بررسی روشمند نواحی جنوبی استان قم: الگوی استقراری محوطههای باستانی دوران تاریخی
محورهای موضوعی : باستانشناسی تاریخینسیمه یوسفوند 1 , محمد رضا سعیدی هرسینی 2 * , بهمن فیروزمندی 3
1 - دانشجوی دکتری باستانشناسی، گروه تاریخ و باستانشناسی، دانشکده علوم انسانی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - دانشیار، پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی، سازمان و مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی (سمت)، تهران، ایران.
3 - استاد تمام و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ایران.
کلید واژه: دشت قم, بررسی باستانشناسی, الگوی استقراری, دوران تاریخی, اشکانی, ساسانی.,
چکیده مقاله :
بررسی روشمند باستانشناسی با هدف تحلیل محوطهها و محیط پیرامون آنها میتواند در حصول درک و شناختی جامع از توالی فرهنگی و روند جمعیتی یک ناحیه ثمربخش باشد. این پژوهش، حاصل تحلیل دادههای حاصل از یک بررسی میدانی روشمند در نواحی جنوبی دشت قم است که با هدف شناسایی الگوهای استقراری دوران تاریخی (اشکانی و ساسانی) انجام شده است. در این پروژه، محدودهای به وسعت تقریبی ۳۳۰ کیلومتر مربع مورد پیمایش قرار گرفت که به شناسایی ۵۴ محوطه باستانی منجر شد؛ از این میان، ۴۱ محوطه دارای شواهد فرهنگی متعلق به دوران اشکانی و ساسانی بودند. نتایج نشان میدهد که به دلیل محدودیتهای محیطی و آسیبپذیری زیستمحیطی منطقه، الگوی استقراری غالب بر یک نظام معیشتی نیمهیکجانشین مبتنی بر دامداری و کشاورزی محدود استوار بوده است. تحلیل گاهنگاری محوطهها آشکار میسازد که اوج تراکم استقراری و شکوفایی فرهنگی در این ناحیه، در اواخر دوره اشکانی و اوایل دوره ساسانی رخ داده است. این بازه زمانی با دوره بهینه اقلیمی رومی همپوشانی دارد که نشاندهنده نقش تعیینکننده شرایط اقلیمی در شکلگیری و تداوم الگوهای استقراری در جنوب دشت قم است.
A systematic archaeological survey aimed at analyzing ancient sites and their surrounding environments can yield a deeper understanding of the cultural sequence and population dynamics of a region. The present study is based on a systematic field survey conducted in the southern plains of Qom, Iran, to identify settlement patterns during the Historical Periods, specifically the Parthian and Sasanian eras. Covering an area of approximately 330 square kilometers, the survey led to the identification of 54 archaeological sites, among which 41 contained cultural materials from the Parthian and Sasanian periods. The results indicate that due to ecological vulnerability and environmental constraints, the prevailing settlement pattern was based on a semi-sedentary economy combining pastoralism and limited agriculture. Chronological analysis suggests that the peak of settlement concentration and cultural flourishing occurred in the late Parthian to early Sasanian period. This timeframe coincides with the Roman Climatic Optimum, highlighting the decisive role of climate in shaping settlement patterns in the southern Qom Plain.
اتابکی، علی (۱۳۸۷). بررسی باستانشناختی استان قم جهت تهیه نقشه باستانشناسی [گزارش]، جلد ۱۱، سرپرست علی اتابکی. تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
بنیجمالی، سیده لیلا، هژبری نوبری، علیرضا، موسوی کوهپر، سید مهدی، موسوی حاجی، سید رسول، علایی مقدم، جواد (1399). بررسی و تحلیل الگوی استقراری دوره اشکانی حوضه آبریز رودخانه لعلوار استان مرکزی. پژوهشهای باستانشناسی ایران، 10(25)، 113-136. https://doi.org/10.22084/nbsh.2019.11504.1498
پوربخشنده، خسرو (۱۳۸۲). گزارش فصل سوم کاوش در محوطه باستانی فرهنگ سفال خاکستری تپه صرم، استان قم، بخش کهک روستای صرم. سازمان میراث فرهنگی کشور (منتشر نشده).
تاسا، روناک، سعیدی هرسینی، محمدرضا، چایچی امیرخیز، احمد، درخشی، حسن (۱۴۰۳). باستانشناسی منظر و تحلیل الگوهای سکونتگاهی در ایران: رویکردی میانرشتهای با استفاده از فناوریهای نوین. باستانشناسی ایران، ۲(۱۴)، ۱-۱۲. https://doi.org/10.82101/aoi.2025.1201588
حیدری، فاطمه، بهبهانی، هما ایرانی (1398). خوانش منظر باستانشناسی (بازسازی لایههای ادراکی و اکولوژیکی). پژوهشهای باستانشناسی ایران، 9(22)، 7-26. https://doi.org/10.22084/nbsh.2019.17760.1853
حیدری دستنایی، محسن، نیکنامی، کمالالدین (1399). تحلیل رابطۀ میان شکلگیری و تداوم استقرار محوطههای دورۀ نوسنگی با بستر محیطی آنها در دشت سرفیروزآباد کرمانشاه، غرب زاگرس مرکزی. پژوهشهای جغرافیای طبیعی، 52(2)، 313-331. https://doi.org/10.22059/jphgr.2020.285488.1007418
سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح. (۱۳۸۱). فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور؛ حوضه آبریز ایران مرکزی. تهران: سازمان جغرافیایی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح.
سرلک، سیامک (۱۴۰۲). گزارش بررسی دشت قم. تهران: پژوهشکده باستان شناسی (منتشر نشده).
سرلک، سیامک (۱۳۹۰). باستان شناسی و تاریخ قم. قم: انتشارات شاخص.
سرلک، سیامک، و عقیلی نیاکی، شیرین (۱۳۹۴). معماری، شیوه تولید اقتصادی و فنون ذخیره مواد غذایی در پایان عصر مفرغ جدید و آغاز عصر آهن در محوطه قلی درویش جمکران، قم. در مفاخر میراث فرهنگی ایران (صص. ۱۲۲-۱۳۷). به کوشش مرتضی حصاری، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی.
سعیدیان، عبدالحسین (۱۳۸۸). سرزمین و مردم ایران. تهران: علم و زندگی و انتشارات آرام.
سعیدی هرسینی، محمدرضا، نیکنامی، کمال الدین، و طهماسبی، کرم. (۱۳۹۱). برهمکنش محیط و فرهنگ: چشم انداز جغرافیایی و تحلیل باستانشناختی از استقرارهای دوره مس سنگی زاگرس مرکزی. پژوهشهای باستانشناسی ایران، ۲(۲)، ۲۵-۳۶.
شاطریان، رضا (۱۳۸۸). اقلیم و معماری. تهران: سیمای دانش.
شیخ بیکلو اسلام، بابک، چایچی امیرخیز، احمد، سعیدی، محمدرضا (۱۴۰۲). پژوهشهای دیریناقلیم در مطالعات باستانشناسی. تهران: سمت.
شیخ بیکلو اسلام، بابک (۱۴۰۱). بررسی تغییرات جمعیتی و پراکنش مکانی جوامع عصر آهن ایران با رویکرد باستان شناسی محیطی. پیام باستان شناس، ۱۴(۲۶)، ۳۳-۴۸.
فهیمی، حمید (۱۳۸۳). سکونتگاه گور خفتگان صرم: گزارش درباره محوطه شمشیرگاه در جنوب قم. باستانشناسی و تاریخ، ۱۸، ۶۱-۶۸.
فریفته، جمشید (۱۳۶۶). سیستم تقسیم بندی اقلیمی؛ مطالعه موردی در منطقه خشک و نیمه خشک ایران. تهران: دانشگاه تهران، مرکز تحقیقات مناطق کویری و بیابانی.
کابلی، میر عابدین (۱۳۷۸). بررسیهای باستانشناسی قمرود. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور.
کردوانی، پرویز (۱۳۵۸). جغرافیای آبها. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
کرینسلی، دانیل (۱۳۸۱).کویرهای ایران و خصوصیات ژئومورفولوژیکی و پالئوکلیماتولوژی آن. (عباس پاشائی، مترجم). تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
لباف خانیکی، میثم (۱۴۰۳). باستانشناسی ایران ساسانی. تهران: سمت.
محمدیفر، یعقوب (۱۳۸۷). باستانشناسی و هنر اشکانی. تهران: سمت.
یوسفوند، نسیمه، سعیدی هرسینی، محمدرضا، فیروزمندی، بهمن (۱۴۰۳). بررسی نقش فناوریهای پیشرفته در بازسازی تغییرات محیطی پیشین و الگوهای پراکنش محوطههای باستانی: نگاهی به دشت قم. باستانشناسی ایران، ۲(۱۴)، ۱۳-۲۷. https://doi.org/10.82101/aoi.2025.1201798
یوسفی زشک، روح اهلل، و باقی زاده، سعید (۱۳۹۲). کاربرد سیستمهای اطلاعات جغرافیایی (GIS) در تحلیل الگوی استقراری:مطالعه موردی محوطه های دشت درگز از دوره نوسنگی تا پایان عصر آهن. پژوهشهای باستانشناسی ایران، ۲(۲)، ۷-۲۴.
Alexakis, D., Agapiou, A., Hadjimitsis, D., & Sarris, A. (2012). Remote sensing applications in archaeological research. Remote Sensing-Applications, 435-462.
Casana, J. (2021). Rethinking the landscape: Emerging approaches to archaeological remote sensing. Annual Review of Anthropology, 50(1), 167-186.
Habibi, H., & Mohammadifar, Y. (2020). Landscape Archaeology of Abdanan in the Sasanian Period. In K.A. Niknami & A. Hozhabri (Eds.), Archaeology of Iran in the Historical Period (pp. 617–632). Springer.
Matloubkari, E., & Shaikh Baikloo Islam, B. (2022). Climate Change and Challenges of the Last Ancient Dynasty of Iran: The Decline and Fall of the Sassanid Empire. Persica Antiqua, 2(2), 61-76.
Mohammadifar, Y., & Niknami, K. A. (2013). Parthian settlement patterns in the Central Zagros region of Western Iran. International Journal of Archaeology, 1(1), 6-12.
Shaikh Baikloo Islam, B. (2020). Holocene climatic events in Iran. Climate Change Research, 1(4), 35-48.