بررسی ساختاری- معنایی ژانر تعلیمی و نمونه‌های آن با تکیه بر مثنوی مولوی
محورهای موضوعی : شاهنامه
اسحاق طغیانی
1
(استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان)
امرالله سلطان محمدی
2
(دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان)
کلید واژه: گونه‌شناسی, مثنوی معنوی, گونه تعلیمی, ساختار گونه تعلیمی,
چکیده مقاله :
در ادب پارسی به مبحث انواع ادبی توجه چندانی نشده است. نوع یا گونه تعلیمی که از گونه‌های پذیرفته‌شده میان ادیبان و منتقدان ادبی زبان فارسی است نیز از این قاعده مستثنا نیست. در بیشتر کتاب‌هایی که در زمینه انواع نگاشته شده است، از گونه تعلیمی سخن به میان آمده است اما به نظر می‌رسد که تعاریف و دسته‌بندی‌ها به بازنگری نیاز داشته باشد. در این مقاله با بررسی ساختاری- معنایی، به تبیین این گونه و نمونه‌های آن با تکیه بر متونی که در نوع خود برجسته است، پرداخته می‌شود و دسته‌بندی منطقی و کاملی از نمونه‌های این گونه ادبی ارائه می‌شود. مشکل تداخل و آمیزش گونه‌ها چالشی بر سر راه بحث انواع است اما به‌ناچار نویسندگان این مقاله نخست گونه‌ها و نمونه‌های آن را تبیین و تحدید کرده‌اند و برای هر یک از نمونه‌های گونه تعلیمی چهارچوب‌های مشخص محتوایی- ساختاری تعیین کرده‌اند؛ سپس ویژگی‌های هر یک از سه بعد زبانی، بلاغی و اندیشه‌ای و نمونه‌هایی از شعر و نثر ذکر کرده‌اند. همچنین با آوردن حکایتی از مثنوی به‌عنوان نمونه، نشان داده‌اند که همه نمونه‌های تعلیمی در لایه‌های مختلف حکایات مثنوی وجود دارد و این دلیل دیگری بر خاص بودن این اثر جاودانه است.
In Persian literature, discussing about literary genres like many other (literary) criticisms and theories have been underestimated and considered as cliché. Bedsides, various genres of literature have not been evaluated accurately and deeply. Didactic genre - the one recognized by scholars and literary critics of Persian language- is no exception; therefore it has been discussed in many books written in the field of literary genres. It should be however noted that definitions and classifications given are puzzling, simplistic and unscientific. In order to explain didactic genre and its various types and also to present a reasonable and comprehensive classification of it, we considered the genre content and structure especially as the later is generally sensible for the purpose- and emphasized those outstanding works in the field. Although the overlapping and combining of literary genres is a challenge for discussing the subject, inevitably we restrict and explain various types. Moreover, for presenting a scientific discussion, we try to determine a defined content and structural framework for each type of didactic genre. In fact, among (didactic) literary texts, Masnavi is an outstanding one.
1- قرآن کریم.
2- آدمیت، فریدون. (1357). اندیشه‌های میرزا آقاخان کرمانی. تهران: کتابخانه طهوری.
3- ابن‌سرخ نیشابوری، محمد. (1334). شرح قصیده فارسی ابوالهیثم. تصحیح محمد معین و هنری کربن. تهران: انستیتو ایران و فرانسه.
4- اسکولز، رابرت. (1383). درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات. ترجمه فرزانه طاهری. تهران: آگه.
5- اشمیتث، توماس. (1389). درآمدی بر نظریه ادبی جدید. ترجمه حسین صبوری و خواجه دیزج. تبریز: دانشگاه تبریز.
6- امین‌رضوی، مهدی. (1387). صهبای خرد. ترجمه مجدالدین کیوانی. تهران: سخن.
7- انوری، اوحدالدین علی. (1364). دیوان. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. تهران: علمی-فرهنگی.
8- بهار، محمدتقی. (1371). بهار و ادب فارسی. به کوشش گلبن بهار. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
9- بیهقی، ابوالفضل محمدبن‌حسین. (1356). تاریخ بیهقی. تصحیح علی‌اکبر فیاض. مشهد: دانشگاه فردوسی.
10- پورنامداریان، تقی. (1386). انواع ادبی در شعر فارسی. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی قم. سال اول، شماره سوم، ص. ص. 22-7.
11- حلاج. حسین بن منصور. (1384). طواسین. تصحیح لویی ماسینیون. ترجمه محمود بهروزی. تهران: علم.
12- خاقانی، افضل‌الدین بدیل بن علی. (1388). دیوان. تصحیح ضیاءالدین سجادی. تهران: زوار.
13- خیام، عمربن‌ابراهیم. (1388). رباعیات. با مقدمه معینی کرمانشاهی. تهران: کتاب‌سرای تندیس.
14- دستغیب، عبدالعلی. (1390). نقد ادبی و نوعیت متن. شیراز: نوید.
15- دوبرو، هدر. (1389). ژانر. ترجمه فرزانه طاهری. تهران: مرکز.
16- رزمجو، حسین. (1370). انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی. مشهد: دانشگاه فردوسی.
17- رستگار فسایی، منصور. (1380). انواع ادبی در شعر فارسی. شیراز: نوید.
18- زرین‌کوب، عبدالحسین. (1372). شعر بی‌دروغ شعر بی‌نقاب. تهران: علمی.
19- --------------. (1361). نقد ادبی. تهران: امیرکبیر.
20- سبزواری، هادی بن مهدی. (1360). شرح غرر الفراید. به اهتمام مهدی محقق و ایزوتسو. تهران: انتشارات مطالعات اسلامی، دانشگاه مک گیل.
21- سعدی، مصلح‌الدین. (1384). بوستان. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: علمی فرهنگی.
22- -----------. (1381). گلستان. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی.
23- شبستری، محمود بن عبدالکریم. (1361). گلشن راز. به اهتمام صابر کرمانی. تهران: کتابخانه طهوری.
24- شبلی نعمانی. (1363). شعر العجم. ترجمه فخر داعی گیلانی. تهران: دنیای کتاب.
25- شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1352). انواع ادبی در شعر فارسی. مجله خرد و کوشش. دوره چهارم، ش. 12-11، ص. ص. 119-96.
26- --------------. (1374). دستور زبان عرفان و عرفان دستور زبان. نامه شهیدی (ص. ص. 248-247). به کوشش محمد خانی. تهران: طرح نو.
27- شمیسا، سیروس. (1373). انواع ادبی. تهران: فردوس.
28- صفا، ذبیح‌الله. (1374). حماسه‌سرایی در ایران. تهران: فردوس.
29- --------.(1354). گنج سخن. تهران: دانشگاه تهران.
30- صفوی، کوروش. (1390). از زبان‌شناسی به ادبیات. تهران: سوره مهر.
31- عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر. (1390). قابوس‌نامه. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: علمی- فرهنگی.
32- فتوحی، محمود. (1391). سبک‌شناسی. تهران: سخن.
33- فراهی، ابونصر. (1391). نصاب الصبیان. ترجمه عبدالحمید گل و عبد اللطیف شفیعی. تربت جام: نشر آوای اسلام.
34- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
35- فرشیدورد، خسرو. (1373). درباره ادبیات و نقد ادبی. تهران: امیرکبیر.
36- مشرف، مریم. (1389). جستاری در ادبیات تعلیمی ایران. تهران: دانشگاه شهید بهشتی و سخن.
37- مؤتمن، زین‌العابدین. (1364). شعر و ادب فارسی. تهران: زرین.
38- مولوی، جلال‌الدین محمد. (1386). کلیات شمس. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: نگاه.
39- ---------------. (1387). مثنوی. تصحیح محمد استعلامی. تهران: سخن.
40- میسری. (1373). دانشنامه حکیم میسری در طب. به اهتمام برات زنجانی. تهران: دانشگاه تهران.
41- ناصرخسرو، ابومعین (1363). جامع‌الحکمتین. به اهتمام محمد معین و هنری کربن. تهران: کتابخانه طهوری.
42- ------------. (1389). دیوان. تصحیح سید حسن تقی‌زاده. تهران: نگاه.
43- نظام‌الملک، حسن بن علی. (1382). سیاست‌نامه. تصحیح جعفر شعار. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
44- نظامی‌عروضی، احمدبن‌عمر. (1382). چهارمقاله. تصحیح محمد قزوینی و محمد معین. تهران: جامی.
45- ولک، رنه. (1385). تاریخ نقد جدید. ترجمه سعید ارباب شیرانی. تهران: نیلوفر.
46- هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. (1358). کشف‌المحجوب. تصحیح محقق و ژکوفسکی. تهران: کتابخانه طهوری.
47- همایی، جلال‌الدین. (1366). تاریخ ادبیات ایران. تهران: فروغی.
_||_