سنجش‌پذیرش اجتماعی معماری خاک مبنا و حکمت آن در اقلیم شهر یزد
محورهای موضوعی : حکمت و معماری
امیررضا صادقیان
1
(گروه معماری، واحد پروفسور حسابی، دانشگاه آزاد اسلامی، تفرش، ایران.)
رکسانا عبدالهی
2
(استاد یار، گروه معماری، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران.)
علی اکبری
3
(استاد یار، گروه معماری، واحد یادگار امام خمینی (ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.)
مهرداد جاویدی نژاد
4
(استاد یار، گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.)
کلید واژه: پذیرش اجتماعی, مدل‌های پذیرش عمومی, معماری, معماری خاک مبنا,
چکیده مقاله :
معماری خاک مبنا، یکی از فنون ساخت‌وساز کهن و بخشی از اصالت‌های ارزشمند معماری و مبانی حکمی آن است که تجارب استفاده از آن در طول زمان دستخوش تحولات مختلفی گردیده است. این پژوهش به شناخت میزان پذیرشِ عمومیِ کنونی و استفاده از معماری خاک مبنا در بستر شهر یزد و شناخت مجموعه عوامل مختلف مؤثر بر آن می‌پردازد. رویکرد پژوهش ،کمّی و ماهیت آن کاربردی و با استفاده از منطق استدلال قیاسی و مدل‌های متداول سنجش‌پذیرش اجتماعی، همانند «مدل یوتات» و «نظریه رفتار برنامه‌ریزی شده»، مدون شده و روش تجزیه‌وتحلیل داده‌ها به شکل کمّی و شامل مجموعه‌ای از آزمون‌های آماری توصیفی و استنباطی همانند آزمون تفاوت میانگین و رگرسیون خطی است. ابزار جمع‌آوری داده‌های پژوهش، یک پرسش‌نامه¬ی محقق ساخته با جامعه آماری 400 نفری و به روش نمونه‌گیری تصادفی است. بر اساس یافته‌های توصیفی؛ متغیر آگاهی دارای پایین‌ترین امتیاز (75/1) و متغیر سودمندی ادراکی محیط زیستی (90/3) بالاترین امتیاز و همچنین، متغیر رفتاری میزان استفاده از معماری خاک در شهر یزد، دارای میانگین امتیازی (71/2) پایین‌تر از حد میانی طیف لیکرت است؛ به‌علاوه، شانزده متغیر مستقل با متغیر وابسته رفتار، دارای ضریب همبستگی و شش متغیر مستقل نیز دارای ضریب تأثیر معنادار (625/0) بر متغیر وابسته می‌باشند. سهولت درک شده، ویژگی‌های فردی، نگرش‌های رفتاری، تجربه و سودمندی درک شده در بُعد سازه‌ای بیشترین ضریب تأثیر را در این مجموعه متغیرها داشتهاند. درمجموع، شناخت میزان پذیرش عمومی معماری خاک مبنا¬ در شهر یزد فراهم شده است.
Soil-based architecture is one of the ancient construction techniques and a part of the valuable originality of architecture, engaged with its wisdom, whose experience of its usage has undergone various changes over time. The purpose of this research is to understand the current public acceptability of using soil-based architecture in Yazd city and the set of different factors affecting it. The research approach is quantitative, and its nature is applied, along with the use of deductive reasoning logic and popular public acceptability measurement models such as the 'UTAUT' model and the 'theory of planned behavior'. The method of data analysis is quantitative and includes a set of descriptive and inferential statistical tests such as the mean difference test and linear regression. The research data collection tool is a researcher-made questionnaire with a statistical population of 400 people, using the random sampling method. Based on the descriptive findings of the research, the variable of awareness has the lowest score (1.75), and the variable of perceived usefulness of the environment (3.90) has obtained the highest score. Additionally, the behavioral index of the use of soil architecture in the city of Yazd has an average score lower than the middle limit of the Likert scale (2.71). Moreover, sixteen independent variables have a correlation coefficient with the dependent variable of behavior, and six independent variables have a statistically significant influence coefficient (r2 = 0.625) on the dependent variable. 'Perceived ease,' 'individual characteristics,' 'behavioral attitudes,' 'experience,' and 'perceived usefulness' in the 'structural engineering dimension' had the highest impact coefficient among this set of variables. In summary, the introduced model for the public acceptability of using soil-based architecture provides measurement of this index for the city of Yazd
اسلامی، سید غلامرضا، کامل نیا، حامد (1393). معماری جمعی از نظریه تا عمل، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.
آلپاگونووّلو، آدریانو (۱۳۸۴). «نوشیدن از چاه خویش، معرفی مسائل بومی، معنا و چشم‌اندازهای کنونی آن»، ترجمه علی‌محمد سادات افسری، در معماری بومی، گروه نویسندگان، تهران، نشر فضا، چاپ دوم، صص 22-49.
افشاری، نورمحمد، کلهر نیا، بیژن، نوری، سید علی (1399). تحلیل کیفی بناهای عمومی معماری معاصر ایران در دورۀ پهلوی دوم با رویکرد تکتونیک معماری، باغ نظر، 17 (90): 93-110.
خلیلی، نادر (1399). تنها دویدن، تهران: نشر چشمه، چاپ نهم.
دوتیه، ژان (۱۳۹۲). معماری خاک یا آینده سنتی هزاران ساله، ترجمه محمد احمدی‌نژاد، اصفهان: نشر خاک، چاپ دوم.
شایان، حمیدرضا، معمار دزفولی، سجاد (1393). بررسی تطبیقی رویکردهای معماری معاصر ایران (بازشناسی نظریه در آثار سه نسل از معماران)، نقش‌جهان، 4 (2): 7-16.
صادقیان، امیررضا (۱۳۹۷). مسکن با سازه‌های خشتی، تهران: ارشدان، چاپ اول.
عسکری، محسن (1390). بررسی نظری مفهوم پذیرش اجتماعی به کمک نظریه‌های تحلیل رفتار، اولین همایش بین‌المللی دوچرخه شهری، تهران.
عسکری، محسن، رحیمی، محمود (1396). بررسی میزان‌پذیرش اجتماعی استفاده از دوچرخه در سطح کلان‌شهرها، مطالعه موردی: کلان‌شهر تهران، جامعه‌شناسی کاربردی، 28 (1): 185-206.
فتحی، حسن (۱۳۸۲). ساختمان‌سازی با مردم، ترجمه علی‌اشرفی، تهران: انتشارات دانشگاه هنر، چاپ دوم.
فرح‌زا، نریمان (۱۳۸۸). بازرویش معماری گلین در عرصه تولید جمعی، رساله دکتری منتشرنشده، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده معماری و شهرسازی، گروه معماری.
فلامکی، محمد منصور (۱۳۸۴). «معماری بومی در ایران»، در معماری بومی، گروه نویسندگان، تهران، نشر فضا، چاپ دوم، صص 73-94.
قبادیان، وحید (۱۴۰۰). تحلیل اقلیمی ساختمان‌های پایدار سنتی در ایران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ یازدهم.
معماریان، غلامحسین (1397). سیری در مبانی نظری معماری، تهران: نشر گلجام، چاپ یازدهم.
مفاخر، فرشاد (۱۳۹۵). معماری خاک، فناوری نوین ساخت با خاک محل، تهران: نشر آقای کتاب، چاپ اول.
مولانده، ژاک (۱۳۹۲). «ستایش خاک» در معماری خاک یا آینده سنتی هزاران ساله، ترجمه محمد احمدی‌نژاد، اصفهان: نشر خاک، چاپ دوم.
مینکه، گرنوت (۱۳۹۵). معماری خاک، طراحی و فنّاوری ساخت ابنیه بر اساس معماری پایدار، ترجمه شهرزاد رمضانی، تهران: انتشارات پارت، چاپ اول.
Ajzen, I. (1991). The Theory of Planned Behavior, Organizational Behavior and Human Decision Processes (50):2 , 1991, pp. 179-211.
Ajzen, I. (2006) Constructing a TPB questionnaire: Conceptual and methodological Considerations from University of Massachusetts, Icek Ajzen Theory of Planned Behavior, Web Site:
https://people.umass.edu/aizen/pdf/tpb.measurement.pdf.
Bosman, G., & Pittaway, D. (2019). New Perspectives Towards Social Acceptability Of Earth-Constructed Buildings. International Journal of Architecture and Urban Studies, 4 (2), 77-84.
Cialdini, R. B. (2007). Descriptive social norms as underappreciated sources of social control. Psychometrika, 72 (2) , 263.
Creswell, J. W. (2014), Research Design Qualitative, Quantitative, and Mixed Methods Approaches, 4th Ed, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications
Davis, F. D. (1989). Perceived Usefulness, Perceived Ease of Use, and User Acceptance of Information Technology, MIS Quarterly 13(3):319-339.
Fishbein, M., Ajzen, I. (1975). Belief, Attitude, Intention and Behavior: An Introduction to Theory and Research, Addison-Wesley, Reading, MA.
Foruzanmehr, A. (2012). Residents’ perception of earthen dwellings in Iran. International Journal of Urban Sustainable Development, http://dx.doi.org/10.1080/19463138.2012.71827.
Johnson, A., Windapo, A., & Pomponi, F. (2022).Barrier to the use of Sandbag Material Technologies as a Sustainable Affordable Housing Solution: Perspectives from South Africa, . EPiC Series in Built Environment, 3, 722-730.
Leary, M.R. (2010). Affiliation, acceptance, and belonging. In S.T. Fiske, D.T. Gilbert & G. Lindzey (Eds.) , Handbook of Social Psychology (5th Ed., Vol. 2, pp. 864–897). New York, NY: Wiley.
Marsh, A. T., & Kulshreshtha, Y. (2022). The state of earthen housing worldwide: how development affects attitudes and adoption. Building Research & Information, 50(5), 485-501.
Moore, G. C., Benbasat, I. (1991). Development of an Instrument to Measure the Perceptions of Adopting an Information Technology Innovation, Information Systems Research, 2 (3):192-222.
Onyegiri, I., & Ugochukwu, I. B. (2016). Traditional building materials as a sustainable resource and material for low cost housing in Nigeria: Advantages, challenges and the way forward. International Journal of Research in Chemical, Metallurgical and Civil Engineering, 3 (2) , 247-252.
Rogers, E. (1995). Diffusion of Innovations, Free Press, New York.
Schade, J. & Schlag, B. (2000). Acceptability of urban transport pricing. VATT Research Report No 72. Helsinki.
Shahabadi, S. Z., Harofteh, M. A., & Shahabadi, A. Z. (2019). Relationship of economic and environmental factors with the acceptance of earthen architecture technology: A case study of young educated couples in Yazd, Iran. Technology in Society, 59, 101152.
Thompson, R. L., Higgins, C. A., Howell, J. M. (1991). Personal Computing: Toward a Conceptual Model of Utilization, M IS Quarterly, 15(1):124-143.
Uhde, A., & Hassenzahl, M. (2021, May). Towards a better understanding of social acceptability. In Extended Abstracts of the 2021 CHI Conference on Human Factors in Computing Systems (pp. 1-6).
Venkatesh, V., Davis, F. D. (2000). A Theoretical Extension of the Technology Acceptance Model: Four Longitudinal field Studies, Management Science, 45(2):186-204.
Venkatesh, V., Morris, M. G., Davis, G. B., & Davis, F. D. (2003). User acceptance of information technology: Toward a unified view. MIS quarterly, 425-478.
Venkatesh, V., Thong, J. Y., & Xu, X. (2016). Unified theory of acceptance and use of technology: A synthesis and the road ahead. Journal of the association for Information Systems, 17(5) , 328-376.
Wolsink, M. (2018). Social acceptance revisited: gaps, questionable trends, and an auspicious perspective. Energy research & social science, 46, 287-295.
Zare shahabadi, S., Harofteh, M. A., & Zare Shahabadi, A. (2019). Relationship of economic and environmental factors with the acceptance of earthen architecture technology: A case study of young educated couples in Yazd, Iran. Technology in Society, 59, 101152.
سنجش‌پذیرش اجتماعی معماری خاک پناه در اقلیم شهر یزد
چکیده
کلیدواژگان: معماری، معماری خاک پناه ، پذیرش اجتماعی، مدل‌های پذیرش عمومی.
مقدمه
معماری به‌عنوان یک هنر و علم دارای سبک‌های مختلفی از منظر طراحی و فرم معمارانه بوده و ماهیت چیستی و چگونگی استقرار آن همواره با دیگر مقولات زمینه‌ای بزرگ‌مقیاس همانند تاریخ، فرهنگ و فناوری در طول زمان ارتباط متقابلی برقرار نموده است. از میان انواع سبک‌ها در معماری، معماری بومی و سنتی یکی از ارکان معماری است که به‌ویژه در کشور ایران سابقه تاریخی بالایی داشته و بنا بر ماهیت خود بیشتر از انواع سبک‌ها و فنون ساخت در معماری معاصر از تحولات زمانی و مکانی تأثیر پذیرفته است. این شیوه از معماری با نام‌‌های دیگری همانند معماری بدون تکلف و یا معماری بدیهه‌ساز (فلامکی، ۱۳۸۴: ۷۴-۷۵) و نیز معماری خودجوش (آلپاگونووّلو، ۱۳۸۴: ۲۵) هم‌آمیختگی داشته است. آخرین برآوردهای علمی در این زمینه گویای آن است که هم‌اکنون در هزاره سوم حداقل بین ۸ و حداکثر ۲۵ درصد از مجموعه ابنیه معماری در سرتاسر جهان از مصالح خاک و معماری خاکی برای استقرار و عملکرد بهره می‌گیرند (Marsh & Kulshreshtha, 2022:1). معماری خاک دارای زیرشاخه‌های مختلف مطالعاتی بوده که یکی از اضلاع پراهمیت کنونی آن، ابعاد اجتماعی ناظر بر استفاده از آن در دوره معاصر است. اهمیت این موضوع به تحولات اخیر دوره میانی قرن بیستم میلادی و نیز مجموعه تحولات وسیع اثرگذار سبک معماری و شهرسازی قرن بیستم بر بدنه معماری اصیل و معماری بومی کشورهای مختلف ازجمله کشور ایران بازمی‌گردد. مشخصاً در همین دوره است که مصالح رقیب صنعتی همانند سیمان، بتن، آهن، فولاد و شیشه جایگزین مصالح معماری بومی و سنتی همانند خاک، چوب، سنگ و...گردیده است. این مهم، علاوه بر تغییر در روند ساختمان‌سازی بر ذائقه و سلیقه مردمی نیز اثرگذار بوده و براین‌اساس مجموعه روابط پیشینی درونی و مستحکم معماری، اقلیم و فرهنگ را دستخوش تغییر قرار داده است. به‌طوری‌که این موضوع روندهای پایداری معماری و نیز نوزایی معماری بومی و زیر رکن‌هایی همانند معماری خاک پناه را دچار دگرگونی نموده که اثرات آن بیشتر در اقلیم‌های کویری و گرم و خشک ایران نمایان است. تأثیراتی که بیشتر از همه می‌توان ردپای آن را در ابعاد اجتماعی آن کندوکاو نمود. علی‌رغم این مجموعه تحولات وسیع رخ‌داده، بُعد اجتماعی به نسبت دیگر ابعاد طراحی، معماری و فناورانه کمتر در ادبیات تخصصی در داخل کشور مطرح و دنبال گردیده و همسو با توجهات اخیر بین‌المللی به این موضوع رشد نداشته است. به‌عنوان نمونه در پژوهش‌های موردی صورت‌گرفته در این زمینه نیز قویاً از لزوم توجه و تأکید بر مقوله پذیرش اجتماعی معماری و مصالح خاک، مقبولیت ساختمان‌های خاکی در فرایند ارتقای جایگاه و کاربردپذیری خاک در معماری و صنعت ساخت‌وساز تأکید شده است (Onyegiri & Ugochukwu, 2016: 250). ازاین‌رو، به‌نوعی یک خلأ پژوهشی در این حوزه وجود دارد که می‌توان به کمک ظرفیت نظری و عملی مفهوم «پذیرش اجتماعی» (Public Acceptability) به جبران این خلأ اقدام نمود. این مفهوم، یکی از مفاهیم نوظهور و چندوجهی در علوم اجتماعی و علوم بین‌رشته‌ای است و در پژوهش حاضر؛ بیان‌کننده یک دیدگاه سازنده چندسطحی در زمینه ارتقای جایگاه معماری خاک در بدنه دانش معماری است. در این راستا، این پژوهش به بررسی میزان‌پذیرش عمومی خاک در شهر یزد و شناخت ابعاد نظری و عملی گوناگون این مفهوم می‌پردازد. در ادامه به معرفی تحقیقات و بدنه پژوهش شامل مبانی نظری، چارچوب نظری، روش و یافته‌های پژوهش پرداخته شده، به‌طوری‌که مبانی نظری معماری خاک و مقبولیت عمومی، دو مدل متداول سنجش مقبولیت و یافته‌های توصیفی و استنباطی، مقایسه تحقیقات قبلی با نتایج پژوهش حاضر و بروندادهای نهایی کمّی و کیفی به‌تفصیل شناسایی و معرفی‌شده‌اند.
سؤالات تحقیق
- چگونه می‌توان به کمک مدل‌های موجود سنجشگر پذیرش عمومی؛ به‌اندازه گیری شاخص پذیرش اجتماعی در معماری خاک پناه دست‌یافت؟
- میزان‌پذیرش عمومی و استفاده از معماری خاک در سطح شهر یزد در چه وضعیتی قرار دارد؟
روش پژوهش
رویکرد پژوهش کمّی و ماهیت آن کاربردی است. راهبرد پژوهش از نوع راهبرد همبستگی بوده که باتوجه‌به جهت‌گیری پیمایشی توأم با منطق استدلال قیاسی است. نظریات و مدل‌های پایه پشتیبان رویکرد پژوهش نیز شامل مدل گسترش‌یافته نظریه رفتار برنامه‌ریزی‌شده (Ajzen, 2006) و مدل یوتات (Venkatesh et al, 2003) می‌باشند. اصلی‌ترین ابزار پژوهشگران به‌منظور جمع داده‌های میدانی یک پرسش‌نامه محقق ساخته شامل بر مجموعه‌ای از متغیرهای اصلی و متغیرهای زمینه‌ای معرفی‌شده در شکل شماره 3 است که دارای دو بخش سؤالات بسته باز به کمک طیف لیکرت و 107 گویه نهایی میباشد. حجم نمونه پژوهش به کمک فرمول کوکران و معادل با 400 مورد بوده که به روش تصادفی ساده در زمستان 1401 در بین شهروندان شهر یزد توزیع‌شده است. عمده مکان‌های تکمیل پرسش‌نامه شامل بر فروشگاه‌های خرید و مراکز صنعتی شهر یزد بوده است. به‌منظور سنجش روایی پرسش‌نامه به نمونه پرسش‌نامه‌های موجود و خبرگان دانشگاهی رجوع شد. باهدف سنجش پایایی نیز از ضریب آلفای کرونباخ استفاده گردید که ضرایب به‌دست‌آمده همگی بالاتر از حداقل ضریب (7/0)به‌دست‌آمده‌اند. تعاریف نظری متغیرهای اصلی پژوهش بر اساس ترتیب حضور در مدل مرکب پژوهش در جدول شماره 1 قابل‌مشاهده هستند.
جدول شماره 1: تعریف نظری متغیرهای اصلی پژوهش
ردیف | نام متغیر | تعریف نظری | منبع |
۱ | آگاهی‌ها | میزان دانش ذهنی و تجربه علمی ناظر بر کسب معرفت اولیه به‌منظور ترغیب به یک عمل | نویسندگان پژوهش |
۲ | نگرش‌های رفتاری | احساسات فردی مثبت یا منفی در مورد یک هدف رفتاری خاص توأم با اثرات ارزیابانه در مورد آن | Fishbein & Ajzen, 1975:216 |
۳ | هنجار ذهنی | ادراکات فرد از بایدها و نبایدهای رفتاری گروه‌های مرجع و افراد مهم زندگی وی به‌منظور همراهی با آنها | Fishbein & Ajzen, 1975:302 |
۴ | هنجار توصیفی | مجموعه برداشت‌های افراد از چگونگی عمل رفتار واقعی یا یک واقعیت رفتاری در جامعه | Cialdini, 2007:264 |
۵ | هنجار تأکیدی | مجموعه هنجارهای بازگوکننده یک رفتار مورد قبول جامعه جهت تکرار آن | عسکری، 1390: 13 |
6 | باورها | مجموعه ارزیابی‌های صورت‌گرفته از رفتارها و تمایل‌های رفتاری به‌منظور سنجش و ارزیابی عملی آنها | عسکری و رحیمی، 1396: 192 |
7 | سودمندی درک شده | درجه‌ای از باورهای فردی ناظر بر میزان ارتقای عملکرد در صورت استفاده از یک پدیده یا سیستم | Davis, 1989:320 |
۸ | سازگاری درک شده | میزان درجه انطباق یک پدیده با ارزش‌ها، نیازها و گذشته کاربران بالقوه | Moore & Benbasat, 1991:195 |
9 | سهولت درک شده | درجه‌ای از باورهای فردی ناظر بر عدم نیاز به تلاش در صورت استفاده از یک پدیده | Davis, 1989:320 |
۱۰ | تسهیل گر درک شده | متغیر عینی موجود در محیط پدیده مورد بررسی و جهت‌دهنده توافق گونه به کاربر به دلیل ساده‌سازی استفاده از پدیده یا یک سیستم | Thompson et al, 1991:129 |
درجه‌ای از باورهای فردی ناظر بر زیرساخت‌های فنی و نهادی حمایت‌کننده درونی استفاده | Venkatesh et al, 2003:453 | ||
۱۱ | کنترل ادراکی رفتار | سهولت یا سختی درک شده از اجرای یک رفتار معین | Ajzen, 1991 |
ادراکات از موانع درونی و بیرونی ناظر بر یک رفتار معین | Taylor & Todd, 1995:149 | ||
12 | تجربه | تعریف‌شده به‌عنوان یک متغیر مداخله‌گر و ناظر بر استفاده‌های پیشینی کاربر از پدیده | Venkatesh et al, 2003:466 |
13 | ویژگی فردی | تعریف‌شده به‌عنوان یک متغیر مداخله‌گر و ناظر بر مجموعه خصوصیات روحی و روانی مؤثر بر تصمیمات رفتاری کنشگران یک پدیده | نویسندگان پژوهش |
۱۴ | تمایل رفتاری | درجه تمایل و میل به پذیرش عملی رفتار مورد بررسی | نویسندگان پژوهش |
15 | رفتار | پذیرش عملی رفتار مورد بررسی توأم با آن عمل رفتاری | نویسندگان پژوهش |
مبانی نظری
معماری خاک پناه
معماری خاک پناه، به‌عنوان یکی از کهن‌ترین پارادایمهای معماری در کنار معماری سنتی و بومی مطرح است که قدمت استفاده از آن به هزاران سال می‌رسد. براین‌اساس، استناد به سابقه ۱۰ هزار‌ساله در استفاده از ماده پایه ساختمانی خاک و استقرار بیش از یک‌سوم از جمعیت کره زمین در خانه‌های شکل یافته با ماده ساختمانی خاک در بین تحقیقات حوزه معماری خاک کاملاً رواج دارد (دوتیه، ۱۳۹۲: ۵) (صادقیان، ۱۳۹۷: ۴۳، ۵۴) (مفاخر، ۱۳۹۵: ۱۱). آخرین برآوردهای علمی دقیق‌تر در این زمینه نیز گویای آن است که هم‌اکنون در هزاره سوم حداقل بین ۸ و حداکثر ۲۵ درصد از مجموعه ابنیه معماری در سرتاسر جهان از مصالح خاک و معماری خاکی برای استقرار و عملکرد بهره می‌گیرند (Marsh & Kulshreshtha, 2022:1). ازنظر جایگاه استقرار و زمینه نگاه اقلیمی، عمده ساختمان‌های نشئت‌گرفته از سازه‌های خاکی در اقلیم‌های گرم و خشک و نیمه استوایی و معتدل دیده می‌شوند (مفاخر، ۱۳۹۵: ۹۹) و در ایران نیز در اقلیم‌های دشت‌های فلات کاربرد وسیعی داشتهاند (قبادیان، ۱۴۰۰: 96-88). بخش قابل‌توجه دیگری از معماری خاک؛ به سنت‌های مختلف فنون ساخت به کمک این شیوه از معماری بازمی‌گردد که می‌توان این سنت‌های فکری را ذیل مفهوم نوین «مکاتب معماری خاک» بنا بر خاستگاه پیدایش آنها طبقه‌بندی نمود. از این نظر می‌توان به چهار مکتب فرانسوی با تمرکز بر ابداع سازه‌های خاکی نوین (دوتیه، 1392: 8) (مولانده، 1392: 4)، مکتب مصری با تأکید بر احیاء سازه‌های خاکی و ابداع شیوه‌های نوین طاق‌زنی (فتحی، 1382: 59-114)، مکتب ایرانی با تمرکز بر ابداع سازه‌های خاکی نوین همانند فن ابرخشت (خلیلی، 1399: 276-277) و مکتب آلمانی متمرکز بر آزمایش‌های فنی و ابداع‌های نوین در سازه‌های خاکی، با توجه کامل ساختار بنا (مینکه، 1395: 241) استناد نمود.
پذیرش اجتماعی
واژه پذیرش اجتماعی یا مقبولیت اجتماعی یکی از واژه‌های نوظهور در ادبیات رشته‌های علوم‌انسانی و علوم بین‌رشته‌ای به‌ویژه از منظر کاربست و کاربرد در حوزه تحقیقات سیاست‌گذاری است. مروری بر مقالات بسیار جدید و تلاش به‌منظور تکمیل تدریجی این شکاف توسط اندیشمندان متعدد و از زوایای گوناگون میباشد (Leary, 2010: 889) (Wolsink, 2018: 287-290) (Uhde & Hassenzahl, 2021:1-5). از منظر واژه‌شناسی نیز عموماً استناد به دو واژه «پذیرش» (Acceptance) و «میزان‌پذیرش» (Acceptability) وجود دارد که در «پذیرش» نگرش مثبت و مبتنی به تأیید نسبت به پدیدههای معمارانه و در «میزان‌پذیرش» جهت‌گیری عملی و تطابق رفتاری مدنظر بوده است (Schade & Schlag, 2000). در رویکرد جامعه‌شناختی بررسی این مفهوم به‌جای وجود یک فرایند جستجو برای گرفتن تأییدیه فرد از جامعه؛ تأیید و تصدیق احتمالی؛ معطوف به یک عنصر یا یک پدیده معاشرتی و در یک «بافتار اجتماعی» (Social Context) است (عسکری، 1390: ۲) که در این پژوهش مورد تأکید است. در همین زمینه نگاهی بر مکاتب معماری خاک نیز نشان می‌دهد که در هر چهار دسته به‌نوعی استنادات مکفی به ابعاد مختلف و روان‌شناختی پذیرش اجتماعی معماری خاک وجود داشته که این امر نشانگر اهمیت و درجه بالای حساسیت جامعه و مکاتب چهارگانه به این موضوع میباشد (مولانده، ۱۳۹۲: ۴) (دوتیه، 1391: 7-۱۴) (فتحی، ۱۳۸۲: 358-364) (خلیلی، 1399: 213-216) (مینکه، ۱۳۹۵: 240).
پژوهش‌های صورت‌گرفته در حوزه پذیرش عمومی معماری خاک دارای طیف متنوعی از الگوها و روش‌های مختلف کمی و کیفی است که در این بخش با توجه به‌عنوان و جهت‌گیری پژوهش، به‌منظور «هم‌تراز» بودن ماهیت تحقیقات بررسی‌شده؛ صرفاً به چند نمونه از تحقیقات کمّی و پیمایشی سنجشگر این حوزه استناد شده است.
در پژوهشی با عنوان «ادراک ساکنان مسکن خاکی در ایران» به بررسی متغیرها و مجموعه عوامل مؤثر در ادراکات عمومی به شیوه پیمایشی و کمّی پرداخته شده است. زمینه میدانی مورد بررسی پژوهش نیز معماری سنتی و بومی در سرزمین ایران و شهر یزد است. در این زمینه، پژوهشگر از یک‌سو از تناقض ساخت‌وساز مدرن در شهر و پایدار و مقبول بودن اجتماعی بناهای سنتی در ادبیات نظری سخن به میان آورده و بر لزوم بررسی‌های میدانی و شناخت نگرش‌ها و دیدگاه‌های مردمی تأکید نموده است. بر طبق نتایج، مهم‌ترین مزایای معماری خاک از دید مردم شهر یزد، تطابق بالا با اقلیم، سطح بالای محرمیت و ایمنی؛ حفاظت از ارزش‌های معنوی و سنتی، هماهنگی با طبیعت، وجود اتاق‌های جداگانه برای کارکردهای مختلف گزارش‌شده که به‌نوعی امکان تطابق بازندگی در شرایط کنونی را نیز با خود به همراه داشتهاند. در مقابل، مهم‌ترین موانع نیز شامل مصادیقی نظیر تأمین‌نشدن فضاهای کاربردی و تأثیر آن بر قیمت زمین و هزینه، ثبات پایین سازه بنا، دشواری تأمین پاکیزگی و نظارت بر بنا، عدم سهولت تطبیق با کارکردهای زندگی مدرن، سختی ایجاد سرمایش و گرمایش در فضای خانه و عدم توجه به مقولات زیبایی‌شناختی بناهای خاکی گزارش‌شده‌اند (Foruzanmehr, 2012). درمجموع این دو مجموعه مرکب مزایا و موانع در میزان مقبولیت عمومی این شیوه ساخت معماری اثرگذار بوده‌اند و این نتایج موردی قابلیت استفاده و تطبیق با مؤلفه‌ها و مدل‌های سنجشگر پذیرش معماری خاک را دارا هستند.
در یکی دیگر از نمونه پژوهش‌های کمّی صورت‌گرفته دیگر، موضوع «مقبولیت عمومی معماری خاک در بین زوج‌های جوان شهر یزد در ایران»؛ نقش عوامل اقتصادی همانند هزینه‌های ساخت و نظارت و نقش عوامل محیطی همانند مکان استفاده از مصالح بومی و چگونگی برخورد با شرایط اقلیمی در پذیرش فناوری معماری خاک به شیوه پیمایشی موردتوجه قرار گرفته است. مدل عملیاتی پژوهش شامل دو متغیر کلیدی عوامل اقتصادی و محیطی برگرفته از «مدل پذیرش فناوری» (Technology Acceptance Model) است. بر طبق نتایج، میانگین پذیرش رفتاری پاسخگویان شامل 145 زوج جوان یزدی با میانگین 30 سال بالاتر از میانه طیف لیکرت گزارش‌شده و مردان نیز کمی بیشتر از زنان مقبولیت عمومی را گزارش داده‌اند. در بین متغیرهای جمعیت‌شناختی نیز تفاوت معناداری بین طیف‌های مختلف درآمدی، سنی و... در میزان‌پذیرش معماری خاک گزارش نگردیده است. همچنین مابین متغیرهای منتخب تحقیق با متغیر وابسته رفتار ضریب همبستگی معنادار و رابطه معنادار رگرسیون خطی برقرار بوده که ضریب تأثیرگذاری عوامل محیطی (532/0) بالاتر از ضریب تأثیر عوامل اقتصادی (337/0) گزارش‌شده و درمجموع 39 درصد از تغییرات در متغیر وابسته توسط این دو متغیر تبیین و بر این دو مؤلفه در پذیرش خانه‌های نوساز با فناوری معماری خاک در شهر یزد تأکید شده است (Zare Shahabadi et al, 2019). درمجموع از دو پژوهش کمّی منتخب و مشابه می‌توان این‌گونه برداشت نمود که سنجش ادراکات عمومی از معماری خاک پیوندهای ناگسستنی با مقبولیت عمومی داشته و از سوی دیگر ظرفیت‌های این مقوله وابسته به طیف متنوعی از متغیرها ازجمله نگرش‌ها و انواع سودمندی‌های درک شده است.
چارچوب نظری
چارچوب‌های نظری پژوهش در حوزه سنجشگری میزان مقبولیت عمومی در مورد پدیدههای معین اجتماعی دارای ماهیت اندازه‌گیری هستند که یا به شکل یک «مدل از پیش تعریف‌شده» بوده و یا متکی بر یک نظریه مشخص می‌باشند. به طور مشخص‌تر؛ مدل‌های مختلف «پذیرش فناوری» و «نظریه‌های تبیین‌گر رفتار» دودسته از این مدل‌ها و نظریه‌ها هستند که کاربرد وسیعی در این زمینه‌دارند. در این پژوهش از یک مدل مرکب برگرفته از دو مدل «یوتات» یا مدل یکپارچه پذیرش و کاربرد فناوری (Unified Theory of Acceptance and Use of Technology) و نظریه رفتار برنامه‌ریزی‌شده استفاده‌شده که هرکدام از این دو الگو، مجموعه متفاوتی از متغیرهای مستقل را به‌منظور سنجش متغیر وابسته میزان‌پذیرش یک پدیده به کار می‌گیرند. دلیل انتخاب این دو مدل و نظریه شناخته‌شده بودن و کاربردهای وسیع آنها در تحقیقات علمی مشابه است. نظریه توسعه‌یافته رفتار برنامه‌ریزی‌شده مربوط به آیزن و همکارانش (Ajzen, 2006) بوده و مدل یوتات توسط ونکاتش و همکاران (Venkatesh et al, 2003) توسعه داده شده است. «نظریه رفتار برنامه‌ریزی‌شده» یک نظریه رفتاری مبتنی بر سنجش رفتار گروه‌های هدف است که مجموعه‌ای از متغیرهای مستقل همانند تمایل، نگرش‌ها، هنجارهای رفتاری، کنترل درک شده از رفتار در آن اثرگذار هستند. در مقابل، مدل «یوتات»، یک مدل کاربردی در زمینه سنجش رفتار است که در آن مجموعه‌ای از متغیرهای شناخته‌شده در چگونگی پذیرش رفتاری همانند میزان تلاش لازم برای انجام یک رفتار، انتظارات ذهنی از آن پدیده، هنجارهای نافذ جامعه و مجموعه عوامل تسهیل‌کننده رفتار و مجموعه‌ای از متغیرهای معنادار همانند تجربه و متغیرهای زمینه‌ای همانند سن و جنسیت به‌منظور شناخت چگونگی تمایل رفتاری و عمل متعاقب آن به‌صورت یکپارچه در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. شکل‌های زیر، به ترتیب عناصر دو مدل پایه منتخب پژوهش و مدل مرکب پژوهش را نشان می‌دهند. براین‌اساس، مدل مرکب پژوهش؛ هم‌راستا با سؤالات اصلی پژوهش یعنی شناخت مدل‌های سنجشگر مقبولیت عمومی و میزان آن در بستر فضا و موضوع علمی معماری خاک در سطح شهر یزد در نظر گرفته شده است.
شکل شماره 1: مدل مرکب پژوهش
یافته‌های توصیفی
از میان کل پرسش‌نامه‌های تکمیل‌شده تعداد 19 فقره به دلیل عدم پاسخ و یا به جهت ارائه داده‌های پرت و پاسخ‌های یکسان در تمامی گویه‌ها از فهرست نهایی پرسش‌نامه‌های تحقیق کنار گذاشته شدند. بر این مبنا، در بخش داده‌های توصیفی به روند توزیعی پاسخگویان ازلحاظ جنسیت، تحصیلات و سن و درآمد پرداخته می‌شود. مطابق با تجزیه‌وتحلیل به‌عمل‌آمده 57 درصد از پاسخگویان مرد و ۴۳ درصد نیز زن می‌باشند. گروه پاسخگویان با مدرک کارشناسی با 51 درصد بیشترین سهم را داشته و بازه سنی پاسخگویان نیز بین 21 تا 65 سال میباشد. حداقل بازه درآمدی پاسخگویان نیز بین ۵ تا 20 میلیون تومان گزارش‌شده که این گویه در تعدادی از پرسش‌نامه‌ها به‌صورت کامل تکمیل‌نشده است. در میان یافته‌های توصیفی یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها، بررسی میانگین امتیازات و شناخت گزینه‌های برتر صعودی و نزولی است. بر طبق نتایج و از حیث آماری متغیر سودمندی درک شده در ابعاد محیط‌زیست دارای بالاترین امتیاز (90/3) و متغیر آگاهی دارای کمترین امتیاز (75/1) در بازه طیف لیکرت است. از حیث محتوایی نیز به‌طور نمونه متغیرهای نگرش و سازگاری درک شده به ترتیب دو گویه کیفی (صمیمیت) و (محرمیت) امتیاز بیشتری داشتهاند و در مقابل، شاخص‌هایی همانند سودمندی درک شده در ابعاد عملکردی و تطابق با سبک زندگی امروزی، پایین‌ترین امتیاز را به دست آورده‌اند.
یافته‌های استنباطی
آزمون تفاوت میانگین متغیرهای زمینه‌ای
باتوجه‌به توزیع غیرنرمال داده‌ها در تمامی متغیرهای پژوهش از آزمون ناپارامتریک U معادل آزمون پارامتریک T-Test مستقل استفاده‌شده است. بر مبنای نتایج به‌دست‌آمده تنها دو متغیر جنسیت و درآمد ازلحاظ «میانگین توزیع امتیازات» در گروه‌های تابعه دارای تفاوت در میانگین امتیازات می‌باشند. براین‌اساس، در متغیر جنسیت میانگین امتیازات گروه زنان بیشتر از گروه مردان است و از سوی دیگر ضریب Sig آزمون نیز کمتر از حد مجاز (05/0) بوده که نشان می‌دهد میانگین تطبیقی امتیازات رفتاری دو گروه مردان و زنان مساوی نیستند؛ بنابراین زنان بیشتر از مردان می‌توانند در پذیرش اجتماعی معماری خاک نقش‌آفرینی داشته باشند. در متغیر درآمد نیز میانگین امتیازات گروه افراد با «درآمد پایین» بیشتر از سایر افراد با «درآمد بالا» است و گروه با درآمدهای بالا نیز میانگین امتیاز بالاتری از گروه‌های میانی درآمدی دارند. همچنین ضریب Sig آزمون نیز کمتر از حد مجاز (05/0) و به میزان (047/0) است که نشان می‌دهد میانگین تطبیقی امتیازات رفتاری گروه‌های مختلف با درآمدهای مختلف یکسان نیست و تفاوت محسوسی به نفع یکی از آن چند گروه مستقل وجود دارد. باتوجه‌به ضریب همبستگی منفی، بین متغیر درآمد و متغیر رفتار و نتایج تفکیکی آزمون تفاوت میانگین گروه‌های درآمدی می‌توان گروه‌های کم درآمدی بین ۱ تا ۵ میلیون تومان و گروه‌های پر درآمدی بین 15 تا 20 میلیون تومان در سال 1401 خورشیدی را به‌عنوان دو گروه پُرظرفیت از این لحاظ به‌منظور ترویج معماری خاک در شهر یزد تلقی نمود. موضوعی که لزوماً نافی عدم کنشگری گروه‌های میان درآمدی و قشر متوسط نیست.
مدل رگرسیون
جداول زیر برگرفته از خروجی نرم‌افزار SPSS است.
جدول شماره 2: خلاصه مدل رگرسیون گام‌به‌گام
Model Summary i | |||||
Model | R | R Square | Adjusted R Square | Std. Error of the Estimate | Durbin-Watson |
۱ | .600a | .360 | .353 | .82662 |
|
۲ | .708b | .501 | .491 | .73356 |
|
۳ | .744c | .554 | .540 | .69744 |
|
۴ | .768d | .589 | .572 | .67247 |
|
۵ | .783e | .613 | .592 | .65663 |
|
6 | .776f | .602 | .585 | .66187 |
|
7 | .790g | .624 | .603 | .64734 |
|
۸ | .805h | .648 | .625 | .62960 | 1.828 |
جدول شماره 3: ضرایب معناداری هشت مرحله‌ای مدل گام‌به‌گام رگرسیون خطی
ANOVA a | ||||||
Model | Sum of Squares | df | Mean Square | F | Sig. | |
۸ | Regression | 67.763 | 6 | 11.294 | 28.491 | .000i |
Residual | 36.865 | 93 | .396 |
|
| |
Total | 104.628 | 99 |
|
|
| |
جدول شماره 4: ضرایب استانداردشده و استاندارد نشده مرحله هشتم مدل گام‌به‌گام رگرسیون
Coefficients a | ||||||
Model | Unstandardized Coefficients | Standardized Coefficients | t | Sig. | ||
B | Std. Error | Beta | ||||
۸ | (Constant) | -2.256 | .522 |
| -4.323 | .000 |
Total Habit | .260 | .093 | .225 | 2.803 | .006 | |
Total Easiness Compatibility | .533 | .115 | .324 | 4.653 | .000 | |
Total Perceived Usefulness. Eng | .353 | .110 | .226 | 3.208 | .002 | |
Total Individual Characteristic | .310 | .099 | .273 | 3.149 | .002 | |
Total Attitude | .465 | .150 | .242 | 3.102 | .003 | |
Total Perceived Usefulness.Clim | -.356 | .141 | -.207 | -2.524 | .013 | |
a. Dependent Variable: Total Behavior | ||||||
جدول شماره 5: ضرایب شاخص وضعیت و مقادیر ویژه مدل نهایی گام‌به‌گام
Model | Dimension | Eigen value | Condition Index | |
(Constant) | ||||
۸ | ۱ | 6.834 | 1.000 | .00 |
۲ | .058 | 10.857 | .03 | |
۳ | .037 | 13.651 | .01 | |
۴ | .030 | 15.141 | .01 | |
۵ | .022 | 17.512 | .06 | |
6 | .011 | 24.852 | .40 | |
7 | .009 | 28.270 | .49 |
جدول شماره 6: ضریب تعیین نرمال بودگی خطاهای باقی‌مانده استاندارد مدل در آزمون (KS)
One-Sample Kolmogorov-Smirnov Test | ||
| Standardized Residual | |
N | 400 | |
Normal Parametersa,b | Mean | .0000000 |
Std. Deviation | .96922337 | |
Most Extreme Differences | Absolute | .062 |
Positive | .034 | |
Negative | -.062 | |
Test Statistic | .062 | |
Asymp. Sig. (۲-tailed) | .200c,d | |
در خروجی اول یعنی جدول شماره 2 یا «خلاصه مدل»، پس از بررسی میزان همبستگی‌های اولیه بین متغیرها هشت مرتبه فرایند ورود و خروج آنها به مدل ادامه داشته است. مطابق این جدول و خروجی جدول ANOVA، مدل؛ شش متغیر مستقل «تجربه»، «سهولت درک شده»، «سودمندی درک شده در ابعاد سازه‌ای»، «ویژگی‌های فردی»، «نگرش» و «سودمندی درک شده در ابعاد اقلیمی» را وارد مرحله نهایی نموده است. در این جداول، ضریب «آزمون دوربین - واتسون» (Durbin-Watson d Test) به مقدار (828/1) است که باتوجه‌به قرارگیری آن در دامنه بین (5/1 الی 5/2) به معنای عدم همبستگی بین خطاهای مدل بوده که بر آن اساس یکی از شرایط صحت و درستی مدل اجراشده است. در خروجی دوم؛ یعنی جدول ANOVA نیز تحلیل واریانس رگرسیون صورت گرفته که ضریب Sig جدول در سطر هشتم؛ یعنی در مدل هشتم نهایی شده برابر با میزان (000/0) است که فرض خطی بودن روابط بین عناصر مدل نهایی نیز طبق خروجی‌ها قابل تفسیر میباشد. بنابر خروجی ضرایب مدل، شش متغیر مستقل واردشده دارای ضریب معناداری Sig کمتر از (05/0) هستند و به‌جز متغیر «ابعاد اقلیمی سودمندی درک شده» با اثرگذاری منفی (207/0-)، پنج متغیر «تجربه» با ضریب (225/0+)، «سهولت درک شده» با ضریب (324/0+)، «سودمندی درک شده در ابعاد سازه‌ای» با ضریب (226/0+)، «ویژگی‌های فردی» با ضریب (273/0+) و «نگرش» با ضریب (242/0+) دارای اثرگذاری مثبت بر متغیر رفتار از بین پانزده متغیر مستقل واردشده در مدل به‌عنوان «ورودی» می‌باشند. در جدول شماره 5، ضرایب شاخص وضعیت و مقادیر ویژه مدل نهایی گام‌به‌گام مشاهده می‌شود که باتوجه‌به ضریب «شاخص وضعیت» (Condition Index) معادل عدد (27/28) و پایین‌تر بودن آن از عدد مطلق (30) عدم مشکل جدی در استفاده مدل رگرسیون طبق داده‌های موجود قابل‌برداشت است. به‌طوری‌که نمی‌توان در مورد بر «هم خطی بودن» (Multicolinearity) متغیرهای مستقل و اثرپذیری آنها از یکدیگر اطمینان حاصل نمود و ازاین‌رو صحت مدل بار دیگر مورد تأکید قرار می‌گیرد. در جدول پایانی نیز پس از محاسبه مقادیر باقی‌مانده استاندارد مدل، وضعیت نرمال بودن آن با آزمون کولموگوروف - اسمیرنوف (KS) به‌صورت کمّی سنجیده شده و باتوجه‌به ضریب Sig به‌دست‌آمده معادل (200/0) و بازه بالاتر از حداقل (05/0)؛ نرمال بودن مقدار باقی‌مانده‌های مدل رگرسیون به‌عنوان یکی از شروط اصلی صحت مدل قابل‌تأیید است.
بحث
نخستین موضوع قابل ارجاع در این زمینه، مدل مورداستفاده است. براین‌اساس، مدل چند مؤلفه‌ای پژوهش حاضر در مقایسه با مدل‌های کاربردی در تحقیقات مشابه (Zare Shahabadi et al, 2019) از غنا و محتوای کیفی بیشتری برخوردار است و از این نظر عملکرد مدل و نحوه انتخاب آن با سایر توصیه‌های موجود در این راستا به آن در سایر پژوهش‌ها (Bosman & Pittaway, 2019) همخوانی دارد.
نگاهی مشخص و ویژه بر سطوح هشت‌گانه سودمندی‌های ادراک‌شده نشانگر برتری میانگین امتیازی این مؤلفه در ابعاد محیط‌زیست با عدد (90/3) بوده و در مقابل سودمندی ادراک‌شده در ابعاد سازه ساختمانی با امتیاز (73/2) سهم پایینی را به دست آورده است. در مقابل نگاهی بر ضرایب همبستگی پژوهش؛ نشانگر فقدان معناداری ضریب همبستگی سودمندی ادراک‌شده در ابعاد محیط‌زیست با متغیر رفتار یا پذیرش استفاده از معماری خاک در ساخت‌وساز از یک‌سو و ضرایب بالای سودمندی ادراک‌شده در ابعاد عملکردی (589/0+) و سودمندی درک شده در ابعاد سازه‌ای (538/0+) از سوی دیگر هست. همچنین، در مدل رگرسیون این تنها متغیر سودمندی سازه‌ای از بین هشت سودمندی ادراکی شناسایی‌شده است که دارای ضریب تأثیر مثبت (226/0+) بر متغیر رفتار میباشد. ترتیبات به‌دست‌آمده در این زمینه گویای اهمیت وافر ابعاد مهندسی و سازه ساختمان و ریزمؤلفه‌هایی نظیر دوام‌پذیری سازه در شرایط عادی و به‌ویژه در برابر بلایای طبیعی همانند زلزله و سیل است. همچنین این مهم نشانگر تقلیل «معماری» به «سازه» در برداشت‌های مردمی شهر یزد از اهمیت واقعی سودمندی ادراک‌شده معماری خاک است. پدیدارشدن چنین یافته کلیدی را بایستی در غلبه عناصر کاربردی در طراحی و محصول معماری ایران (شایان و معمار دزفولی، 1393: 15) و نیز در عدم تطابق کامل با «تکتونیک معماری» (افشاری، کلهرنیا، نوری، 1399: 107) و غلبه سازه، در بین متقاضیان مردمی، طراحان و جامعه معماری ایران از جمله شهر یزد موردتوجه قرارداد. همچنین باتوجه‌به تأثیر ضعیف و منفی سودمندی درک شده (207/0-) در ابعاد اقلیمی نیز ارتقای کیفیت تنفس و مباحث عایق رطوبتی بناهای خاکی می‌تواند در این زمینه سودمند باشد و از این نظر نیازمند پژوهش‌های مستمر دیگر به‌منظور ارزیابی تطبیقی نتایج است.
دامنه پایین مقبولیت عمومی محاسبه‌شده در این پژوهش به میزان (71/2) با نمونه تحقیقات مشابه همانند (Zare Shahabadi et al, 2019) مغایرت داشته و یکی از دلایل شکل‌گیری این موضوع، تفاوت در میزان حجم نمونه دو پژوهش فوق است. بااین‌وجود، در یافته کلیدی تحقیق حاضر با سایر پژوهش‌های صورت گرفته در دیگر کشورها به‌ویژه کشورهای آفریقایی همانند نیجریه (Onyegiri & Ben Ugochukwu, 2016) و غیره (Johnson, Windapo, Pomponi, 2022) مطابقت مشاهده می‌شود و در آن پژوهش‌ها نیز عموماً میزان مقبولیت عمومی معماری خاک اندک گزارش گردیده است.
در خصوص حوزه پوشش تمرکز بر مقوله مقبولیت عمومی معماری خاک در ایران از منظر کمّی و پیمایشی. در حال حاضر تنها تعداد محدودی پژوهش در داخل و خارج کشور با تمرکز بر شهر یزد انجام‌شده (Zare Shahabadi et al, 2019) (Foruzanmehr, 2012) و ردپایی از توجه به میزان‌پذیرش اجتماعی در سطح دیگر اقلیم‌های گرم و خشک ایران (قبادیان، 1400: 24) (معماریان، 1397: 43) و شهرهایی کویری همانند کرمان، کاشان و یا شهرهای تاریخی چون نراق و نیز اقلیم‌های روستایی ارزشمند جنوب کشور در میان متون در دسترس مشاهده نمی‌گردد و از این نظر می‌توان در آینده برای رفع چنین خلأهایی پژوهشی اقدام نمود.
نتیجه‌گیری
ازلحاظ مدل‌سازی؛ در پژوهش حاضر برخلاف نمونه تحقیقات موجود، از یک مدل چند مؤلفه‌ای سنجشگر پذیرش عمومی استفاده‌شده و مدل مورد طراحی شامل متغیرهای کلیدی همانند نگرش‌ها، هنجارها، رفتار و انواع سودمندهای درک شده به‌عنوان‌مثال سودمندی محیط‌زیستی، سودمندی معمارانه، سودمندی سازه‌ای و نظایر آن به شکل تفکیکی است که به نسبت مدل‌های دیگر؛ امکان واکاوی و ریزبینی دقیق‌تری از مجموعه عوامل مؤثر در مقبولیت عمومی معماری خاک پناه و استفاده از مصالح و فنون خاک مبنا را فراهم می‌آورد. باتوجه‌به انتخاب یک مدل مرکب سنجشگر میزان‌پذیرش عمومی؛ یافته‌های چندسطحی به‌دست‌آمده نشانگر ظرفیت چندسطحی مفهوم نظری و کاربردی مقبولیت عمومی در معماری خاک بوده و این مهم از یک‌سو علاوه بر امکان غنی‌سازی مفهومی این شاخص، زمینه استفاده وسیع‌تر و عملیاتی آن را به‌مراتب در این زمینه مهیا نموده است. همچنین یافته‌های چندسطحی تحقیق کمّی امکان نزدیکی با پژوهش‌های کیفی حوزه پذیرش عمومی را در آینده فراهم نموده و عملاً امکان یک نگرش آمیخته و دو قطب کمّی - کیفی به این مقوله وجود خواهد داشت.
ازلحاظ محتوایی، نگاهی تجمیعی بر یافته‌های پژوهش می‌تواند به شناخت روند مداخله به‌منظور ارتقا و تقویت معماری خاک در شهر یزد کمک نماید و با اولویت‌بندی چگونگی مداخله در میزان‌پذیرش مقبولیت معماری خاک امکان شناسایی مجموعه تدابیری نیز در این زمینه فراهم است. در متغیر «سهولت درک شده» باتوجه‌به ضریب تأثیر نخست آن و در تطبیق با ضرایب همبستگی صعودی گویه به گویه؛ تمرکز نخست باید بر سرعت «فرایند ساخت» و سپس «سهولت پاکیزگی و نظافت ساختمانی» مصالح معماری خاک باشد. همچنین «سرعت فرایند ساخت» در کنار سنجه «سرعت اجرای اجزاء معماری» می‌تواند کارایی بیشتری در این زمینه و افزایش ضریب پذیرش به همراه داشته باشد. دومین کانون تمرکز مداخله می‌بایست بر سمت‌وسوی «ویژگی‌های فردی» کنشگران بالقوه، به‌ویژه مشخصه شناخت «ابعاد شخصیتی» آنها باشد تا همگرایی‌های بالقوه‌تری در این زمینه به عمل آید و در این جهت رجوع به گروه‌های جمعیتی علاقه‌مند می‌تواند مثمرثمر باشد. سومین کانون مهم مداخله نیز، «نگرش‌های رفتاری» است که باوجود امتیازات میانگین بالا در مجموعه گویه‌های یازده‌گانه آن؛ احساسات منطقی و محاسباتی و عقلی کنشگران در ابعادی همانند انگاره «پیشرفت» معماری خاک و «رضایت» از آن نیازمند توجه بوده تا بتواند هر دو وجه عقلی و حسی را با خود برای مردم به همراه داشته باشد و ایجاد خاطره، زیبایی و صمیمیت نماید. این مهم نیازمند ارتقای کیفی اجرای ابعاد مهندسی و ساخت است. چهارمین کانون مداخله نیز توجه به «سودمندی درک شده» در ابعاد سازه‌ای است که باتوجه‌به ضرایب همبستگی می‌بایستی در وهله اول «روزآمدی» و در مرحله دوم مقوله «دوام‌پذیری» سازه‌های ساختمانی خاکی در دستور کار قشر معماران و متولیان اجرایی مهندسی ساختمان قرار گیرد. در این گویه از ابعاد سودمندی درک شده، ارتقای میانگین امتیازی سنجه‌های عملیاتی در مقولاتی همانند روزآمدی و خلاقیت در سازه و انواع دوام‌پذیری سازه‌ای در برابر بلایای طبیعی همانند زلزله و سیل به‌منظور اقناع بیشتر عمومی قابل توصیه است. پنجمین کانون اقدام نیز توجه به عمل تجربه قبلی کنشگران و به‌ویژه کسانی است که به‌نوعی از قبل نسبت به معماری خاک انتخاب ذهنی داشتهاند. همچنین تقویت سودمندی در ابعاد سازه‌ای می‌تواند در کنار دوسویه سودمندی ابعاد عملکردی و معمارانه قرار گرفته و با تمرکز بر دو مقوله «تنوع استفاده از فضا» و «ارتقای توان عملکردهای مختلف در معماری خاک» می‌توان زمینه تکمیل تقویت ابعاد سازه‌ای همانند روزآمدی و خلاقیت در سازه ساختمانی و نیز مقوله دوام‌پذیری را بیش‌ازپیش فراهم نمود. از این نظر، نگاه‌های مداخله‌گر چندسطحی یا چندمتغیره به معماری خاک می‌تواند مکملی بر بینشهای فراگیر شاخص پذیرش عمومی باشد تا این شناخت به‌صورت تدابیر ترکیبی عمل نماید.
درمجموع، روی‌آوری به مجموعه سیاست‌های ترکیبی نوین می‌تواند جایگزینی مناسب برای متعدد اقدامات پراکنده و کم‌سوی کنونی ارتقای معماری خاک باشد تا چراغی برای افق‌گشایی و چشم‌اندازهای مبتنی بر آینده‌اندیشی در شهر یزد کانونی مستعد برای ارتقای ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های معماری خاک روشن گردد. نکته پایانی و حائز اهمیت دیگر، لزوم دقت در نوع تعمیم‌پذیری نتایج به‌دست‌آمدة پژوهش است که یافته‌های آن از یک‌سو محدود به شهر یزد بوده و به طور منطقی گویای برداشت‌ها و ادراکات عمومی مردم این شهر از زاویه نگاه به مقبولیت عمومی معماری خاک است و از این نظر نمی‌توان به‌طورقطع نتایج را به سرتاسر شهرهای نزدیک و مجاور همانند کرمان و یا سایر شهرهای کویری دیگر همانند کاشان، نائین، نراق و... به‌سادگی تعمیم داد و ازاین‌حیث می‌بایست به شکل موردی و تفکیکی به سنجش میزان مقبولیت عمومی معماری خاک در انواع بسترهای زیستی از شهرهای کویری تا غیر کویری و از شهرها تا روستاها در پژوهش‌های آتی اقدام نمود.
مأخذشناسی
1. اسلامی، سید غلامرضا، کامل نیا، حامد (1393). معماری جمعی از نظریه تا عمل، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.
2. آلپاگونووّلو، آدریانو (۱۳۸۴). «نوشیدن از چاه خویش، معرفی مسائل بومی، معنا و چشم‌اندازهای کنونی آن»، ترجمه علی‌محمد سادات افسری، در معماری بومی، گروه نویسندگان، تهران، نشر فضا، چاپ دوم، صص 22-49.
3. افشاری، نورمحمد، کلهر نیا، بیژن، نوری، سید علی (1399). تحلیل کیفی بناهای عمومی معماری معاصر ایران در دورۀ پهلوی دوم با رویکرد تکتونیک معماری، باغ نظر، 17 (90): 93-110.
4. خلیلی، نادر (1399). تنها دویدن، تهران: نشر چشمه، چاپ نهم.
5. دوتیه، ژان (۱۳۹۲). معماری خاک یا آینده سنتی هزاران ساله، ترجمه محمد احمدی‌نژاد، اصفهان: نشر خاک، چاپ دوم.
6. شایان، حمیدرضا، معمار دزفولی، سجاد (1393). بررسی تطبیقی رویکردهای معماری معاصر ایران (بازشناسی نظریه در آثار سه نسل از معماران)، نقش‌جهان، 4 (2): 7-16.
7. صادقیان، امیررضا (۱۳۹۷). مسکن با سازه‌های خشتی، تهران: ارشدان، چاپ اول.
8. عسکری، محسن (1390). بررسی نظری مفهوم پذیرش اجتماعی به کمک نظریه‌های تحلیل رفتار، اولین همایش بین‌المللی دوچرخه شهری، تهران.
9. عسکری، محسن، رحیمی، محمود (1396). بررسی میزان‌پذیرش اجتماعی استفاده از دوچرخه در سطح کلان‌شهرها، مطالعه موردی: کلان‌شهر تهران.
10. فتحی، حسن (۱۳۸۲). ساختمان‌سازی با مردم، ترجمه علی‌اشرفی، تهران: انتشارات دانشگاه هنر، چاپ دوم.
11. فلامکی، محمد منصور (۱۳۸۴). «معماری بومی در ایران»، در معماری بومی، گروه نویسندگان، تهران، نشر فضا، چاپ دوم، صص 73-94.
12. قبادیان، وحید (۱۴۰۰). تحلیل اقلیمی ساختمان‌های پایدار سنتی در ایران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ یازدهم.
13. معماریان، غلامحسین (1397). سیری در مبانی نظری معماری، تهران: نشر گلجام، چاپ یازدهم.
14. مفاخر، فرشاد (۱۳۹۵). معماری خاک، فناوری نوین ساخت با خاک محل، تهران: نشر آقای کتاب، چاپ اول.
15. مولانده، ژاک (۱۳۹۲). «ستایش خاک» در معماری خاک یا آینده سنتی هزاران ساله، ترجمه محمد احمدی‌نژاد، اصفهان: نشر خاک، چاپ دوم.
16. مینکه، گرنوت (۱۳۹۵). معماری خاک، طراحی و فنّاوری ساخت ابنیه بر اساس معماری پایدار، ترجمه شهرزاد رمضانی، تهران: انتشارات پارت، چاپ اول.
17. Ajzen, I. (1991). The Theory of Planned Behavior, Organizational Behavior and Human Decision Processes (50):2 , 1991, pp. 179-211.
18. Ajzen, I. (2006) Constructing a TPB questionnaire: Conceptual and methodological Considerations from University of Massachusetts, Icek Ajzen Theory of Planned Behavior, Web Site: https://people.umass.edu/aizen/pdf/tpb.measurement.pdf.
19. Bosman, G., & Pittaway, D. (2019). New Perspectives Towards Social Acceptability Of Earth-Constructed Buildings. International Journal of Architecture and Urban Studies, 4 (2), 77-84.
20. Cialdini, R. B. (2007). Descriptive social norms as underappreciated sources of social control. Psychometrika, 72 (2) , 263.
21. Creswell, J. W. (2014), Research Design Qualitative, Quantitative, and Mixed Methods Approaches, 4th Ed, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications
22. Davis, F. D. (1989). Perceived Usefulness, Perceived Ease of Use, and User Acceptance of Information Technology, MIS Quarterly 13(3):319-339.
23. Fishbein, M., Ajzen, I. (1975). Belief, Attitude, Intention and Behavior: An Introduction to Theory and Research, Addison-Wesley, Reading, MA.
24. Foruzanmehr, A. (2012). Residents’ perception of earthen dwellings in Iran. International Journal of Urban Sustainable Development, http://dx.doi.org/10.1080/19463138.2012.71827.
25. Johnson, A., Windapo, A., & Pomponi, F. (2022).Barrier to the use of Sandbag Material Technologies as a Sustainable Affordable Housing Solution: Perspectives from South Africa, . EPiC Series in Built Environment, 3, 722-730.
26. Leary, M.R. (2010). Affiliation, acceptance, and belonging. In S.T. Fiske, D.T. Gilbert & G. Lindzey (Eds.) , Handbook of Social Psychology (5th Ed., Vol. 2, pp. 864–897). New York, NY: Wiley.
27. Marsh, A. T., & Kulshreshtha, Y. (2022). The state of earthen housing worldwide: how development affects attitudes and adoption. Building Research & Information, 50(5), 485-501.
28. Moore, G. C., Benbasat, I. (1991). Development of an Instrument to Measure the Perceptions of Adopting an Information Technology Innovation, Information Systems Research, 2 (3):192-222.
29. Onyegiri, I., & Ugochukwu, I. B. (2016). Traditional building materials as a sustainable resource and material for low cost housing in Nigeria: Advantages, challenges and the way forward. International Journal of Research in Chemical, Metallurgical and Civil Engineering, 3 (2) , 247-252.
30. Rogers, E. (1995). Diffusion of Innovations, Free Press, New York.
31. Schade, J. & Schlag, B. (2000). Acceptability of urban transport pricing. VATT Research Report No 72. Helsinki.
32. Shahabadi, S. Z., Harofteh, M. A., & Shahabadi, A. Z. (2019). Relationship of economic and environmental factors with the acceptance of earthen architecture technology: A case study of young educated couples in Yazd, Iran. Technology in Society, 59, 101152.
33. Thompson, R. L., Higgins, C. A., Howell, J. M. (1991). Personal Computing: Toward a Conceptual Model of Utilization, M IS Quarterly, 15(1):124-143.
34. Uhde, A., & Hassenzahl, M. (2021, May). Towards a better understanding of social acceptability. In Extended Abstracts of the 2021 CHI Conference on Human Factors in Computing Systems (pp. 1-6).
35. Venkatesh, V., Davis, F. D. (2000). A Theoretical Extension of the Technology Acceptance Model: Four Longitudinal field Studies, Management Science, 45(2):186-204.
36. Venkatesh, V., Morris, M. G., Davis, G. B., & Davis, F. D. (2003). User acceptance of information technology: Toward a unified view. MIS quarterly, 425-478.
37. Venkatesh, V., Thong, J. Y., & Xu, X. (2016). Unified theory of acceptance and use of technology: A synthesis and the road ahead. Journal of the association for Information Systems, 17(5) , 328-376.
38. Wolsink, M. (2018). Social acceptance revisited: gaps, questionable trends, and an auspicious perspective. Energy research & social science, 46, 287-295.
39. Zare shahabadi, S., Harofteh, M. A., & Zare Shahabadi, A. (2019). Relationship of economic and environmental factors with the acceptance of earthen architecture technology: A case study of young educated couples in Yazd, Iran. Technology in Society, 59, 101152.
Measuring the social acceptance of earth sheltered architecture in the climate of Yazd city
Abstract
The purpose of this article is to know the current public acceptability of using earth sheltered architecture in Yazd city and to know the set of different factors affecting it. The approach of research is quantitative and its nature is applied along with the use of deductive reasoning logic and the use of popular public acceptability measurement models Like the “UTAUT” model and the theory of planned behavior. The method of data analysis is quantitative and includes a set of descriptive and inferential statistical tests such as mean difference test and linear regression. The research data collection tool is a researcher-made questionnaire by a statistical population of 400 people using random sampling method. Based on the descriptive findings of the research; The variable of awareness has the lowest score (1.75) and the variable of perceived usefulness of the environment (3.90) has obtained the highest score and Also, the behavioral index of the use of earth architecture in the city of Yazd has an average score lower than the middle limit of the Likert scale (2.71). In addition, Sixteen independent variables have a correlation coefficient with the dependent variable of behavior and six independent variables have a statistically significant influence coefficient (r2=0.625) on the dependent variable. Perceived ease, individual characteristics, behavioral attitudes, experience and perceived usefulness in the structural engineering dimension had the highest impact coefficient among this set of variables. In sum, The introduced model for measuring the public acceptability on using earth sheltered architecture provides to identify of this index in city of Yazd.
Keywords: Architecture, Earth Sheltered Architecture, Public Acceptability, Public Acceptability Models.