تاریخ گریزی شاهنامه و هفت پیکر با رویکردهای اخلاقی، تعلیمی در داستان بهرام پنجم

محورهای موضوعی : شاهنامه

منصوره شهریاری ¹ (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران)

تاریخ دریافت : 1402/01/29 تاریخ پذیرش : 1402/05/09 تاریخ انتشار : 1403/02/09

کلید واژه: بهرام پنجم, تاریخ, تعلیم , شاهنامه, هفت پیکر.,

چکیده مقاله :

بیشتر قهرمان های ادبیات غنایی، حماسی، نمایشی و تعلیمی ما دست پرورده ی تاریخ هستند یکی از این شخصیت ها بهرام گور است که فرمانروایی او در منابع تاریخی به زیور افسانه ها در منابع ادبی آراسته شده است. وی از جمله پاشاهان ساسانی است که به دلیل محبوبیت مورد توجه مورخان، ادیبان و هنرمندان و ... قرار گرفته است. این پژوهش با نگاه توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای به بررسی این شخصیت در دو حوزه ی تاریخ و ادبیات می پردازد.داستان های مربوط به بهرام گور در منابع تاریخی و ادبی با وجه تمایزهائی بیان شده اند ولی همه آن ها یک هدف را دنبال کرده اند و آن هم تعلیم آحاد جامعه است. این پژوهش به دنبال پاسخ گوئی به این سوال است که چگونه از داستان به مثابه ابزاری جهت تعلیم استفاده شده است؟ جهت تبیین این موضوع ابتدا به نگاه مورخان در باب شخصیت مذکور پرداخته و سپس شخصیت بهرام را در شاهنامه فردوسی و هفت پیکر نظامی مورد بررسی قرار داده ایم. یافته ها حاکی از آن است با وجود آنکه یک شخصیت در ثقل این پژوهش ها قرار دارد اما نگاه متفاوت، تحلیل های متفاوتی را رقم زده است. زمانی که با نگاه ادبی و با استفاده از عناصر عاطفه و تخیل به متون تاریخی می نگریم دیگر هدف توصیف صرف واقعیات نیست چنانکه فردوسی و نظامی در توصیف شخصیت بهرام داشته اند در واقع آنان در مواردی با گریز های تاریخی داستان های تعلیمی خلق کرده اند.

چکیده انگلیسی:

Most of the literary heroes, including those of poetic, epic, dramatic, and didactic nature, are products of historical figures. One of these characters is Bahram Gur, whose reign has been adorned with mythical embellishments in literary sources. He is counted among the Sassanian kings and has garnered attention and popularity from historians, writers, artists, and more. This research takes a descriptive-analytical approach, utilizing library sources, to examine the portrayal of this character in both historical and literary domains. The stories related to Bahram Gur in historical and literary sources have been expressed with notable distinctions, yet they all share a common goal, which is the education of society. The aim of this research is to answer the question of how storytelling has been utilized as a tool for education. To elucidate this matter, we first delve into the perspectives of historians regarding this character and then analyze Bahram's portrayal in Ferdowsi's Shahnameh and Nezami's Haft Peykar. The findings indicate that, despite focusing on a single character in this research, different perspectives and analyses have been presented. When we approach historical texts from a literary standpoint, employing elements of emotion and imagination, the sole purpose is no longer mere description of facts. As Ferdowsi and Nezami have demonstrated in their depictions of Bahram's character, they have created didactic narratives with historical escapades.

منابع و مأخذ:

آیدانلو، سجاد. (1395). «غیبت بهرام گور». شعرپژوهی (بوستان ادب شیراز)، 8(2)، 27ـ60.
بناکتی، داوود. (1348). تاریخ بناکتی. به‌ کوشش جعفر شعار. انتشارات انجمن آثار ملی.
بهنام‌فر، محمد، و ملک‌پایین، مصطفی. (1392). «خوانش اسطوره‌ای حکایت کشتن بهرام اژدها را و گنج یافتن در هفت‌پیکر». پژوهش‌های ادبی، شمارۀ 40، 39ـ62.
پیرنیا، حسن. (1384). تاریخ ایران باستان. تهران: نگاه.
ترکاشوند، نازبانو. (1388). «بررسی تطبیقی کاربرد بومی رنگ‌ها در ایران با علم روان‌شناسی رنگ (مطالعۀ موردی: منظومۀ هفت‌پیکر)». کتاب ماه ادبیات، ۳(۳۴)، 36ـ41.
ترکمانی باراندوزی، وجیهه، و چمنی گلزار، ساناز. (1391). «بررسی و تطبیق فرایند فردیت در گنبد اول و دوم از هفت‌پیکر نظامی براساس روان‌شناسی تحلیلی یونگ». مجلۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی سنندج، ۴(10)، 23ـ48.
ثعالبی نیشابوری، ابومنصور عبدالملک بن محمد اسماعیل. (1368). تاریخ ثعالبی. ترجمۀ محمد فضائلی. تهران: نقره.
جوزجانی، قاضی منهاج‌الدین سراج. (1363). طبقات ناصری. تصحیح عبدالحی حبیبی. نشر دنیای کتاب.
حسینی، مریم. (1399). «آبشخورهای تاریخی روایت نظامی در نظم هفت‌پیکر (مقایسۀ تطبیقی داستان بهرام گور در روایت فردوسی، طبری، ثعالبی، نظام‌الملک، مقدسی، ابن‌اثیر و نظامی با توجه به افزوده‌های هنرمندانۀ نظامی به داستان تاریخی)». متن‌پژوهی ادبی، 24(83)، 7ـ38.
خواندمیر، غیاث‌الدین. (1372). مآثر الملوک. تصحیح میرهاشم محدث. تهران: رسا.
دری، نجمه، و خیراندیش، سید مهدی. (1391). «هفت‌پیکر در نفیر نی». شعرپژوهی، 4(3)، 19ـ44.
ذوالفقاری، حسن. (1385). «هفت‌پیکر نظامی و نظیره‌های آن». مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت‌معلم، شمارۀ 52 و 53، 67ـ109.
رضی، احمد. (1391). «کارکردهای تعلیمی ادبیات فارسی». پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، 14(15)، 97ـ120.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1377). تاریخ ایران باستان. تهران: سمت.
سجودی، فرزان. (1387). نشانه‌شناسی کاربردی. تهران: قصه.
سرکاراتی، بهمن. (1355). «رستم یک شخصیت تاریخی یا اسطوره‌ای». جستارهای نوین ادبی، شمارۀ 46، 162ـ192.
شعبانلو، علیرضا، و مرادی، خدیجه. (1396). «بررسی تاریخ‌محور تحول موضوعات شعر تعلیمی قرن چهارم تا هشتم». پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، 9(36)، 137ـ170.
شهریاری، منصوره. (1401). «تحلیل گفتمان انتقادی در رمان نگران نباش مهسا محب‌علی از منظر جنسیت». زن در فرهنگ و هنر، 14(3)، 371ـ396.
شهریاری، منصوره. (1399). «جایگاه زنان در سیاست‌نامۀ خواجه نظام‌الملک براساس نظریۀ تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف». زن در توسعه و سیاست، 18(4)، 579ـ599.
صفا، ذبیح‌الله. (1374). تاریخ ادبیات ایران. تهران: ققنوس.
صفیان بلداجی، یوسف. (1396). «هویت بهرام پنجم در شاهنامه و هفت‌پیکر با رویکردی تاریخی». تاریخ ادبیات، 10(2): 79ـ97.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر. (1365). گزیدۀ تاریخ بلعمی. تهران: امیرکبیر.
طغیانی، اسحاق، و وطن‌خواه، رضوان (۱۳۸۹). «بررسی و مقایسۀ دو چهرۀ نیمه‌تاریخی شاهنامه (بهرام گور و بهرام چوبین) براساس نظریۀ قدرت». پژوهش‌های ادب عرفانی، شمارۀ ۱۶، ۱ـ۲۸.
عالی عباس‌آباد، یوسف. (1396). تأملی عرفان‌شناختی در داستان ماهان کوشیار هفت‌پیکر نظامی. عرفان اسلامی، 13(25)، 109ـ124.
عبدالله‌زاده برزو، راحله. (1392). «کنکاشی در نمادپردازی در گنبد هفتم». فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی- واحد بوشهر، 5(17)، 117ـ132.
علی‌میرزایی، بهناز، کزازی، میرجلال‌الدین، و سرور یعقوبی، علی. (1400). رمزگشایی از نمادهای هفت اقلیم هفت‌پیکر، متن‌پژوهی ادبی، 25(87)، 34ـ61.
غلامی‌نژاد، محمدعلی، تقوی، محمد، و براتی، محمدرضا. (1386). «بررسی تطبیقی شخصیت بهرام در شاهنامه و هفت‌پیکر». فصلنامه جستارهای نوین ادبی دانشگاه فردوسی مشهد، 40(3)، 117ـ139.
فردوسی، ابوالقاسم. (1375). شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.
فرقدانی، کبری. (1382). «تقابل دو دیدگاه در یک داستان (بهرام گور در شاهنامه و هفت‌پیکر)». فردوسی، شماره 10 و 11، 46ـ51.
قبادی، حسینعلی. (1398). «کیخسرو و بهرام (خوانش بینامتنی شاهنامه و هفت‌پیکر از منظر شخصیت‌پردازی اسطوره‌گونۀ کیخسرو و بهرام)». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 15(56)، 103ـ130.
مدرسی، فاطمه، و ریحانی، محمد. (1397). «سنجش داستان بانوی حصاری از هفت‌پیکر نظامی با کهن‌الگوی سفر قهرمان». بهارستان سخن، شمارۀ 41، 161ـ184.
مرادخانی، علی، و حیاتی، یاسر. (1393). «جایگاه معرفت‌شناختی شعر در فلسفۀ افلاطون». پژوهش‌های معرفت‌شناختی، شمارۀ 7، 107ـ126.
مستوفی قزوینی، حمدالله. (1361). تاریخ گزیده. به اهتمام ادوارد براون. تهران: دنیای کتاب.
مشکور، محمدجواد. (1366). تاریخ سیاسی ساسانیان. تهران: دنیای دانش.
مشهدی، محمدامیر، واثق عباسی، عبدالله، و عباسی، محسن. (1389). «نقد سوررئالیسیتی هفت‌پیکر». متن‌پژوهی ادبی، 14(45)، 159ـ184.
مقبلی، آناهیتا، و پیامنی، بهناز. (1395). «تحلیل نشانه‌شناختی سبک سه نگارۀ شاهنامۀ فردوسی با عنوان کشتن بهرام گور اژدها را». پژوهشنامۀ ادب حماسی، 12(21)، 201ـ228.
ناشناس. (1318). مجمل التواریخ و القصص. تصحیح محمدتقی بهار. تهران: کلاله خاور.
ناصری، ناصر، و حسن‌زاده، شهریار. (1394). «مضامین تعلیمی و تربیتی در هفت‌پیکر». پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، ۷(25)، 139ـ176.
نظامی، الیاس بن یوسف. (1376). هفت‌پیکر. تصحیح حسن وحید دستگردی. تهران: قطره.
یلمه‌ها، احمدرضا. (1393). «پیام‌های جهانی شعر شهریار، نامۀ فرهنگ آذربایجان شرقی». فصلنامه پژوهشی و فرهنگی، ویژه‌نامۀ استاد شهریار، ۱(۱): 80ـ۹۷.
یلمه‌ها، احمدرضا. (1395). «بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور و تحول آن در ایران». پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی. 8(29)، 61ـ90.