پژوهشی در سنگ مزارهای گورستان هفت مرقدان روستای باغچه بهی شهرستان بوکان

محورهای موضوعی : باستان‌شناسی اسلامی

اسماعیل سلیمی ^{1 *} , سمیه قزل‌سفلی ² , الهام رمضانی باغچه ³

1 - دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی، گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2 - دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، گروه تاریخ و باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ایران.
3 - پژوهشگر آزاد

تاریخ دریافت : 1403/07/04 تاریخ پذیرش : 1403/09/25 تاریخ انتشار : 1403/12/10

کلید واژه: سنگ مزار, گورستان, هفت مرقدان, باغچه بهی, بوکان. ,

چکیده مقاله :

سنگ‌مزارهای تاریخی، یافته‌های ارزشمندی در مطالعات باستان‌شناختی هستند که بر اساس آن‌ها می‌توان به جنبه‌های مختلف جوامع گذشته پی برد. تاکنون هیچ بررسی باستان‌شناختی هدفمندی که به شناسایی و مطالعۀ منجسم گورستان هفت‌مرقدان بپردازد، انجام نشده است. بنابراین، مطالعۀ این گورستان می‌تواند نشان دهد که روستای باغچه‌بهی در شهرستان بوکان از اواسط دورۀ قاجاریه به بعد اهمیت درخور توجهی یافته است. فرض بر آن است که با اتکاء به سنگ‌مزارهای گورستان باغچه‌بهی می‌توان به اعتقادات و آداب و رسوم مردم منطقه و همچنین علت ایجاد آرایه‌های مختلف بر روی سنگ‌مزارها توسط هنرمندان حجار پی برد. این سنگ‌مزارها به‌عنوان نمونه‌ای از یک جامعۀ آماری، از لحاظ زمانی و ریخت‌شناسی قابل مقایسه با دیگر سنگ‌مزارهای کُردستان مُکریان هستند. هدف نوشتار حاضر، مطالعه و ارزیابی موضوع و دستیابی به نتایج مطلوب در راستای پاسخ‌دهی به این سؤالات است: مطالعۀ کتیبه‌های ادبی، نقشمایه‌های غنی و فرم سنگ‌مزارهای گورستان هفت‌مرقدان از لحاظ تنوع و کیفیت آثار، کدام نتایج مهم فرهنگی و اجتماعی عصر خویش را بازگو می‌کنند؟ افراد شاخص به خاک سپرده شده در این گورستان چه کسانی بوده‌اند و در تاریخ منطقۀ بهی و مُکریان چه نقشی داشته‌اند؟ نتایج مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای نشان می‌دهد که سنگ‌مزارهای هفت‌مرقدان بیانگر علایق، اعتقادات و در واقع نمودی از فرهنگ جامعۀ مُکریان در دورۀ قاجار و پهلوی است. همچنین با تأکید بر سنگ‌مزارها و شواهد نوشتاری روستای باغچه‌بهی و مناطق اطراف آن، که بعدها به منطقۀ فیض‌الله‌بیگی شهرت یافت، می‌توان دریافت که از دورۀ محمدشاه قاجار از اهمیت سیاسی و مذهبی قابل توجهی در سطح مُکریان برخوردار بوده است.

چکیده انگلیسی:

Historical tombstones are valuable archaeological artifacts that provide insights into various aspects of past societies. However, no targeted archaeological survey has yet been conducted to identify and study the Haft Marqadan cemetery. This study aims to examine the cemetery and demonstrate that the village of Baghcheh Behi in Bukan County gained considerable significance from the mid-Qajar period onward. By analyzing the tombstones of Baghcheh Behi, this research seeks to explore the beliefs, customs, and traditions of the local population, as well as the motivations behind the diverse decorative elements carved by stone artisans. These tombstones, considered a representative sample, are comparable in both chronology and morphology to other tombstones found in Mukriyan Kurdistan. The primary objective of this study is to analyze and assess the subject matter to address key research questions: What significant cultural and social aspects of their era are revealed through the literary inscriptions, elaborate motifs, and structural characteristics of the tombstones at Haft Marqadan? Who were the prominent individuals buried in this cemetery, and what roles did they play in the history of Baghcheh Behi and the broader Mukriyan region? Findings from fieldwork and archival research indicate that the tombstones of Haft Marqadan reflect the cultural identity, beliefs, and artistic expressions of Mukriyan society during the Qajar and Pahlavi periods. Additionally, an examination of the tombstones and historical records from Baghcheh Behi and its surroundings—later known as the Faizullah Beigi region—suggests that, since the reign of Mohammad Shah Qajar, this area held considerable political and religious significance within Mukriyan.

منابع و مأخذ:

- افخمی، ابراهیم (1364)، تاریخ فرهنگ و ادب مُکریان بوکان، سقز: محمدی.
- ادهمی، رضا (1402). مصاحبه (14 تیر 1402).
- آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان¬غربی (1345)، گزارش ثبتی آثار: ارومیه.
- آقابیگی، فرامرز، (1395)، «بازخوانی و شرح چند سند در مورد حرفۀ نجاری؛ مطالعه موردی: اسناد مصباح الدیوان ادب»، فصلنامه کشکول، سال 1، شمارۀ 3، صص 147-127.
- ثنائی، کامران (1401)، تاریخ ولایت مکری (مکریان)، تهران: سُها، جلد دوم.
- حاجی سلیم¬خان تیکان¬تپه (1388)، سفرنامه حج 1310 – 1311 ق، به¬کوشش رسول جعفریان، قم: مورخ، چاپ اول.
- حُزنی، حسین (1938)، کوردستان موکوریان یا آتروپاتین، رواندز: مطبعه¬ی زاری کرمانجی، چاپ ییکه¬م.
- حیرت سجادی، عبدالحمید (1381)، ایل¬ها (ایلات) و عشایر کُردستان، سنندج: دانشگاه کُردستان، چاپ اول.
- رزم¬آرا، علی (1330)، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادی¬ها)، تهران: دایره جغرافیائی ستاد ارتش، جلد چهارم.
- زارعی، ابراهیم (1392)، آثار فرهنگی باستانی و تاریخی استان کُردستان، تهران: سبحان نور، چاپ اول.
- سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی آذربایجان¬غربی، (1395)، استان¬داری آذربایجان¬غربی: ارومیه.
- سلیمی، اسماعیل، (1398)، «بررسی و معرفی مسجد تاریخی روستای سویناس مهاباد»، فصلنامه مطالعات ایران¬شناسی، سال پنجم، شمارۀ پانزدهم، صص 51 – 35.
- سلیمی، اسماعیل و صلح¬جو، جمیله، (1397)، «بررسی و معرفی مسجد روستای ترجان سقز»، فصلنامه علمی تخصصی باستان¬شناسی ایران- واحد شوشتر، شماره 1، سال 8، صص 78-96.
- ـــــــــــــــــ؛ صلح¬جو، جمیله، (1400)، «گونه¬شناسی، طبقه¬بندی و مطالعه آرایۀ سنگ¬قبرهای کانی¬گُل (ارمنی بلاغ) بوکان»، هفتمین همایش بین¬المللی باستان¬شناسان جوان: ایران و سرزمین¬های همجوار، به¬کوشش: آرمان وفایی و همایون خوش اقبال، تهران: دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، صص 140- 129.
- ـــــــــــــــــ؛ مبارکه شیخی ملاشاهی، (1402)، «مطالعه و تحلیل تزیینات معماری مسکونی دورۀ قاجار و پهلوی شهرستان بوکان»، دو فصلنامه علمی نگارینه هنر اسلامی، دوره 10، ش 25، صص 54- 82.
- ـــــــــــــــــ؛ قزل¬سفلی، سمیه و معصومه، بایزیدی، (1402)، «پژوهشی در سنگ¬مزارهای آرامستان¬های قدیمی شهرستان مهاباد»، پژوهش¬های باستان¬شناسی همدان، گروه باستانشناسی دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلیسینا، منتشر نشده.
- سیستانی، ایرج افشار (1381)، نگاهی به آذربایجان¬غربی، تهران: ثامن الائمه (ع).
- شافعی کورد، جلال¬الدین (1378)، جغرافیا تاریخی کُردستان، تهران: انتشارات ن و القلم، چاپ اول.
- معروفی اقدم، اسماعیل (1399)، «مطالعه و گونه شناسی سنگ قبرهای دوران اسلامی حوزه جغرافیایی موکریان شرقی»، رساله دکتری باستان شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، به راهنمایی کریم حاجی زاده. منتشر نشده.
- مکی نژاد، مهدی (1387)، تاریخ هنر ایران در دوره¬ی اسلامی تزیینات معماری، تهران: سمت.
- مینورسکی، فلادیمر (2006)، مینورسکی و کورد، وه¬رگیرانی ئه¬نوه¬ری سولتانی، چاپخانه وه¬زاره¬تی په¬روه¬رده، چاپی دووه¬م.
- مینورسکی، ولادیمیر (1379)، نام¬های جغرافیایی و ریشه¬های تاریخی آن¬ها در آتروپاتن (ماد)، ترجمه: رقیه بهزادی، تهران: پژوهنده.
- ناهید، عبدالله (1362)، خاطرات من، به اهتمام احمدقاضی، تهران: نفیسی.
- ئه¬یوبی، عه¬باس (1394)، حاجی خه¬لیفه مه¬لا حه¬مه¬ده¬مین، زانکو: بوکان.
- ئه¬یوبی، عه¬باس (1402). مصاحبه (17 تیر 1402).