شمارهگذاری نوین و تحلیل یازده نقشبرجسته ساسانی در محوطه «نقش رستم»
محورهای موضوعی : باستانشناسی تاریخی
1 - دکترای باستانشناسی، مدرس دانشکدهٔ باستانشناسی شوش، دانشگاه شهید چمران، اهواز.
2 - کارشناس ارشد باستانشناسی، واحد مرودشت، دانشگاه آزاد اسلامی، مرودشت، ایران.
کلید واژه: ساسانیان (باستان متأخر), نقشبرجستههای صخرهای, محوطۀ «نقش رستم», نقوش آیینی- سلطنتی, یازده نقش برجسته.,
چکیده مقاله :
محوطۀ «نقش رستم»، با دارا بودن بیشترین تعداد نقش برجستههای صخرهای از دورۀ ساسانی (۲۲۴- ۶۵۱م.)، یکی از مهمترین مکانهای آیینی-سلطنتی این دوره بهشمار میآید. تنوع موضوعی نقشها و تعدد شاهان ساسانی به تصویر درآمده در این محوطه، اهمیت آن را در مطالعات هنر و «ایدئولوژی» دورۀ ساسانی دو چندان کرده است. مطالعۀ دقیق نقش برجستههای این محوطه، حاکی از آن است که تقسیمبندی کلاسیک مبتنی بر هشت نقش برجستۀ دیگر نمیتواند جوابگوی پژوهشهای پیش رو باشد. نتیجۀ مطالعات بر مبنای دو چهارچوب: میدانی و نظری و تحلیل دادهها براساس دو روش «رهیافت تاریخی» و «رهیافت باستانشناسی» نشان میدهد که یازده نقش برجسته کاملاً جداگانه در این محوطه حجاری شدهاند.«نقش رستم I»: دیهیمستانی «اردشیر پاپکان» (۲۲۴-۲۴۲ م.) بهشکل سواره از مظهر «اهورامزدا»/ «نقش رستم II»: نقشبرجسته «بهرام دوم» (۲۷۶-۲۹۳ م.) در کنار خاندان سلطنتی و سه تن از ساتراپهای حکومتی/ «نقش رستم III»: نقشبرجسته شماره یک جنگ سواران «بهرام چهارم» (۳۸۸-۳۹۹ م.)/ «نقش رستم IV»: نقش برجسته جنگ سواران «هرمزد دوم» (۳۰۲-۳۰۹ م.)،«نقش رستم V»: نقش برجسته محو شده/ «نقش رستم VI»: نقش برجسته پیروزی «شاهپور یکم» (۲۴۲-۲۷۲ م.)؛«نقش رستم VII»: نقش برجسته نیمتنه «موبد کرتیر»/ «نقش رستم VIII»: نقشبرجسته جنگ سواران «بهرام دوم»؛«نقش رستم IX»: نقش برجسته شماره دو جنگ سواران «بهرام چهارم»/ «نقش رستم X»: دیهیمستانی «نرسه» از «بانوی سلطنتی»/«نقش رستم XI»: نقشبرجسته نیمه تمام. بیشترین تعداد نقش برجستههای صخرهای به صورت متمرکز از دوره ساسانی و استحکاماتی برای حفظ و حراست آنان اثبات میکند محوطه «نقش رستم» به همراه محوطه های «نقش رجب»و شهر تاریخی «اصطخر» مهمترین اماکن آیینی- سلطنتی ساسانیان در منطقه مذکور هستند؛ نقشبرجسته های «نقش رستم»، برای القای مشروعیت زمینی و تقدس آسمانی شاهان ساسانی به شکل دیهیم ستانی و بازنمایی پیروزیهای شکوهمند شاهان ساسانی در قالب صحنههای نبرد و جنگسواران، همراه با حضور آنان در کنار اعضای خاندان سلطنتی، تجسمی تصویری از بازآفرینی ساختار پادشاهی و مشروعیت سلطنت در دورۀ ساسانی است.
The site of Naqsh-e Rostam, containing the largest number of Sasanian (224–651 CE) rock reliefs, is regarded as one of the most significant ritual-royal centers of this period. The thematic diversity of the reliefs and the multiplicity of Sasanian kings represented in this complex have considerably enhanced its importance in the study of Sasanian art and ideology. A detailed examination of the reliefs indicates that the traditional classification based on eight known carvings is insufficient for contemporary research. The results of analyses conducted through both fieldwork and theoretical frameworks, employing historical and archaeological approaches, demonstrate that eleven distinct rock reliefs were carved at Naqsh-e Rostam: (I) the investiture of Ardashir I Papakan (224–242 CE) on horseback by Ahura Mazda; (II) the relief of Bahram II (276–293 CE) accompanied by the royal family and three satraps; (III) the first equestrian battle scene of Bahram IV (388–399 CE); (IV) the equestrian battle relief of Hormozd II (302–309 CE); (V) an eroded relief; (VI) the victory relief of Shapur I (242–272 CE); (VII) the bust relief of the high priest Kartir; (VIII) the equestrian battle relief of Bahram II; (IX) the second equestrian battle relief of Bahram IV; (X) the investiture of Narseh receiving the diadem from a royal lady; and (XI) an unfinished relief. The concentration of Sasanian rock reliefs, together with evidence of fortifications constructed for their preservation, confirms that Naqsh-e Rostam, along with Naqsh-e Rajab and the ancient city of Istakhr, represented the most important ritual–royal centers of the Sasanian realm in this region. The rock reliefs of Naqsh-e Rostam, through their investiture scenes symbolizing divine and earthly legitimacy and depictions of royal triumphs in battle and equestrian scenes alongside members of the royal family, serve as powerful visual manifestations of the reconstruction of kingship and the legitimization of royal authority during the Sasanian era.
آذرنوش، مسعود (1375). «نگاهی دیگر به شاهـپور دوم، اردشیر دوم و شاهپور سوم: پیشنهادی برای بازنویسی بخشی از تاریخ ساسانیان». باستان شناسی و تاریخ، ۱۰(۱)، 45-37.
آلرام،میشائل (1392). «نخستین سکههای ساسانی»، ساسانیان، به کوشش وستا سرخوشکرتیس و سارا استوارت، (ترجمه کاظم فیروزمند؛ چاپ اول). تهران: نشر مرکز، صص 40-75.
اورلا، برونو (1402). نگاهی نو به نقشبرجسته¬های ساسانی (ترجمه الناز رهبر). تهران: انتشارات پژوهشکده هنر.
بویس، مری(1386). زرتشتیان: باورها و آداب دینی آن¬ها (ترجمه عسگر بهرامی، چ هشتم). تهران: انتشارات ققنوس.
بلعمی،ابوعلی(1378). تاریخنامه طبری،به کوشش محمد روشن، جلدهای اول و دوم، چ سوم،تهران: انتشارات سروش.
پرادا، ایدت با همکاری رابرت دایسون و چارلز ویلکینسون (1383). هنر ایران باستان (ترجمه یوسف مجیدزاده، چ سوم). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
تفضلی، احمد (1376). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش دکتر ژاله آموزگار، تهران: انتشارات سخن.
جکسن، ویلیام آبراهام (1352). سفرنامه: ایران در گذشته و حال (ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره¬ای، چ اول). تهران: انتشارات خوارزمی.
حسنی، میرزا محمد(1393). نقشبرجسته¬های نویافته ساسانی، چ اول. تهران: انتشارت ققنوس.
دریایی، تورج (1383). شاهنشاهی ساسانی،) ترجمه مرتضی ثاقب¬فر، چ اول). تهران: انتشارات ققنوس.
دیولافوا، ژان (1390). سفرنامه مادام دیولافوا «ایران و کلده» (ترجمه همایون فره¬وشی، چ اول). تهران: انتشارات دنیای کتاب.
رضایی،عبدالعظیم(1373). تاریخ ده هزار ساله ایران، جلد دوم: از ساسانیان تا انقراض آل زیار،چ پنجم، تهران: انتشرات اقبال.
زرینکوب، عبدالحسین(1368). تاریخ مردم ایران قبل از اسلام، چ دوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
سایکس، سرپرسی (1371). تاریخ ایران (ترجمه سید محمدتقی فخرداعی گیلانی، ج. اول، چ سوم). تهران: انتشارات دنیای کتاب.
سلوود، دیوید (1387). «سکه¬شناسی»، تاریخ ایران کمبریج(جلد سوم، بخش اول: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان)، گردآورنده احسان یارشاطر، (ترجمه حسن انوشه، چاپ پنجم). تهران: امیرکبیر، ص 381-452.
سامی،علی(1389). تمدن ساسانی،ج.دوم،چ دوم،تهران: انتشارات سمت
شپرد، دوروتی(1387). «هنر ساسانی»، تاریخ ایران کمبریج، (جلد سوم)، بخش دوم: (از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان)، گردآورنده احسان یارشاطر،) ترجمه حسن انوشه، چ چهارم). تهران: انتشارات امیرکبیر.
شیپمان، کلاوس (1397). مبانی تاریخ ساسانیان (ترجمه کیکاووس جهانداری؛ چاپ پنجم). تهران: نشر فروزان.
شهبازی، علیرضا شاپور (1357). «شرح مصور نقش رستم، بنداد تحقیقات هخامنشی، شیراز.
شهبازی، علیرضا شاپور (1389). تاریخ ساسانیان (ترجمه بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسه آن با تاریخ بلعمی(، چ اول. تهران: انتشارات مرکز نشر دانشگاهی.
شراتو،امبرتو(1383).هنر پارتی و ساسانی، ترجمه یعقوب آژند، چاول، تهران: انتشارات مولی.
صراف،محمدرحیم(1372). نقوش برجسته ایلام، چ اول، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی
عریان، سعید (1382). راهنمای کتیبههای ایرانی میانه (پهلوی ـ پارتی) (چاپ اول). تهران: انتشارات پژوهشکده زبان و گویش سازمان میراث فرهنگی کشور.
فرصت الدوله شیرازی، محمدنصیر بن جعفر (1362).آثار العجم، به کوشش علی دهباشی، چ اول، تهران: انتشارات یساولی.
فردوسی، ابوالقاسم(1380). شاهنامه، تهران، کارنامه کتاب، چاپ اول.
فلاندن، اوژن (1324). سفرنامه اوژن فلاندن به ایران در سالهای 1840-1841 (حسین نورصادقی، مترجم؛ چاپ اول). اصفهان: انتشارات نقش جهان.
فرای،نلسون ریچارد(1380). تاریخ باستان ایران. ترجمه مسعود رجبنیا. تهران: علمی و فرهنگی
فیضی، حسین و موسوی حاجی، سید رسول (1402). «نقش رجب IV؛ تعیین هویت شاهپور دختک اول به همراه بهرام سوم در محوطه نقش رجب». دهمین کنفرانس بینالمللی زبان، ادبیات، تاریخ و تمدن. https://civilica.com/doc/1787346
فیضی، حسین (1۴0۳). «نقشبرجستهٔ دیهیمستانی سوارهٔ «بهرام دوم» از مظهر «اهورامزدا» در محوطهٔ نقش رجب؛ «نقش رجب III»». باستانشناسی ایران، ۱۴ (۲)، ۷۹ – ۹۳.
https://doi.org/10.82101/aoi.2025.1202331
کریستنسن، آرتور (1367).ایران در زمان ساسانیان، (ترجمه رشید یاسمی، چ پنجم). تهران: انتشارات امیرکبیر.
کولابادی،راحله وعطایی،مرتضی(1400). مینویی در جامه گیتی؛ بازتاب سنت دینی زردشتی در شمایل نگاری اورمزد در نقش برجستههای ساسانی. مطالعات باستانشناسی پارسه، 5(18)،71-90. http://journal.richt.ir/mbp/article-1-549-fa.html
گیرشمن، رومن (1390). هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی (ترجمه بهرام فرهوشی؛ چاپ سوم). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
گال، هوبرتوس فون (1378). جنگ سواران در هنر ایرانی و هنر متأثر از هنر ایرانی در دوره پارت و ساسانی (ترجمه فرامرز نجد سمیعی؛ چاپ اول). تهران: انتشارات نسیم دانش.
لباف خانیکی، میثم (1402). باستانشناسی ایران ساسانی. چاپ اول، تهران: سمت.
لوکونین، ولادیمیر گریگوریویچ (1384). تمدن ایران ساسانی (ترجمه عنایتالله رضا؛ چاپ چهارم). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
مشکوتی، نصرتالله (1349). فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران (چاپ اول). تهران: انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
مصطفوی، سید محمد تقی (1343)، نقوش ساسانی در فارس، مجله انجمن فرهنگ ایران، باستان، دوره اول، شماره 3.
موسوی حاجی، سید رسول و سرفراز، علیاکبر (1396). نقشبرجستههای ساسانی (چاپ اول). تهران: سمت.
موسویحاجی،سیدرسول،(1404).سنگ نگاره استردادی از لندن سرباز،ایزد،روحانی،شاهنشاه یا شاهزاده ساسانی؟.پژوهشیباستانشناسیایران،15(44):227-256 https://doi.org/10.22084/nb.2025.29836.2711
نولدکه،تئوذور(1358). تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ترجمه عباس زیاب خوئی،چ اول،تهران: انتشارات انجمن ملی آثار ایران.
نصرالله زاده،سیروس(1393). رویایی ایران و رم در عصر ساسانی براساس کتیبه شاپور بر کعبه زرتشت، فصلنامه علمی و پژوهشی دانشگاه الزهراء، سال ششم، شماره 13.
واندنبرگ، لوئی (1379). باستانشناسی ایران باستان (ترجمه عیسی بهنام؛ چاپ دوم). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ویسهوفر، یوزف (1380). ایران باستان (از 550 پ.م. تا 650 م.) (ترجمه مرتضی ثاقبفر). تهران: انتشارات ققنوس.
ویسهوفر، یوزف(1388).شاهان فارس: از اسکندرمقدونی تا مهرداد اشکانی، ترجمه هوشنگ صادقی،تهران: فرزانروز
هرتسفلد، ارنست (1354). تاریخ باستانی ایران بر بنیاد باستانشناسی (ترجمه علی اصغر حکمت؛ چاپ اول). تهران: انتشارات انجمن آثار ملی ایران.
هرتسفلد، ارنست (1381).ایران در شرق باستان،) ترجمه همایون صنعتی¬زاده، چ اول). تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
هرمان، جورجینا (1373). تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان (ترجمه مهرداد وحدتی؛ چاپ اول). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
هرمان، جورجینا (1392). نقوش برجسته صخرهای ایران در دوره ساسانی. در جان کرتیس (ویراستار)، بینالنهرین و ایران در دوره اشکانی و ساسانی (ترجمه زهرا باستی؛ چاپ اول). صص:68-50. تهران: سمت.
هینتس، والتر (1385). یافتههای تازه از ایران باستان (ترجمه پرویز رجبی؛ چاپ اول). تهران: انتشارات ققنوس.
یاسمی، رشید (1313). اندرزا و شنردانا. مجله مهر، 2(7)، ۷۱۸-۷۲۲.
Alram, M., Blet-Lemarquand, M., & Skjaervo, P. O. (2007). Shapur, King of Kings of Iranians and Non-Iranians. Des indo-Grecs aux Sassanides: donnees pour l'histoire et la geographie historique, Res Orientales, 17, 11–40.
Back, M. (1978). Die sassanidischen staatsinschriften. Acta Iranica, 18. Teheran-Liège.
Boyce, M. (1979). Zoroastrians: Their religious beliefs and practices. London.
Canepa, M. P. (2010). Technologies of memory in early Sasanian Iran: Achaemenid sites and Sasanian identity. American Journal of Archaeology, 114(4), 563–596.
Canepa, M. (2013). Sasanian rock reliefs. In D. T. Potts (Ed.), The Oxford handbook of ancient Iran (pp. 856–877). Oxford University Press.
Chamunt, M. L. (1963). Corpus Inscriptionum Iranicarum Part II, Pahlavi inscriptions, vol. II, port. III, pls. XXXV–XXXVII. London.
De Sacy, A. I. (1743). Mémoires sur diverses antiquités de la Perse et sur les médailles des rois de la Dynastie des Sassanides; suivi de l’Histoire de cette Dynastie traduite du Persan de Mirkhond. Paris.
De Vaele, E. (1977). Nouvelles miettes de sculpture rupestre sassanide à Naqsh-e Rostam. Syria, 54(1–2), 65–88.
Duchesne-Guillemin, J. (1978). Iran and Greece in Commagene. In Études mithriaques: actes du 2e Congrès international d'études mithriaques, Téhéran, du 1er au 8 septembre 1975, Acta Iranica, 17, 187–199.
Erdmann, K. (1949). Die sasanidischen Felsreliefs von Barm i Dilak. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 99, 50–57.
Flandin, E., & Coste, P. (1851). Voyage en Perse: Perse ancienne. Paris.
Frye, R. N. (1974). The Sasanian bas-relief at Tang-i Qandil. Iran, 12, 188–190.
Gall, H. V. (2008). New perspectives on Sasanian rock reliefs. In D. Kennet & P. Luft (Eds.), Current research in Sasanian archaeology, art and history: Proceedings of a conference held at Durham University, November 3rd and 4th, 2001 (pp. 149–161). Archaeopress.
Ghirshman, R. (1950). À propos des bas-reliefs rupestres sassanides. Artibus Asiae, 13, 86–98.
Gignoux, Ph. (1971). La liste des provinces de l’Iran dans les inscriptions de Šābuhr et de Kardēr. Acta Antiqua, 19, 83–93.
Gignoux, Ph. (1972). Glossaire des inscriptions pehlevi et parthes (CII, Suppl. 1). London.
Gignoux, Ph. (1991). Les quatre inscriptions du Mage Kirdēr. Paris.
Grabowski, M. (2009). Wczesno Sasanidz’kie reliefy skalne Iranu. Studia i Materiały Archeologiczne, 14, 17–53.
Gyselen, R. (2005). Vahrām III (293) and the rock relief of Naqsh-i Rustam II: A contribution to the iconography of Sasanian crown princes in the third century. Bulletin of the Asia Institute, 19, 29–36.
Gyselen, R. (2009). Sassanidische kunst en de beeldtaal op munten: invloed en interpretatie. Van Gelder-lezingen 8, Utrecht.
Haerinck, E. (1999). Une tradition iranienne: L’art des bas-reliefs rupestres. Dossiers d’Archéologie, 243, 54–60.
Haerinck, E., & Overlaet, B. (2009). The Sasanian rock relief of Bahram II at Guyum (Fars, Iran). Iranica Antiqua, 44, 531–558.
Henning, W. B. (1939). Notes on the great inscription of Shāpūr I. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 10, 823–849.
Henning, W. B. (1954). The inscription of Firuzabad. Acta Iranica, 15, 143–185.
Humbach, H. 1974: “Aramaeo-Iranian and Pahlavi.” In: J. Duchenes-Guillemin (ed.): Commémoration Cyrus: Actes du Congres Shiraz 1971 et autres études rédigées à l’occasion du 2500e anniversaire de la fondation de L’Empire Perse; hommage universel. 2 (AcIr 2). Tehran/Liège, pp. 237–243
Herrmann, G. (1969). The Dārābgird relief: Ardashīr or Shāhpūr? A discussion in the context of early Sasanian sculpture. Iran, 7, 63–88. https://doi.org/10.2307/4299617
Herrmann, G. (1970). The sculptures of Bahram I. Iran, 8, 155–162.
Herrmann, G. (1977). The Iranian revival. Phaidon.
Herrmann, G. (1981). The Sasanian rock reliefs at Bishapur: Part II, The inscription by D. N. MacKenzie, R. Howell Caldecott. Berlin.
Herrmann, G., MacKenzie, D. N., & Caldecott, R. H. (1989). The Sasanian rock reliefs at Naqsh-i Rustam: The triumph of Shapur I (together with an account of the representation of Kerdir). Iranische Denkmäler 13. Berlin.
Herrmann, G. (2000). The rock reliefs of Sasanian Iran. In J. Curtis (Ed.), Mesopotamia and Iran in the Parthian and Sasanian periods: Rejection and revival c. 238 BC–642 AD (pp. 35–45). British Museum Press.
Herzfeld, E. (1924). Paikuli: Monument and inscription of the early history of the Sasanian Empire (Vols. 1–2). Berlin.
Herzfeld, E. (1926). Reisedericht. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft.
Herzfeld, E. (1941). Iran in the ancient East. Oxford University Press.
Hinz, W. (1969). Altiranische Funde und Forschungen. Walter de Gruyter.
Huyse, Ph. (1999). Die dreisprachige Inschrift Šābuhrs I. an der Ka‘ba-i Zardušt (ŠKZ) (Vols. 1–2). London.
Jackson, W. (1906). Persia past and present. Macmillan & Co.
Kettenhöfen, E. (1982). Römer und Sāsāniden in der Zeit der Reichskrise n. Chr. Wiesbaden (TAVO–Karte BV 11), 224–284.
Kaim, Barbara (2009), “Investiture or Mithra. Towards a New interpretation of so Called Investiture Scenes in Parthian and Sasanian Art”, Iranica Antiqua, vol. XLIV, pp 403- 415.
Ker Porter, S. R. (1822). Travels in Georgia, Persia, Armenia, Ancient Babylonia (Vols. 1–2). London.
Levit-Tawil, D. (1993). Re-dating the Sasanian reliefs at Tang-e Qandil and Barm-e Dilak: Composition and style as dating criteria. Iranica Antiqua, 28, 141–168.
Loukonin, V. G. (1968). Monnaie d’Ardachir I et l’art officiel sassanide. Iranica Antiqua, 8, 106–117.
Macdermot, B. C. (1954). Roman emperors in the Sasanian reliefs. The Journal of Roman Studies, 44, 76–80.
Mordtmann, A. D. (1880). Zur Pehlevi-Münzkunde. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 34, 1–162.
Naster, P. (1968). "Note d’Epigraphie Monétaire de Perside: Fratakara, Fratakara ou Fratadara?" Iranica Antiqua, 8: 74–80
Overlaet, B. (2010). Flower and fire altar: Fact and fiction on the Barm-i Dilak rock reliefs. Iranica Antiqua, 45, 337–352.
Overlaet, B. (2011). Hidden in plain sight: The Hebrew inscription on Ardashir I’s rock relief at Naqsh-i Rustam. Iranica Antiqua, 46, 331–340. https://doi.org/10.2143/IA.46.0.2084425
Overlaet, B. (2013). And man created god? Kings, priests and gods on Sasanian investiture reliefs. Iranica Antiqua, 48, 313–354.
Ricciardi, R. A. (2003). A reconsideration of the iconography of the triumphal reliefs of Shapur I (Master’s thesis, University of Cincinnati).
ROAF M. (1974), Two Rock Carvings at Naqsh-i Rustam,,Iran” 12, 199-200.
Sarkhosh-Curtis, V. (2007). Religious iconography on ancient Iranian coins. In J. Cribb & G. Herrmann (Eds.), After Alexander — Central Asia before Islam (pp. 413–434). New York.
Skjævrø, P. O. 1997: “The Joy of the Cup: A Pre-Sasanian Middle Persian Inscription on a Silver Bowl.” In: BAI 11, pp. 93–104.
Sarre, F. and E. Herzfeld (1910), Iranishe Felsreliefs, Berlin: Verlag bie Ernst Wasmuch A.-G.
Sarre, F. (1921). L’art de la Perse ancienne. In L’art de l’Orient (pp. 1–55). G. Cres & Cie. Paris.
Schmidt, E. F. (1970). Persepolis III: The royal tombs and other monuments. University of Chicago Press.
Shahbazi, A. S. (1983). Studies in Sasanian prosopography I: Narse’s relief at Naqše Rustam. Archäologische Mitteilungen aus Iran, Neue Folge, 16, 255–268.
Shahbazi, A. S. (1998). Studies in Sasanian prosopography III: Barm-i Dilak: Symbolism of offering flowers. In V. S. Curtis, R. Hillenbrand, & J. M. Rogers (Eds.), The art and archaeology of ancient Persia: New light on the Parthian and Sasanian empires (pp. 58–66). I. B. Tauris.
Shenkar, M. (2014). Intangible spirits and graven images: The iconography of deities in the pre-Islamic Iranian world (Magical and Religious Literature of Late Antiquity, Vol. 4). Brill.
Seidl, U. (1986). Die elamischen Felsreliefs von Kurangun und Naqš-e Rustam (Iranische Denkmäler, Lieferung 12). Berlin.
Sprengling, M. (1953). Third century Iran: Sapor and Kartir. Oriental Institute, University of Chicago.
Thompson, E. (2003), "Composition and Continuity in Sasanian Rock Reliefs," Iranica Antiqua 43: 299-358.
Texier, C. H. (1842). Description de l’Arménie, la Perse, la Mésopotamie, etc. Paris.
Vanden Berghe, L. (1984). Reliefs rupestres de l’Iran ancien. Bruxelles.
Weber, U. (2010). Wahrām III., König der Könige von Ērān und Anērān. Iranica Antiqua, 45, 353–394.
Widengren, W. (1986). Antiochus of Commagene. In Encyclopædia Iranica. http://www.iranicaonline.org/articles/antiochus-of-commagene
Wiesehöfer, J. (2001). Ancient Persia from 550 BC to 650 AD (A. Azodi, Trans.). I.B. Tauris. (Original work published 1996).