بازشناسی هویت تاریخی و راه‌های ارتباطی استقرارِ تاریخیِ درّام در طارم علیا بر اساس شواهد باستان‌شناختی و متون تاریخی
رحیم سلامتی گول قشلاقی
1
(
گروه باستان‌شناسی، دانشکده علوم انسانی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.
)
فرزاد مافی
2
(
استادیار گروه باستان‌شناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.
)
امیر هاشم‌پور مافی
3
(
استادیار، گروه باستان‌شناسی، واحد چالوس، دانشگاه آزاد اسلامی، چالوس، ایران.
)
کلید واژه: طارم علیا, درّام, قلعۀ درّام, راه ارتباطی,
چکیده مقاله :
درّام، نام دهستانی در شهرستان طارم علیا است که مرکز آن دهی تاریخی به همین نام می‌باشد. این نام در متون متعددی از دوران میانی اسلامی و پس از آن ذکر شده است. پژوهش حاضر به بررسی پیشینهٔ تاریخی درّام و تبیین ابعاد استقرار کهن این مکان، موسوم به «قلعۀ درّام»، بر پایهٔ شواهد باستان‌شناختی و متون تاریخی می‌پردازد. برای دستیابی به این هدف، مواد فرهنگی قلعه، از جمله سفال‌ها و ویژگی‌های معماری بقایای سازه، مورد مطالعه و تحلیل قرار گرفته است. افزون بر این، با بهره‌گیری از متون تاریخی، به‌ویژه سفرنامۀ پیتر دلاواله، سیاح ایتالیایی قرن هفدهم، مسیر راه قدیمی که در دورۀ صفوی و پیش از آن از درّام عبور می‌کرد، شناسایی و بر روی نقشه بازسازی شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که قلعۀ درّام در دوران پیش از اسلام، به‌ویژه عصر اشکانی، و نیز در قرون میانی و متأخر اسلامی، یک استقرار مرکزی و مهم در منطقۀ طارم علیا بوده و از گسترده‌ترین محوطه‌ها در میان دهستان‌های آب‌بر و درّام به شمار می‌رفته است. همچنین نتایج تحقیق حاکی است که راه ارتباطی قدیم منطقه، که از دهکدۀ کنونی درّام و درۀ رود قزل‌اوزن عبور می‌کرد، تا حد زیادی با مسیر جادۀ امروزی منطبق بوده است.
چکیده انگلیسی :
Darram is the name of a district in Upper Tarom County, with its center in a historic village of the same name. This toponym is mentioned in several medieval Islamic texts and later sources. The present study investigates the historical background of Darram and explores the nature of its ancient settlement, known as Qal‘eh Darram, through archaeological evidence and historical texts. To achieve this aim, cultural materials from the site, including pottery and architectural features of the remaining structures, were examined and analyzed. In addition, by consulting historical accounts, particularly the travelogue of Pietro Della Valle, a seventeenth-century Italian traveler, the old route that passed through Darram during the Safavid period and earlier was identified and reconstructed on a map. The findings indicate that Qal‘eh Darram functioned as a central and significant settlement in Upper Tarom during the pre-Islamic era, especially in the Parthian period, as well as throughout the medieval and later Islamic centuries, and was one of the most extensive sites in the Abbar and Darram districts. Moreover, the study reveals that the ancient communication route, passing through the present-day village of Darram and the valley of the Qizil-Uzan River, largely coincided with the modern road due to the mountainous topography of the region.
ابودلف خزرجی، مسعر بن مهلهل. (1970). الرسالة الثانية لأبي دلف. ترجمه و تعليق محمد منير مرسى، تصحیح انس خالدوف و بولغاكوف پطرس. قاهره: عالم الكتب.
ابن‌فقيه، ابی‌عبدالله احمد بن محمد بن اسحاق الهمداني. (1416ق/1996م). كتابُ البُلَدان. تحقیق یوسف الهادی. بیروت: عالم‌الکتب.
احمدی، علی، زمانی، مهدی، صالحی، رحمان، احمدی، سیده کبری، کرمی، پریوش، فتحی، مریم (۱۴۰۳). استان‌شناسی زنجان. تهران: شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی ایران.
الهی، امیر. (1380). گمانه‌زنی در بنای موسوم به آتشکدۀ تشویر. آرشیو ادارۀ کل میراث فرهنگی و گردشگری استان زنجان (منتشر نشده).
اصطخری، ابواسحق ابراهيم بن محمد الفارسي. (1927). المسالك و الممالك. بيروت: دار صادر.
البغدادی، صفی‌الدین عبدالمؤمن بن عبدالحق. (1412). مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه و البقاع (جلد سوم). تحقیق و تعلیق علی محمد البجاوی. بیروت: دارالجیل.
جوینی، عطاملک. (1391). تاریخ جهانگشای جوینی. به تصحیح محمد قزوینی. تهران: نگاه.
دلاواله، پیترو. (1384). سفرنامه دلاواله (قسمت مربوط به ایران). ترجمه و شرح و حواشی شعاع‌الدین شفا. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
ذیفر، حامد. (1402). گمانه‌زنی به منظور تعیین عرصه و حریم گورستان انزل، شهرستان طارم، استان زنجان (منتشر نشده).
سالنامهٔ آماری استان زنجان. (۱۳۹۸). معاونت آمار و اطلاعات. (سالنامه منتشره ۱۳۹۹ برای سال ۱۳۹۸). بازیابی از: https://amar.org.ir/Portals/0/PropertyAgent/6200/Files/98-19-00.pdf
ستوده، منوچهر. (1362). قلاع اسماعیلیه در رشته‌کوه‌های البرز. تهران: طهوری.
عالی، ابوالفضل. (1387). بررسی و شناسایی باستان‌شناختی شهرستان طارم. پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
عبدی‌نژاد، پرویز، حسینی، احمد (۱۳۹۷). بررسی خصوصیات و ویژگی‌های کیفی آب مسیلها و رودخانه‌های استان زنجان. سومین کنفرانس ملی حفاظت خاک و آبخیزداری، ۲۹-۳۰ خرداد ۱۳۹۷، صص. ۱۲۲۷-۱۲۳۷.
قنبری، بهنام. (1391). کاوش نجات‌بخشی گورستان جیران‌تپه جزلاندشت، شهرستان طارم استان زنجان. پژوهشکده باستان‌شناسی.
قنبری، بهنام، مصطفی‌پور، ایمان، ذیفر، حامد، کریمی، حمزه، و ذوالقدر، سعید. (1392). شواهدی نو از استقرار عصر آهن در گورستان جیران‌تپه طارم، استان زنجان. در حسین عزیزی خرانقی، مرتضی خانی‌پور، و رضا ناصری (گردآورندگان)، مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی باستان‌شناسان جوان (صص. 1-20). دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، تالار فردوسی.
کریمی، حمزه. (1398). گزارش کاوش باستان‌شناسی در قلعه سانسیز طارم. آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان (منتشر نشده).
حموى، ياقوت بن عبد الله. (1995). معجم البلدان. بيروت: دار صادر.
مستوفی، حمدالله. (1336). نزهۀ‌القلوب. به کوشش محمد دبیر سیاقی. تهران: طهوری.
مطالعات تدوین برنامهٔ آمایش استان زنجان. (۱۳۹۵). مجری: معاونت هماهنگی برنامه و بودجه. (گزارش آمایش استان زنجان).
موسوی زنجانی، حاج سید ابراهیم. (1352). تاریخ زنجان علما و دانشمندان. تهران: کتابفروشی مصطفوی، نشر مصطفوی و بوذرجمهری.
ناصرخسرو، ابومعین حمیدالدین. (1335). سفرنامۀ ناصرخسرو. به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: سپهر.
نادری، بقراط. (1359). نگاهی گذرا بر گیلان و آثار تاریخی آن: قلعه شمیران. اثر، 2(3–4)، 176-184.
نجفی، ارض‌الله. (1386). گزارش فصل اول بررسی شهرستان طارم. زنجان: آرشیو میراث فرهنگی استان زنجان (منتشر نشده).
نوراللهی، علی. (1390). بررسی باستان‌شناختی بناهای آرامگاهی روستای تشویر شهرستان طارم و کاربری آنها. فرهنگ زنجان.
نوراللهی، علی. (1391). بررسی باستان‌شناختی قلعه پاجاداغ (قلعه تشویر) شهرستان طارم. باستان‌شناسی ایران، 2(3)، 54-76.
نوراللهی، علی. (1395). کاوش باستان‌شناسی محوطۀ اشکانی تشویر طارم استان زنجان. دیار، 1(2)، 1-54.
Dwarakish, G. S., & Ganasri, B. P. (2015). Impact of land use change on hydrological systems: A review of current modeling approaches. Cogent Geoscience, 1(1), 1115691. https://doi.org/10.1080/23312041.2015.1115691
Hillenbrand, R. (1974). The tomb towers of Iran to 1550. London: University of Oxford.
Kleiss, W. (1970). Bericht über Erkundungsfahrten im Iran im Jahre. Berlin: Reimer.
Rawlinson, M. (1839). Notes on a march from Zohab, at the foot of Zagros, along the mountains to Khuzistan (Susiana), and from thence through the province of Luristan to Kirmanshah, in the year 1836. Journal of the Royal Geographical Society of London, 9, 2–116.
Rawlinson, M. (1840). Notes on a journey from Tabriz, through Persian Kurdistan, to the ruins of Takhti-Soleiman, and form thence by Zenjan and Tarom, to Gilan in October and November, 1838. Journal of the Royal Geographical Society of London, 10, 1–80.
te Wierik, S. A., Cammeraat, E. L., Gupta, J., & Artzy‐Randrup, Y. A. (2021). Reviewing the impact of land use and land‐use change on moisture recycling and precipitation patterns. Water Resources Research, 57(7), e2020WR029234. https://doi.org/10.1029/2020WR029234