تحلیل اسطوره‌شناختی نگاره های اساطیری در شاهنامه بزرگ ایلخانی (مورد پژوهشی نگارههای نبرد رستم و اسفندیار و نگاره‌ی تشییع جنازه‌ی اسفندیار)
محورهای موضوعی : هنر
1 - دکتری پژوهش هنر، مدرس دانشگاه فرهنگیان اصفهان، پردیس شهید باهنر، اصفهان، ایران
کلید واژه: اسطوره‌شناسی, اسفندیار, رستم, شاهنامه ایلخانی, شاهنامه فردوسی, نگارگری,
چکیده مقاله :
تقابل رستم و اسفندیار، یکی از داستانهای اصلی شاهنامه است که به روایت فردوسی، اسفندیار رویینتن در تقابل با رستم قرار میگیرد و رستم با راهنمایی سیمرغ، به نقطه‌ضعف این پهلوان پی میبرد و با پرتاب تیری دو شعبه به چشمان وی، او را از پای در میآورد. پیوند پهلوان ایران زمین، رستم، با عناصر اسطورهای همچون سیمرغ، رویین تنی و آب مقدس، وجوه این داستان را از منظر اسطورهای نمایان میکند و این داستان، ارتباطی تنگاتنگ با اساطیر ایرانی مییابد. از آنجایی که تقابل رستم و اسفندیار در شاهنامه بزرگ ایلخانی در دو نگاره به تصویر کشیده شده و این تصاویر با اوضاع اجتماعی و سیاسی دوره ایلخانان در ارتباط است، دستیابی به مفاهیم اسطورهای حضور اسفندیار در شاهنامه بزرگ ایلخانی هدف این پژوهش است. روش پژوهش این مقاله، توصیفی- تحلیلی و با رویکرد اسطورهای انجام میگردد و در جمع‌آوری مطالب، از منابع کتابخانهای استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان میدهد که داستان نبرد رستم و اسفندیار در شاهنامه، تقابل میان خیر و شر را به تصویر میکشد. نگاره این نبرد را میتوان با نبرد آباقاخان و نوقای، شاهزاده مغول در منطقه رود دن مقایسه کرد. نگارههای مرتبط با مرگ در شاهنامه بزرگ ایلخانی عموماً به سفارش غیاثالدین، وزیر ابوسعیدبهادرخان، برای یادبود خون پدرش، سفارش داده شده است و ارتباط تنگاتنگی با وقایع دوره حکومت ابوسعیدبهادرخان دارد؛ همچنین نگارگر شاهنامه بزرگ ایلخانی، با پرداختن به داستان رزم رستم و اسفندیار به صورت ضمنی، گرویدن ابوسعید، به دین اسلام را به نمایش میگذارد.
Introduction:The confrontation between Rostam and Esfandiyar is a pivotal and majestic narrative in Ferdowsi's Shahnameh. The invulnerable Esfandiyar faces Rostam, the unparalleled champion of Iran, who, guided by the Simorgh, discovers Esfandiyar’s vulnerability and ultimately defeats him with a forked arrow to the eyes.
During the Ilkhanate period, following the Mongol conquest of Iran, those familiar with the land's culture and arts sought acceptance and popularity by drawing upon the rich treasury of Iranian cultural heritage—especially its artistic and religious traditions. One of the most effective means of doing so was by invoking the names and memories of ancient Iranian kings and depicting themselves in the guise of noble heroes and virtuous rulers as illustrated in the Shahnameh. These associations also served to legitimize their royal authority.
Given that the battle between Rostam and Esfandiyar is depicted in two significant illustrations in the Great Ilkhanid Shahnameh, and that these images are closely linked to the socio-political conditions of that era—alongside the presence of clear mythological elements in the structure of this conflict—this research aims to explore the mythological concepts surrounding Esfandiyar’s character within the context of the Great Ilkhanid Shahnameh.
Methodology:This article adopts a descriptive-analytical approach with a mythological perspective. Data have been collected through library-based research.
Results:The findings indicate that the painters of the Ilkhanid period had specific objectives in their portrayal of Esfandiyar in the Great Ilkhanid Shahnameh.
Conclusion:The research shows that the heroic battle—an archetypal motif in ancient Iranian mythology—is used in the Great Ilkhanid Shahnameh to represent the eternal struggle between the forces of good and evil, particularly through the story of the battle between Rostam and Esfandiyar. Furthermore, the depiction of this battle can be interpreted as a parallel to the historical conflict between Abaqa Khan and the Mongol prince Nogai near the Don River, where Nogai was fatally struck by an arrow to the eye.
The Great Ilkhanid Shahnameh illustrations with themes of death were mostly commissioned by Ghiyas al-Din, vizier to Abu Sa'id Bahadur Khan, in memory of his father, Khajeh Rashid al-Din Fazlallah Hamadani. These paintings are intimately connected to the political events during the reign of Abu Sa'id Bahadur Khan. Moreover, the illustrator of the Great Ilkhanid Shahnameh, by implicitly referencing the story of Rostam and Esfandiyar, conveys the theme of Abu Sa'id Bahadur Khan’s acceptance of Islam.
آژند, یعقوب. (1387). مکتب نگارگری شیراز. تهران: فرهنگستان هنر.
اشپولر, برتولد. (1380). تاریخ مغول. تهران: انتشارات امیرکبیر.
اقبال آشتیانی, عباس. (1384). تاریخ مغول. تهران: انتشارات امیرکبیر.
الیاده, میرچا. (1372). رساله در تاریخ ادیان. تهران: انتشارات سروش.
آیدانلو, سجاد. (1388). از اسطوره تا حماسه(هفت گفتار در شاهنامه‌پژوهی). تهران: انتشارات سخن.
بهار, مهرداد. (1375). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: نشر آگه.
بهرامی, ایرج. (1385). رویین تنی و جاودانگی در اساطیر. تهران: نشر زوار، نشرورجاوند.
بویس, مری. (1381). زردتشتیان، باورها . آداب دینی آن ها. تهران: نشر ققنوس.
پاکباز, رویین. (1379). نقاشی ایران از دیرباز تا امروز. تهران: انتشارات زرین و سیمین.
پرغو, محمد علی. (1390). تأثیر متقابل نقاشی چینی و ایرانی در عصر مغول. تاریخ نامه ایران بعد از اسلام, 25-42.
حسینی, سید محمود، داودی,ابوالفضل، بهیان, شاپور, مرتضوی, عبدالرحمن. (1401). بررسی حضور حکمرانان مغول به هیئت اسکندر در شاهنامه ایلخانی. بنیانهای حکمی فلسفی هنر ایرانی, 60-75. 10.30486/pia.2022.1967811.1008
حسینی, سید محمود. (1392). شاهنامه دموت. تهران: عطار.
خزایی, محمد. (1368). کیمیای نقش، محموعه آثار طراحی اساتید بزرگ نقاشی ایران و بررسی مکاتب نقاشی از مغول نا آخر صفوی. تهران: انتشارات سپهر.
خزایی, محمد., سماوکی, شیلا. (1392). بررسی نقوش پرنده بر روی ظروف سفالی ایران. نشریه هنرهای تجسمی, 6-18.
دیری, حسین, آشوری , محمد تقی. (1395). بررسی کهن الگوی آب و کمان‌کشی در داستان رستم و اسفندیار از منظر آیکونولوژی. نشریه نامه هنرهای تجسمی, 19-36.
راشد محصل, محمد تقی. (1369). مروری بر داستان رستم و اسفندیار. فصلنامه جستارهای نوین ادبی, 31-62.
رشیدالدین, فضل الله. (1362). جامع التواریخ. تهران: انتشارات اقبال.
رضی, هاشم. (1381). دانش‌نامه ایران باستان (عصر اوستایی تا پایان دوره ساسانی). تهران: نشر سخن.
ریشارد, فرانسیس. (1387). جلوه‌های هنر پارسی. نسخه‌های نفیس ایرانی. تهران: انتشارات فروزان.
صفا, ذبیح الله. (1383). حماسه‌سرایی در ایران. تهران: انتشارات فردوس.
عربیانی نیشابوری, اشرف. (1389). مشاهیر شاهنامه با رویکردی نمادین. مشهد: انتشارات ترانه.
علمی, قربان. (1393). الیاده و هستی‌شناسی مقدس. دوفصلنامه علمی- پژوهشی هستی‌شناسی, 1 -21.
فردوسی, ابوالقاسم. (1986). شاهنامه. تهران: انتشارات دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
قریب, مهدی. (1374). بازخوانی داستان رستم و اسفندیار از شاهنامه فردوسی. نشریه ایران‌شناسی, 357-372.
کارنوی, آلبرت. جوزف. (1383). اساطیر ایرانی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کریمی, شیلا. (1398). نمادشناسی نقش مرغابی‌سانان در آثار هنری ایران. نشریه هنر و تمدن شرق, 21-31. doi: 10.22034/jaco.2019.99674
کوپر, جی. سی. (1379). فرهنگ مصور نمادهای سنتی. تهران: انتشارات فرشاد.
گرابار, ارنست. (1390). مروری بر نگارگری ایرانی. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
محمدزاده، اسدالله. (1383). رستم و اسفندیار از تفسیر تا تأویل( بررسی ساختار تقابلی داستان رستم و اسفندیار). دانشگاه گیلان: پایان نامه کارشناسی ارشد.
مرتضوی, منوچهر. (1370). مسائل عصر ایلخانان. تهران: انتشارات آگاه.
مزداپور, کتایون. (1389). شایست‌نشایست. تهران: موسسه مطالعات و تحقیفات فرهنگی.
معرک نژاد, رسول. (1393). اسطوره و هنر. تهران: انتشارات میردشتی.
نامور مطلق, بهمن. (1392). درآمدی بر اسطوره‌شناسی. تهران: انتشارات سخن.
نوروزی , اعظم. (1402). چشمه مقدس ( بررسی و تحلیل نبرد رستم و اسفندیار از منظر اسطوره شناختی. دومین همایش بین‌المللی دانشجویان ادبیات ، تاریخ و مطالعات فرهنگی (ص. 113-122). تهران: سیویلیکا. https://civilica.com/doc/1943178
نولدکه, تئودور. (1369). حماسه ملی ایران. تهران: نشر سپهر.
هیلتز, جان. (1385). شناخت اساطیر ایران. تهران: انتشارات چشمه.
واحد دوست, مهوش. (1379). نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی. تهران: انتشارات سروش.
یاحقی, محمد. جعفر. (1369). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. تهران: انتشارات سروش.
یزدانی راد, علی. (1401). نبرد رستم و اسفندیار: روایتی حماسی از پدیده‌ای تاریخی. نشریه کاوش نامه, 9-46. doi: 10.29252/kavosh.2021.16578.3059