریخی فاطمه مرنیسی به‌عنوان یکی از شخصیت‌های برجسته فمینیسم اسلامی پرداخته است. پس از تبیین دو رویکرد متفاوت مرنیسی به اسلام و نگرش خاص مرنیسی به قرآن در دوره پسین، نظریات وی درباره آیه 34 سوره نساء و شخصیت سکینه بنت الحسین علیه السلام بیان‌ و تحلیل‌شده است. یک‌سویه نگری و عدم مراجعه به اسناد معتبر در زمره مهمترین اشکالات نگرش تاریخی مرنیسی است.

چکیده انگلیسی:

In recent centuries, with the increase in social presence and level of literacy of women in society, many conversations, challenges and even conflicts about women and their place in Islam and Islamic jurisprudence have been emerged. Believing in the misunderstanding of interpreters on verses related to women, some new thinker Muslims known as Islamic feminism, have emphasized the need to reconsider these verses and offer different readings through various approaches, including historical analysis. Among these, verse 34 of Surah al-Nisá is the most challenging verse in which issues such as supervision of men over family (Qawāmūn), the superiority of men, the obedience of women to their husbands, and the permission of women to be beaten by men have been raised in its understanding. This article presents and analyzes the historical attitude of Fatemah Mernissi as one of the prominent figures of Islamic feminism through a descriptive-analytical method. After explaining the two different approaches of Mernissi to Islam and Mernissi's specific attitude towards the Qur'an in the later period, his views on verse 34 of Surah al-Nisá and the character of Sakina bint al-Hussein (as) have been expressed and analyzed. One-sided analysis and not referring to valid documents are among the most important drawbacks of Mernissi's historical attitude.

منابع و مأخذ:

منابع
1 .قرآن کریم
2 .ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی )13۵8ق(، المنتظم فی تاریخ الملوک و األمم، حیدرآباد دکن،
دائره المعارف العثمانیه.
3 .ابن عاشور، محمدطاهر )1420ق(، التحریر و التنویر ، مؤسسه التاریخ العربی؛ بیروت، لبنان.
4 .ابن عساکر، علی بن حسن )141۵ق(، تاریخ مدینه دمشق و ذکر فضلها و تسمیة من حلها من
االمائل او احتاز بنواحیها من واردیها و اهلها، بیروت، دارالفکر.
۵ .ابن هشام، ابومحمد عبدالملک )19۷1م(، السیرة النبویة، بیروت، دارالکتب العلمیه.
6 .ابوزید، نصرحامد )1380ش(، معنای متن، ترجمه مرتضی کریمی نیا، تهران، طرح نو
۷ .امین، نصرت بیگم )د1362ش(؛ مخزن العرفان در تفسیر قرآن؛ تهران، نهضت زنان مسلمان،
1361ش.
8 .آذرنوش، آذرتاش، مدخل »األغانی«، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسالمی، تاریخ انتشار: 1 آبان
االغانی/https://cgie.org.ir/fa/article/240153 :ثابت آدرس، 1398
9 .بحرانى، هاشم بن سلیمان )د.110۷ق(؛ البرهان فى تفسیر القرآن؛ تهران، بنیاد بعثت، 1416ق.
10 .بدره، محسن )139۵ش(، بررسی روششناختی جریان موسوم به فمینیسم اسالمی و نقد آن
با رویکردی اجتهادی، دانشگاه تربیت مدرس: رساله دکتری رشته مطالعات زنان، با راهنمایی
عزت السادات میرخانی.
11 .بالشر، رژی )1363ش(، تاریخ ادبیات عرب، ترجمه آذرتاش آذرنوش، تهران، موسسه
مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
12 .بیضاوی، عبداهلل بن عمر )د.68۵ق(؛ انوار التنزیل و اسرار التأویل؛ تحقیق: محمد، عبدالرحمان
المرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربى، چاپ اول، 1418ق.
بررسی رویکرد تاریخی فاطمه مرنیسی به قرآن
مطالعه موردی آیه34 سوره نساء
13 .پیروزفر، سهیال و مهدوی راد، محمدعلی )1388ش(، »روایات اسباب نزول و چالش های
مربوط به جاودانگی قرآن«، علوم قرآن و حدیث، سال چهل و یکم، شماره 82.
14 .جوادی آملی، عبداهلل )معاصر(؛ تسنیم: تفسیر قرآن کریم؛ تنظیم و ویرایش: علی، اسالمی؛ قم،
اسراء، 13۷8ش.
1۵ .حسامی، فاضل )1382ش(، »تحریف حقایق یک کتاب؛ بررسی انحرافات تاریخی و اعتقادی
زنان پرده نشین و نخبگان جوشن پوش«، فصلنامه کتاب زنان )مطالعات راهبردی زنان کنونی(،
سال پنجم، شماره بیستم.
16 .حسامی، فاضل )1394ش(، نقد فمینیسم؛ با تاکید بر آراء فاطمه مرنیسی، قم، مرکز بین
المللی ترجمه و نشر المصطفی )ص(.
1۷ .خلیل بن احمد )د.1۷۵ق(؛ کتاب العین؛ قم، انتشارات هجرت، چاپ دوم، 1410ق.
18 .دادخواه، حسن و حسن زاده، محمد )1433ق(، »دراسۀ نقدیۀ فی حیاة أبی الفرج اإلصفهانی
وکتابه األغانی«، فصلیة إضاءات نقدیه، المجلد2 ،العدد۷.
19 .دخیل، علی محمد علی )1363ش(، سکینه دختر امام حسین )ع(، ترجمه فیروز حریرچی،
تهران، انتشارات امیرکبیر.
20 .دروزه، محمد عزت )1383ق(، التفسیر الحدیث، قاهره، داراحیاء الکتب العربیه.
21 .راغب اصفهانی، حسین بن محمد )قرن 4)؛ المفردات فی غریب القرآن؛ به تحقیق صفوان
عدنان داودی، بیروت/دمشق: دارالعلم/دارالشامیۀ، 1412ق.
22 .راوندی، قطب الدین )د.۵۷3ق(؛ فقه القرآن فى شرح آیات األحکام؛ قم، کتابخانه آیت اهلل
مرعشی نجفی، چاپ دوم، 140۵ق.
23 .زمخشری، محمود )د۵38ق(؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل؛ بیروت، دار الکتب العربی،
چاپ سوم، 140۷ق.
24 .سعید، عبداهلل )138۵ش(، »فضلالرحمن و اندیشههای وی درباب فهم و تفسیر قرآن«، ترجمه
مهرداد عباسی، نشر مدرسه، سال دوم، شماره 4.
>74 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 74 ،سال بیست و نهم، بهار 1402 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 74, year 29, Spring 2023
2۵ .شریعت ناصری؛ زهره و دیگران؛رویکرد مفسران به مواجهه سیاق با روایت در داللتیابی
آیات حوزه زنان مطالعه موردی سوره نساء فصلنامه علمی علوم حدیث ش98 ؛ صص۵6-۷8
26 .شیرزاد، محمدحسین و شیرزاد، محمدحسن و هدایت زاده، محمدصادق )139۵ش(، »رهیافتی
زبانشناختی به برابری جنسیتی در قرآن کریم؛ نقدی بر فمینیسم اسالمی«، مطالعات علوم قرآن و
حدیث، سال نهم، شماره 18.
2۷ .طباطبائی، سید محمد حسین )د1360ش(؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم، دفتر انتشارات
اسالمى جامعهى مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، 141۷ق.
28 .طبرسی، فضل بن حسن )د.۵48ق(؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران، انتشارات
ناصرخسرو، 13۷2ش.
29 .طبری، محمد بن جریر)13۵2ش(، تاریخ الرسل و الملوک، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
30 .طبری، محمد بن جریر)13۷4ق(، جامع البیان فی تفسیر القرآن، قاهره، دارالمعارف.
31 .طریحی، فخرالدین بن محمد )د.108۵ق(؛ مجمع البحرین؛ تحقیق: سید احمد، حسینی؛ تهران،
کتابفروشی مرتضوی، 13۷۵ش.
32 .طوسی، محمد بن حسن )د460ق(؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ تحقیق: احمد قصیر عاملی؛
بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بیتا.
33 .علیجانی، محسن)1399 )بررسی تطبیقی قوامیت و تنبیه زنان در تفاسیر فریقین ؛ پژوهشنامه
علوم و معارف قرآنکریم ش6 صص121-144
34 .فتاحی زاده، فتحیه و حسین نتاج، ناهید و امینی، فریده )1399ش(، »معنا شناسی ساختاری
واژه ضرب در قرآن کریم«، مجله پژوهش های دینی، سال نوزدهم، شماره 40.
3۵ .فخر رازی، محمد بن عمر )د.606ق(؛ مفاتیح الغیب )التفسیر الکبیر(؛ بیروت، دار احیاء التراث
العربی، چاپ سوم، 1420ق.
36 .قطب، سید )د138۷ق(؛ فی ظالل القرآن؛ بیروت-قاهره، دارالشروق، چاپ هفدهم، 1412ق.
بررسی رویکرد تاریخی فاطمه مرنیسی به قرآن
مطالعه موردی آیه34 سوره نساء
3۷ .قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا )1368ش(، کنزالدقائق و بحر الغرائب، تهران، سازمان
چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسالمی.
38 .کدی، نیکی آر )139۵ش(، زنان در خاورمیانه: گذشته تاکنون، مترجمان: هما، مداح و
فیروزه، مهاجر، تهران، نشر شیرازه.
39 .مرنیسی، فاطمه )1380ش(؛ زنان پردهنشین و نخبگان جوشن پوش: برداشتی نوین از حقوق
زن در اسالم، ترجمه ملیحه مغازهای، با مقدمه و ویرایش محمد کریمی زنجانی اصل، تهران، نشر
نی.
40 .میرخانی، عزت السادات و شاکری گلپایگانی، طوبی و بدره، محسن )1393« ،)تطور
روششناختی در جریان موسوم به فمینیسم اسالمی«، مطالعات جنسیت و خانواده، سال دوم،
شماره دوم.
41 .هدایت زاده، محمدصادق )139۵)؛ »نویسندگان برجسته فمینیسم اسالمی«؛ گلستان قرآن، سال
دوم، شماره نهم.
42. Badran, Margot (2002), “Islamic Feminism: What’s in a Name?”, AlAhram Weekly Online Magazine, 17 - 23 January 2002, No.569,
http://weekly.ahram.org.eg/Archive/2002/569/cu1.htm.
43. Badran, Margot (2008), “Engaging Islamic Feminism”, In: Islamic
feminism: current perspectives, University of Tempare, Juvenes print.
44. Badran, Margot (2009), Feminism in Islam: Secular and Religious
Convergences, Oxford, Oneworld.
45. Giddens, Anthony and Philip, Sutton (2009), Sociology, Cambridge,
Polity Press.
46. Hidayatollah, Aysha (2014), Feminist Edges of the Qur’an, New
York, Oxford University Press.
47. Hooks, Bell (2000), Feminism is for everybody: Passionate Politics,
Canada, Cambridge, South End Press.
48. Mernissi, Fatima (2015), women’s rebellion & Islamic memory,
translated by Emily agar, zed books, 1996.

_||_