تحلیل روش‌شناختی از رویکرد تقریب‌گرایانه در فرایند استنباط احکام نزد شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسی
محمدعلی معرفت
1
(
)
محمد معرفت
2
(
دانشیار، گروه الهیات و معارف اسلامی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
)
کلید واژه: تقریب‌گرایانه, تهذیب الاحکام, الفهرست, الخلاف, ابوجعفر محمد بن حسن طوسی .,
چکیده مقاله :
شیخ طوسی (385-460 ق) از برجسته‌ترین علمای شیعه در قرن پنجم هجری بود که با نگارش آثاری مانند «الخلاف»، «تهذیب الاحکام» و «الفهرست»، الگویی علمی از تقریب مذاهب اسلامی ارائه داد. او در کتاب «الخلاف» با بررسی تطبیقی آرای فقهی شیعه و اهل سنت و استناد به منابع مشترک (قرآن، سنت و اجماع)، روشی مبتنی بر انصاف علمی را پایه‌گذاری کرد. در «تهذیب الاحکام» و «الاستبصار»، با تحلیل احادیث متعارض و ارائه راه‌حل‌های علمی، نشان داد که اختلافات فقهی ناشی از تفاوت در اجتهاد است. «الفهرست» او نیز با معرفی بی‌طرفانه آثار علمای مذاهب مختلف، فضای گفت‌وگوی علمی را تقویت کرد. شیخ طوسی در دوران حساس حکومت آل بویه و سلجوقیان زیست و با تأسیس حوزه علمیه نجف، مرکزی برای تعامل علمی ایجاد نمود. تمرکز بر مشترکات با تکیه بر قرآن و سنت پیامبر(ص)، احترام به اختلافات به عنوان تنوع اجتهادی و پرهیز از تعصب با نقد علمی و ادب در گفتوگو، از ویژگی‌های تقریب‌گرایانه شیخ طوسی به شمار می‌رود. این روش، نه «وحدت مطلق» (ادغام مذاهب) و نه «تقریب مصلحتی» (موقت) بود، بلکه «وحدت معقول» مبتنی بر علم و اخلاق را ترویج می‌کرد.
چکیده انگلیسی :
Sheikh Tusi (385-460 AH), a prominent Shiite scholar of the 5th century AH, pioneered a scientific model of Islamic unity through works like Al-Khilaf (comparative jurisprudence), Tahdhib al-Ahkam (hadith analysis), and Al-Fihrist (bibliography). In Al-Khilaf, he systematically compared Shiite and Sunni jurisprudential views using common sources (Quran, Sunnah, and consensus), establishing an objective scholarly approach. His Tahdhib and Istibsar addressed hadith discrepancies through methodological reconciliation, framing differences as natural outcomes of scholarly interpretation (ijtihad). Al-Fihrist catalogued works from all Islamic schools impartially, fostering inter-madhab dialogue. Living during the transitional Buwayhid and Seljuk eras, Sheikh Tusi founded the Najaf seminary, creating a cross-sectarian academic hub. Focusing on commonalities by relying on the Quran and the Sunnah of the Prophet (PBUH), respecting differences as a diversity of ijtihad, and avoiding bias with scientific criticism and politeness in dialogue are among the approximative characteristics of Sheikh Tusi.Rejecting both forced unity ("absolute convergence") and opportunistic solidarity ("tactical unity"), he advocated "rational unity" grounded in scholarship and ethics. This model remains relevant for multi-sectarian regions like Sistan-Baluchestan, where it can mitigate tensions and counter divisive agendas.
1. قرآن کریم
2. احمدی‌کچایی. (1394). تحلیلی بسترشناسانه درباره کتاب «الغیبة» شیخ طوسی. پژوهش های مهدوی, 10(3), 61-82.
3. ارجمندفر, سعید . (1387). مبانی نظری تقریب در قرآن و سنت. مطالعات فقه تربیتی, 03(002), 81-102.
4. اسماعیل زاده امامقلی، یاسر، و شبان زاده، فهیمه. (1395). نگرشی به وحدت و تقریب مذاهب در سیره و گفتار امام رضا (ع). فرهنگ رضوی، 4(15 )، 165-191. SID. https://sid.ir/paper/253735/fa
5. احمدي. (2020). هندسه معرفتي قيام امام حسين (ع).
6. البخاري، محمد بن إسماعيل (1997). الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله صلى الله عليه وسلم (صحیح البخاري) (ط. ۱). دار طوق النجاة. (الأصل: القرن الثالث الهجري).
7. العبدالخانی, ماجده. (1396). ضرورت اتحاد و اخوّت اسلامی از منظر قرآن و حدیث. قرآنی کوثر, 60(17), 95-110.
8. اعتصامی, عبدالهادی . (1391). چگونگی مواجهه شیخ مفید با میراث حدیثی امامیه. نقد و نظر, 17(66), 83-105.
9. پيام مهرانيان, أبو الفضل روحي, & ناصر سوداني. (2021). دراسة قضية انكار ابن تيمية لأصل الإمامة في نقده لكتاب منهاج الكرامة للعلامة الحلي. مجلة الكلية الاسلامية الجامعة, 2(60), 303-322.
10. توفيق الحكيم, & دار الشروق. (2023). الأحاديث الأربعة. دار الشروق.
11. جلال الدين السيوطي. (1902). جامع الأحاديث. Rufoof.
12. حبیبی، حامد (1402). تطبیق دلالت تاریخی سوره حشر و الگوی رفتار تمدنی پیامبر با «قضیه فلسطین»-اخراج یهودیان غیر بومی. مطالعات میان‌رشته‌ای تمدنی انقلاب اسلامی, 2(7), 85-114.
13. حداد, ليلي. (2007). الإمام أبو الحسن الأشعري وآراؤه الأصولية (Doctoral dissertation, جامعة الجزائر1. كلية العلوم الإسلامية.
14. خلیلی آشتیانی، سمیه، و همامی، عباس. (1395). نحوه استفاده شیخ طوسی از روایات در تفسیر التبیان. پژوهشنامه قرآن و حدیث، -(19)، 7-33. SID. https://sid.ir/paper/119637/fa
15. دانایی‌فر, گنجی, قربان‌علی, میر. (1398). تسامح درون‌دینی در اندیشه سیاسی ابوحنیفه ابوحنیفه. جامعه شناسی سیاسی ایران, 11(3), 700-715.
16. زارع‌بیدکی, عباس، میربلوکی, سیدمحمدعلی (1396). وحدت اجتماعی از منظر قرآن کریم؛ راه‌کارها، عوامل و آثار. عیون, 6(4), 191-211. 191-211.
17. فائق محمد حسين الزبيدي. (2023). العشـر والخـراج في الفكر الاسلامي من خلال كتـاب الخـلاف للشيخ الطوسي (ت 460ه/1067م). مجلة العلوم الأساسـية, 11(19), 155-180.
18. فرخان امین، ملکوتیان مصطفی. سید جمال‌الدین اسدآبادی و ایدئولوژی اسلامی؛ کنش‌ها و معیارها. فصلنامه علمی مطالعات انقلاب اسلامی. ۱۴۰۰; ۱۸ (۶۴) :۱۴۱-۱۶۲
19. فخرزارع, سیدحسین و قاسمی, خادم علی . (1403). گفتمان افراط‌گرایی مذهبی و نقد آن از منظر قرآن کریم (با تأکید بر افغانستان معاصر). اسلام و مطالعات اجتماعی, 12(شماره3(پیاپی46)), 100-129. doi: 10.22081/jiss.2024.68602.2077
20. قمرزاده, محسن . (1399). بررسی رویکرد تقریبی محمدهادی معرفت با تأکید بر تفسیر الاثری الجامع. پژوهشنامه مذاهب اسلامی, 7(14), 237-259. doi: 10.22034/jid.2021.113807.1501
21. غزالی، زینب (2025). بررسی نامه‌های امام حسن (ع) و معاویه در جریان صلح.
22. کاظمی مقدم بیدختی, عصمت , ایروانی نجفی, مرتضی , حسینی, بی بی زینب و رضاداد, علیه . (1401). نقد روشی مطالعات تاریخ قرآن با تأکیدی بر رویکرد ساختارگرا و انتقادی. پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی, 55(2), 341-374. doi: 10.22059/jhic.2023.360215.654417
23. صداقت ثمرحسینی, & کامیار. (2023). بازسازی بقیع و اصلاح اداره حج ابراهیمی در اندیشه شیخ محمد بن ابراهیم الأحمدی الظواهری. میقات حج, 31(124), 147-163.
24. صیادنژاد, علیرضا . (1387). استراتژی تقریب کشورهای اسلامی و راهکار گفتوگو. مطالعات فقه تربیتی, 03(002), 124-153.
25. عادل عبد الجبار ثامر الشاطي, & نور إبراهيم جاسم عبود المعموري. (2020). منهج الشيخ الطوسي (ت 460هـ) في كتابه تهذيب الأحكام. مجلة جامعة بابل للعلوم الانسانية, 28(6), 239-250.
26. غماري, نصيرة. (2024). الاتجاه المقاصدي في تفسير الشيخ محمود شلتوت. الفرائد في البحوث الإسلامية والعربية, 46(1), 235-276.
27. طباطبائی پور. (2009, December). شخصیت و منزلت امام علی بن ابی طالب (ع) از دیدگاه امام احمد بن حنبل. همایش بین المللی امام علی بن ابی طالب علیه السلام.
28. محمدجعفری, رسول . (1396). مطالعه تطبیقی دیدگاه شیخ صدوق و شیخ مفید و دیدگاه سیدمرتضی و شیخ طوسی درباره بداء. شیعه پژوهی, 3(12), 23-48.
29. مروتی, سهراب و رضایی، فریدون (1392). مبانی نظری وحدت در قرآن و حدیث. کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت, 22(5), 3106-3118.
30. مصباح, سید حسین (1391). مبانى فقهى اندیشههاى سیاسى و اجتماعى سیدمحمدکاظم یزدى. حوزه, 29(شماره 166-165), 19-54.
31. نواب, ابوالحسن و شاکرسلماسی, مجید . (1393). ظرفیت‌ها و چالش‌های تقریب مذاهب اسلامی در لبنان. فصلنامه علمی شیعه شناسی, 12(47), 233-257.
32. نوری, ابوطالب. (1399). شخصیت و تأثیر علمی امام شافعی. همایش ملی شافعیان در گستره تمدن ایران اسلامی, 1(1), 248-254.
33. یس یوسف حسن محمد. (2010). الأسالیب الفکریة والعملیة لتحقیق التقریب بین المذاهب الإسلامیة (قالوا فی التقریب والوحدة).