تحلیل کهن الگوهای «سایه» و «پیرخردمند» در طوطی‌نامة ضیاء الدین نخشبی

محورهای موضوعی : شاهنامه

سیده زکیه دستمرد ¹ , محمود حیدری ² , علیرضا شانظری ³

1 - دانشجوی کارشناسی ارشد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران
2 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران (نویسنده مسئول)
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران

تاریخ دریافت : 1401/12/14 تاریخ پذیرش : 1402/03/11 تاریخ انتشار : 1402/06/01

کلید واژه: پیر خردمند, نقد کهن‌الگویی, سایه, ادبیات تعلیمی, طوطی‌نامه, ضیاء‌الدین نخشبی,

چکیده مقاله :

طوطی‌نامه اثر ضیاءالدین نخشبی، عارف قرن هشتم هجری، داستانی تعلیمی، پندآموز و با موضوع محوری فریبکاری زنان، با ساختار داستان در داستان به‌شیوة هزار و یک شب است. موضوع اصلی بسیاری از این داستان‌ها، جدال بین خیر و شر و سعادت و شقاوت است و نویسنده در این داستان‌ها در‌پی رسیدن به نتیجة اخلاقی برای مخاطب است؛ به همین سبب، فرض بر این است که این ویژگی‌ها از یک‌سو با آموزه‌های عارفان مسلمان و ریاضت‌ها و مجاهدت‌هایی که آنها در سیر‌و‌سلوک عارفانة خویش بر نفس سرکش تحمیل می‌کنند و از‌سوی دیگر با کهن‌الگوهای سایه و پیرِخردمند در نزد یونگ، منطبق هستند. این پژوهش به‌شیوة تحلیل محتوای کیفی و با رهیافت نقد روانکاوانه در‌پی اثبات این فرضیه و پاسخ به این پرسش‌هاست که چگونه داستان‌های عامیانة طوطی‌نامه قابلیت تطبیق با دو کهن‌الگوی مذکور را دارند و این کهن‌الگوها چگونه در تکمیل فرایند ناخودآگاه جمعی و رسیدن به کمال و تعلیم مسائل اخلاقی مؤثر واقع شده‌اند؟. فرجام سخن حکایت از آن دارد که این کهن‌الگوها در مشاجرات طوطی و خجسته کاملاً مشهود است. اصرار خجسته در دنیاطلبی و کام‌گرفتن از معشوق و بیم و هشدار از‌سوی طوطی به خجسته، جلوه‌ای از رابطة نفس اماره و نفس مطمئنه است که با کهن‌الگوهای سایه و پیرخردمند تحلیل‌پذیر و درخور واکاوی است. کهن‌الگوی سایه در این داستان‌ها به‌صورت حماقت و نادانی، حیله و نیرنگ، خباثت، خیانت، حرص و طمع، شهوت‌رانی و... و کهن‌الگوی پیر فرزانه در هیأت پادشاه، طوطی سخنگو، حکیم، وزیر، دایه، پیرزن معمّر و عناصر طبیعی همچون باد و دریا نمایان می‌‌شود.

چکیده انگلیسی:

Tuti Namah is a lyrical allegorical prose work by Ziauddin Nakhshabi the mystic of the 8th century AH, who migrated from Khorasan to India. This story is told in the style of "One Thousand and One Nights" and with the story-within-a-story method. Since the main theme of many of these works is the conflict between good and evil, happiness and misery, and the author in these stories is looking for a moral result for the audience, it is assumed that these characteristics are on the one hand with the teachings of Muslim mystics and The austerities and worships that they impose on the rebellious soul in their mystic behavior and on the other hand, are consistent with the archetypes of the shadow and the wise old man in the eyes of Jung. The upcoming research is based on qualitative content analysis and with a psychoanalytical criticism approach, in order to prove this hypothesis and answer these questions, how the folk stories of Tutı Nameh can be adapted to the two mentioned archetypes and how these archetypes in the completion of the collective unconscious process and reaching perfection effective? The result indicates that these archetypes are clearly evident in the arguments between Parrot and Khojasteh. Khojasteh's insistence on sexual pleasure and the parrot's warning to her are a manifestation of the relationship between the ego and the reassured soul, which can be analyzed with the archetypes of "shadow" and "wise ....

منابع و مأخذ:

امامی، نصرالله (۱۳۸۵)، مبانی و روش‌های نقد ادبی، چاپ سوم، تهران: جامی.

بیلکسر، ریچارد (1388)، اندیشة یونگ، ترجمة حسین پاینده، تهران: آشتیان.

پاینده، حسین (۱۳۸۴)، اسطوره‌شناسی و مطالعات فرهنگی: تبیین یونگ از اسطوره‌های مدرن در اسطوره و ادبیات، تهران: سمت.

پاینده، حسین (1399)، نظریه و نقد ادبی، پژوهشکدة تحقیق و توسعة علوم انسانی، 1397، چاپ اول، پاییز 1397، چاپ سوم، پاییز 1399، تهران: سمت.

پورنامداریان (1393)، رمز و داستان‌های رمزی در ادب پارسی، تهران: علمی و فرهنگی.

حاجی‌آقا‌بابایی، محمدرضا (1396)، «بررسی روایت‌شناسانة طوطی‌نامه»، متن‌پژوهی ادبی؛ سال ۲۱، ش۷۴، 78‑53.

جبری، سوسن؛ یوسفی، سحر (1395)، «پیوند عناصر جادویی و انگاره‌های کهن‌الگویی در قصّه‌های عامه»، فرهنگ و ادبیات عامه، سال چهارم، ش 81، 108‑79.

روضاتیان، سیده مریم (1389)، «نقد و تحلیل کهن‌الگوی نقاب با توجه به رفتارهای ملامتی»، مجلة بوستان ادب، سال 2، ش 3، پیاپی 5، 142‑121.

ریپکا، یان (1364)، ادبیات ایران در زمان سلجوقیان و مغول؛ ترجمة یعقوب آژند، تهران: گستره.

زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۸۳)، تصوف ایران در منظر تاریخی آن، ترجمة دکتر مجدالدین کیوانی، تهران: سخن.

صفا، ذبیح‌الله (۱۳۶۹)، تاریخ ادبیات در ایران، چاپ هفتم، تهران: فردوس.

صفری، جهانگیر؛ محمودنژاد، حمیده (1385)، «بررسی برخی از کهن‌الگوها در شعر احمد شاملو»، فصل‌نامة پژوهش‌های ادبی، دوره 3، ش 11، 144‑113.

کمپل، جوزف (1389)، قهرمان هزار چهره، ترجمة شادی خسروپناه، چ 4، مشهد: گل آفتاب.

محجوب، محمدجعفر (۱۳۸3)، ادبیات عامیانة ایران، به‌کوشش حسن ذوالفقاری، چاپ دوم، تهران: نشر چشمه.

مکاریک، ایرناریما (۱۳۸۴)، دانشنامة نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمة مهران مهاجری و محمد نبوی، تهران: آگه.

نبی‌لو، علیرضا؛ اکبری، منوچهر (1386)، «تحلیل عناصر داستانی طوطی‌نامه»، فصل‌نامة پژوهش‌های ادبی، سال 5، شمارة 18، 172‑141.

نخشبی، ضیاء‌الدین (1372)، طوطی‌نامه، به‌کوشش فتح‌الله مجتبایی و غلامعلی آریا، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.

یونگ، کارل گوستاو (۱۳۵۲)، انسان و سمبول‌هایش، ترجمة ابوطالب صارمی، تهران: امیرکبیر.

یونگ، کارل گوستاو (1400)، ناخودآگاه جمعی و کهن‌الگو، مترجمان: فرناز گنجی و محمدباقر اسماعیل‌پور، چاپ چهارم، تهران: جامی.