استقرار سکونتگاه‌های روستایی استان کرمانشاه در ارتباط با گسل‌ها با استفاده از GIS

محورهای موضوعی : جغرافیا و برنامه ریزی روستایی

دکتر زهرا غلامی راد ¹ , کیانوش بهروزی بان بیدی ²

1 - دکترای تخصصی جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، کارشناس اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه
2 - کارشناس ارشد مهندسی بیابان، کارشناس اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه

تاریخ دریافت : 1402/06/29 تاریخ پذیرش : 1402/07/16 تاریخ انتشار : 1402/07/21

کلید واژه: سکونتگاه روستایی, گسل, GIS, استان کرمانشاه,

چکیده مقاله :

پيدايش سکونتگاه‌های بشری و به ويژه روستاها بر پايه‌ی عوامل طبيعی مناسب استوار بوده است. در جهان امروزی، فاصلۀ بین یافته‌های علوم بشری و توانایی آن‌ها برای حفظ جان و مال مردم روز به روز افزایش می‌یابد و خشم طبیعت همچنان به قلع و قمع خود ادامه می‌دهد. علوم، خود نیز در افزایش این خطرات تا حدودی سهیم‌اند و اشکال جدیدی از خطرات را با جلوه‌هایی تازه که ناشی از بکارگیری ناصحیح فناوری می‌باشد. نقش مطالعات ژئومرفولوژیکی و تهیۀ نقشه‌های ژئومرفولوژی ویژه در عمران روستایی نیز بسیار مهم است. اما در اغلب موارد در تصمیم گیری ها منجر به تهیه طرح های توسعه روستایی می شود. عوامل ژئومرفولوژی و تأثیر پدیده‌های مرفوژنیک به فراموشی سپرده شده و مورد توجه قرار نمی‌گیرد. پژوهش حاضر به بررسی و ارزیابی استقرار 2793 مکان روستایی در ارتباط با گسل‌ها در سطح استان کرمانشاه پرداخته است. به منظور بررسي اين عوامل از نرم افزار GIS و براي تجزيه و تحليل از نقشه‌های موضوعی استفاده گرديد. طي اين فرآيند، ابتدا نقشه‌هاي پايه تهيه گرديد، سپس استقرارسكونتگاه‌ها در رابطه با لايه گسل تحليل و از آزمون همبستگی پيرسون، جهت تعيين ميزان همبستگي عوامل طبيعي با پراكنش سكونتگاه‌ها استفاده شد. نتایج حاصل از روش ضریب همبستگی نشان می‌دهد که بین عامل طبیعی گسل و توزیع سکونتگاه‌ها رابطه معنی داری در ناحیه مورد مطالعه وجود دارد و پراكنش سكونتگاه‌هاي روستايي مورد مطالعه در رابطه با قابليت‌ها و محدوديت هاي محيطي- اكولوژيكي انتظام نيافته‌اند.

چکیده انگلیسی:

The emergence of human settlements, especially villages, has been based on suitable natural factors. In the world today, the gap between the findings of the humanities and their ability is increasingly growing day by day to protect people's lives and properties and the fury of nature continues to wreak havoc. Sciences themselves also contribute to the increase of these risks to some extent and new forms of danger with new effects which is caused by improper use of technology. The role of geomorphology studies and preparation of geomorphology maps are vividly important not only in rural construction but in most cases in making decisions that leads to the preparation of rural development plans. Geomorphological factors and the influence of morphogenic phenomena are forgotten and not taken into consideration. In the shadow of such studies, stable and unstable lands and their instability methods are determined with effective mechanisms .The present study examines and evaluates the settlement of 2793 rural places in connection with faults in Kermanshah province. In order to investigate these factors, accurate and powerful GIS software was used to produce and analyze maps. During this process, first the base maps were prepared, then the distribution of settlements was analyzed in relation to the fault layer and the correlation test (pearson's type) was used to determine the degree of correlation between natural factors and the distribution of settlements. The results of the correlation coefficient method show that there is a significant and strong relationship between the natural factor of the fault and the distribution of settlements in the studied area, and the distribution of the studied rural settlements is regular in relation to the environmental-ecological capabilities and limitations.

منابع و مأخذ:

1.اکبراقلی، فرحناز، و ولایتی، سعدالله (1386). بررسی جایگاه عوامل طبیعی در استقرار سکونتگاه‌های روستایی(مطالعه موردی سکونتگاه‌های روستایی‌ارتفاعات کپه‌داغ – هزار مسجد). فصل‌نامه جغرافیا، 5(12و13)، 45-66.
2.بهرامي، رحمت‌الله(1390). تحليلي بروضعيت مسكن روستايي در استان كرمانشاه، نشریه مسکن و محیط روستا ،30 (134)،95-104.
3.سالاری، ممند، نیری، هادی، گنجائیان، حمید، وامانی، خبات (1399). ارزیابی روند گسترش نواحی سکونتگاهی و پیش‌بینی میزان توسعه با رویکرد ژئومورفولوژیکی ومدیریت محیط در شهر پاوه. فصل‌نامه پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمی، 9(1)، 86-101.
4.سعیدی، عباس(1387). برخی معیارهای مكانيابي سكونتگاه‌هاي روستايي بنیاد مسکن انقلاب اسلامی. نشریه مسکن و محیط روستا، 27(124)، 2-11.
5.شیخی،محمد، فیضی، وحید، وشمسی پور، علی اکبر (1393). ارزیابی عوامل طبیعی ومعرفی مدل تشخیص پهنه‌های نیازمند جابجایی در سکونتگاه‌های غیررسمی در محله چاهستانی‌ها درشهر بندرعباس. فصل‌نامه تحقیقات جغرافیایی، 30(2)، 161-178.
6.علوی، سیدعلی، رمضان‌نژاد، یاسر، فتاحی، احدالله، وخلیفه، ابراهیم (1394). پهنه‌بندی فضایی سکونتگاه‌های روستایی درمعرض‌مخاطرات‌محیطی با استفاده از تکنیک تصمیم‌گیری چندمعیاره ویکور در شهرستان تالش، فصل‌نامه برنامه‌ریزی منطقه ای، 5(20)، 125-136.
7.علیائی، محمدصادق (1398). بررسی نقش عوامل طبیعی در پراکنش و استقرار سکونتگاه‌های روستایی شهرستان زنجان. فصل‌نامه مهندسی‌جغرافیایی‌سرزمین، 3(5)، 45-57.
8.فزونی واجارگاه، بهزاد، شاهفروغ، محمد، و بهزاد، اردوان (1401). اثر عوامل محیطی درپراکنش‌سکونتگاه‌های روستایی با تأکید بر مخاطرات‌طبیعی در حوضۀ سیاهرود، شهرستان رودبار، استان گیلان. فصل‌نامه مدیریت مخاطرات محیطی، 9(4)، 355-365.
9.مطيعی‌لنگرودي، سيدحسن،(1402)، جغرافياي اقتصادي ايران، انتشارات جهاددانشگاهي مشهد، چاپ هشتم، 384ص.
10.ملکی، امجد (1388) ارزيابي موقعيت‌مكاني‌استقرار اماكن‌روستائي درشهرستان كرمانشاه. فصل‌نامه پژوهشي‌جغرافياي انسانی، 1(3)،13-26.
11.ملکی، امجد، شوهانی،داود، وعلایی‌طالقانی، محمود (1388). پهنه‌بندی تحول کارست در استان کرمانشاه. فصل‌نامه برنامه ریزی وآمایش فضا، 13(1)، 271-295.
12.موسسه ژئوفیزیک (1396)، مرکز لرزه نگاری کشور، دانشگاه تهران.

متن کامل:



 

نشريه­ علمي اندیشه‌های نو در علوم‌جغرافیایی، دوره1، شماره1، پاییز1402، صفحات21-30

واحد ماهشهر

 

تاريخ دريافت: 29/06/1402

تاريخ پذيرش نهايي: 19/07/1402

 

 

استقرارسکونتگاه‌های روستایی استان کرمانشاه

 در ارتباط با گسل‌ها با استفاده از  Gis

 

زهرا غلامی‌راد

دکترای تخصصی جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، کارشناس اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه

کیانوش بهروزی بان‌بیدی

کارشناس ارشد مهندسی بیابان، کارشناس اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه

 

چکيده

پيدايش سکونتگاه‌های بشری و به ويژه روستاها بر پايه‌ی عوامل طبيعی مناسب استوار بوده است. در جهان امروزی، فاصلۀ بین یافته‌های علوم بشری و توانایی آن‌ها برای حفظ جان و مال مردم روز به روز افزایش می‌یابد و خشم طبیعت همچنان به قلع و قمع خود ادامه می‌دهد. علوم، خود نیز در افزایش این خطرات تا حدودی سهیم‌اند و اشکال جدیدی از خطرات را با جلوه‌هایی تازه که ناشی از بکارگیری ناصحیح فناوری می‌باشد. نقش مطالعات ژئومرفولوژیکی و تهیۀ نقشه‌های ژئومرفولوژی ویژه درعمران روستایی نیز بسیار مهم است. اما در اغلب موارد در تصمیم گیری ها منجر به تهیه طرح های توسعه روستایی می‌شود. عوامل ژئومرفولوژی وتأثیر پدیده‌های مرفوژنیک به‌فراموشی سپرده شده وموردتوجه قرار نمی‌گیرد. پژوهش حاضر به بررسی و ارزیابی استقرار 2793 مکان روستایی در ارتباط با گسل‌ها در سطح استان کرمانشاه پرداخته است. به منظور بررسي اين عوامل از نرم افزار GIS و براي تجزيه و تحليل از نقشه‌های موضوعی استفاده گرديد. طي اين فرآيند، ابتدا نقشه‌هاي پايه تهيه گرديد، سپس استقرارسكونتگاه‌ها در رابطه با لايه گسل تحليل و از آزمون همبستگی پيرسون، جهت تعيين ميزان همبستگي عوامل طبيعي با پراكنش سكونتگاه‌ها استفاده شد. نتایج حاصل از روش ضریب همبستگی نشان می‌دهد که  بین عامل طبیعی گسل و توزیع سکونتگاه‌ها رابطه معنی داری در ناحیه مورد مطالعه وجود دارد و پراكنش سكونتگاه‌هاي روستايي مورد مطالعه در رابطه با قابليت‌ها و محدوديت هاي محيطي- اكولوژيكي انتظام نيافته‌اند.

کلمات‌كليدي: سکونتگاه روستایی، گسل،GIS، استان کرمانشاه

 

 

 

 

 

مقدمه 

بسترهاي طبيعي شرايط لازم را براي استقرار سكونتگاه‌هاي روستايي ايجاد مي كنند، ولي بعضي از آن‌ها شرايط پايدارتر  را نسبت به بعضي ديگر ايجاد مي‌كنند. اين بسترها عبارتنداز: شيب، ار تفاع از سطح دريا، ساختارزمین‌شناسی، منابع آب، و اقلیم منطقه می‌باشد. هر یک از اين بسترها يا عوامل هم به طور انفرادي و هم در رابطه با يكديگر تفاوت‌هايي را نشان می‌دهند. وجود چنين تفاوت‌هايي است كه ویژگی‌های مناطق مختلف را سبب مي‌شود. مجموعه اين پارامترها را منابع طبيعي و يا منابع اكولوژيكي مي‌نامند(اکبراقلی‌ وولایتی،1386: 46). استان کرمانشاه برروی یکی از کمربندهای زلزله خیز کشور ایران واقع شده است. وقوع زلزله در سال‌های گذشته در مناطقی چون فارسینج در سنقر و علی آباد ، کارخانه در کنگاور و کرگسار در صحنه، نشان می دهد که در پاره ای از مناطق استان احتمال وقوع زلزله وجود دارد . این مناطق در مجاورت گسل های فعال قرار گرفته اند.نظر به اينكه جمع كثيري از سكنه استان  كرمانشاه در روستاها زندگي مي كنند و از طرفي موقعيت مكاني روستاهاي استان  كرمانشاه  واقع شدن در بخش شكسته زاگرس  وساير مخاطرات محيطي بروز هرگونه حادثه غير مترقبه رامحتمل مي نمايد، ضرورت شناسائي موقعيت مكاني نامناسب كه ممكن است مكان هاي روستائي را در معرض خطر قرار دهد آشكارتر  ميشود (شکل 1). 

 

شکل 1- گسل‌های مهم استان کرمانشاه

مآخذ: موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، مرکز لرزه نگاری کشور: 1396

 

برخی از گسل‌های فعال در استان کرمانشاه :

-       گسل صحنه: که (گسل گرین) در جنوب شرقی را به « گسل مروارید » در شمالغربی متصل می کند طول تقریبی گسل صحنه 100 کیلومتر است و در شمال شهر صحنه قرار دارد . زمین لرزه ی سال 1336 در فارسینج ناشی از این گسل بود و نشان داد که این گسل از نظر لرزه خیزی از توان بالایی برخوردار است .

-       گسل مروارید با طول 22 کیلومتر ؛ که امتداد گسل صحنه به طرف استان کردستان و شهر کامیاران است.

-       گسل جنوب کرمانشاه.

-       گسل روانسر ، در شمال غربی ، که پس از عبور از پاوه از مرز خارج می شود .

-        گسل کرند که از جنوب‌شرقی کرند تا ارتفاعات شمال باطاق ادامه پیدا می‌کند 

استان کرمانشاه را می‌توان، در امتداد شمال غرب به جنوب شرق، از نظر لرزه خیزی به سه بخش تقسیم کرد :

-       شهرستان‌های کنگاور، صحنه، سنقر، کرمانشاه، روانسر، پاوه، جوانرود و نوسود که در پهنه‌ی با خطر بالا قرار دارند.

-        شهرستان‌های اسلام آباد غرب کرند، سرپل ذهاب، قصرشیرین، گیلان‌غرب، سومار و نفت‌شهر که در پهنه‌ی با خطر متوسط تا بالا واقع شده‌اند.

-       قسمت شمال‌شرقی استان که در زون با منطقه‌ی سنندج ـ سیرجان( در استان کرمان ) و در پهنه‌ی با خطرکم تا زیاد قرار گرفته است.

 

 

شکل 2- فاصله از گسل و توزیع روستاهای استان کرمانشاه

مآخذ: نگارندگان، یافته‌های تحقیق

پیشینه تحقیق

فزونی واجارگاه وهمکاران (1401) در مقاله‌ای با عنوان اثر عوامل محیطی در پراکنش سکونتگاه‌های روستایی با تأکید بر مخاطرات‌طبیعی در حوضۀ سیاهرود، شهرستان رودبار، استان گیلان پرداخته‌اند. تایج تحقیق نشان داد که در بین این عوامل محیطی،  قابلیت‌اراضی، ارتفاع،  شیب وآب که در گذشته در پراکنش سکونتگاه‌های حوضه تأثیر داشته‌اند و به دیگر شاخص‌ -های محیطی توجه نشده است. با شناسایی عوامل محیطی حوضه وضعیت سکونتگاه‌ها در برابر مخاطرات بررسی شد. در حریم گسل‌ها جمعیتی بالغ بر 15000 نفر و در حریم پهنه‌های حرکات دامنه‌ای جمعیتی بالغ بر 10000 نفر سکونت دارند. همچنین در حوضۀ سیاهرود بیشتر حرکات دامنه‌ای در پهنه‌های جنگلی و سازندهای زمین‌شناسی سخت رخ داده و مهم‌ترین عامل آن جاده، گسل و رودخانه بوده است.

سالاری وهمکاران(1399) در مقاله‌ای با عنوان ارزیابی روند گسترش نواحی سکونتگاهی و پیش‌بینی میزان توسعه با رویکرد ژئومورفولوژیکی ومدیریت محیط در شهر پاوه پرداخته اند. نتایج تحقيق حاضر بيانگر این است كه نواحي سكونتگاهي منطقه مورد مطالعه با رشد روزافزوني مواجه مي‌باشد، به طوريكه در سال 1998 كل نواحي سكونتگاهي منطقه مورد مطالعه 1/4 كيلومترمربع بوده است، این حالي است كه این مقدار در سال 2013  به 5/6 کیلومتر مربع رسیده است. همچنین میزان گسترش نواحی‌سکونتگاهی براي سال2030 پيش‌بيني شده است كه مطابق نتيجه به دست آمده، وسعت نواحي سكونتگاهي در سال 2030 به حدود 10 كيلومترمربع خواهد رسيد.

علیائی(1398) در مقاله‌ای با عنوان بررسی نقش عوامل طبیعی در پراکنش و استقرار سکونتگاه‌های روستایی شهرستان زنجان پرداخته‌اند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که 70 درصد روستاهای این شهرستان در ارتفاع بیشتر از 1600 متر قرار دارند که این امر بیانگر کوهستانی بودن بیشتر مناطق این شهرستان است. همچنین با توجه به گرایش مکان‌گزینی روستاها در مناطق با شیب مناسب، 76.2 درصد روستاهای این شهرستان در طبقه شیب 15-0 درصد استقرار یافته‌اند. در نتیجه با توجه به عدم همبستگی معنادار عوامل طبیعی درمکان‌گزینی مناطق‌روستایی، بااستفاده از شاخص موران که از توابع خود همبستگی فضایی جهت استخراج الگوی توزیع می‌باشد، توزیع فضایی نقاط روستایی محدوده مورد مطالعه از نوع خوشه‌ای است که در این خصوص ضریب موران مثبت و برابر با 0.45 بوده که در سطح اطمینان 1 درصد معنادار می‌باشد.

علوی وهمکاران (1394) در مقاله‌ای با عنوان پهنه‌بندی فضایی سکونتگاه‌های روستایی درمعرض‌مخاطرات‌محیطی با استفاده از تکنیک تصمیم گیری چند معیاره ویکور در شهرستان تالش پرداخته‌اند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد پس از اجرای عملیات پهنه­بندی فضایی درمدلویکور، مشخص گردید که از 315 روستای شهرستان تالش 155روستا یعنی 49 درصد از سکونتگاه -های روستایی شهرستان در منطقه خطر بالای زلزله استقرار یافته­اند. با مشخص شدن روستاهای درمعرض، گام بعدی شناسایی مساکن مستعد (کم دوام) در این روستاها می­باشد تا از طریق ظرفیت­سازی که از طریق برنامه­ریزی کالبدی توسط متولیان امر بهسازی و نوسازی مساکن، در جهت افزایش مقاومت مساکن کم­ دوام در مقابل زلزله اقدام گردد.

شیخی وهمکاران(1394) در مقاله ای با عنوان ارزیابی عوامل طبیعی ومعرفی مدل تشخیص پهنه های نیازمند جابجایی در سکونتگاه های غیر رسمی در محله چاهستانی ها در شهر بندر عباس پرداخته اند. ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه از اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺷﻤﺎﻟﯽ و ﺷﻤﺎلﺷﺮﻗﯽ ﻣﺤﻠﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﺤﯿﻄﯽ در ﻣﺤﺪوده ﺧﻄﺮ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﻗﺮار دارﻧﺪ و در ﺻﻮرت ﺑﺮوز ﺧﻄﺮ، آﺳﯿﺐﻫﺎي ﺟﺒﺮان ﻧﺎﭘﺬﯾﺮي را ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﯽﮔﺬارد. ﻋﻮاﻣﻠﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮدن ﺳﺎﺧﺖ وﺳﺎزﻫﺎ، ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﻢ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺑﻪ ﮐﺎررﻓﺘﻪ درﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ وﻋﻤﺮزﯾﺎد آﻧﻬﺎ، وﺟﻮد ﻣﻌﺎﺑﺮ ﺗﻨﮓ و ﺑﺎرﯾﮏ، اﺳﺘﻘﺮار ﺑﺮ روي ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ و ﻧﺎﻣﻘﺎوم، ﺷﯿﺐ زﯾﺎد و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻧﺎﭘﺎﯾﺪاري داﻣﻨﻪﻫﺎي ﻣﺸﺮف ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻪ در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺷﺮﻗﯽ و ﺧﻄﺮ ﺣﺮﮐﺎت ﺗﻮدهاي، آﺳﯿﺐ ﭘﺬﯾﺮي اﯾﻦ ﻣﺤﻠﻪ را ﺗﺸﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ. ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس، ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﯿﻄﯽ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻣﺮﻓﻮژﻧﯿﮏ در ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮيﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻬﯿﻪ ﻃﺮحﻫﺎي ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﯽ اﯾﻦ ﻧﻮع از ﺳﮑﻮﻧﺘﮕﺎهﻫﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد، ﺿﺮورت دارد.

 

مبانی نظری

تعيين مكان مناسب براي استقرار و سكونت جمعيتي در قالب شهر يا روستا همچنين تعيين مكان تسهيلات وامكانات خدماتي همچون فروشگاه ها، مدارس و ... يكي از مسائل مهم در برنامه ريزي‌هاي شهري و روستايي بحساب مي -آيد كه معمولاً با توجه به طرح‌هاي بلندمدت و تفصيلي مورد بررسي قرار مي‌گيرد(ملکی،1388: 14). عوامل و نيروهاي گوناگوني درمكان گزيني وشكل پذيري سكونتگاه‌هاي‌روستايي‌دخالت دارندكه قاعدتاًبايد درهرگونه‌مكانيابي سكونتگاه ها مدنظر قرار گيرند. اگرچه نحوه اثرگذاري اين عوامل و نيروها بيش از هر چيز به ويژگي‌هاي زيربنايي بستر محيطي و ساخت‌هاي بوم شناختي بستگي دارد، اما محرك اصلي در اين فرآيند، مجموعه انگيزه‌هايي است كه براي پاسخگويي به نيازهاي اساسي وصورت تقاضاهاي بنيادي، به‌صور مختلف، در ميان گروه‌هاي انساني بروز مي‌يابد. از اين رو، شكل‌پذيري متفاوت و مكان‌گزيني متنوع و نهايتاً مكانيابي سكونتگاه‌هاي انساني در نتيجه اثربخشي نحوة عينيت‌يابي اين انگيزه‌ها، به شكل‌هاي مختلفی تحقق مي‌پذيرد و درنتيجه، سكونتگاه‌ها از يك ناحيه به ناحيه ديگر، هم از نظرساختاري وهم از لحاظ كاركردي، به شیوه های متفاوتي پديدار مي‌گردند (سعیدی،1387: 3). نظر به اينكه جمع كثيري از سكنه استان  كرمانشاه در روستاها زندگي مي‌كنند و از طرفي موقعيت مكاني روستاهاي استان  كرمانشاه واقع شدن در بخش شكسته زاگرس  وساير مخاطرات محيطي بروز هرگونه حادثه غير مترقبه را محتمل مي‌نمايد، ضرورت شناسائي موقعيت مكاني نامناسب كه ممكن است مكان هاي روستائي را در معرض خطر قرار دهد آشكارتر مي‌شود.

 

مواد و روش تحقیق

روش این تحقیق بصورت کتابخانه ای و میدانی است. که در روش میدانی وضعیت موجود بررسی و اطلاعات جمع آوری شده در محیط مورد انطباق قرار گرفته است. روش گردآوری اطلاعات نیز شامل: استخراج اطلاعات و آمار از کتب موجود در کتابخانه ها، استخراج اطلاعات و آمار از پرونده ها و جزوات و گزارشات موجود در ادارات، استخراج مطالب مرتبط با موضوع تحقیق از نشریات و سایت های اینترنتی، انجام بررسی و تحقیق میدانی و برداشت ها صورت گرفته است. همچنین ابزار گردآوری اطلاعات عبارتند از: استفاده از نقشه هاي توپوگرافي 250000/1 و 50000/1 و نقشه هاي زمين شناسي 100000/1 و 250000/1، مشاهده میدانی و عكس‌هاي هوايي و ماهواره‌اي سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح بوده است.

 

معرفی محدوده مورد مطالعه 

استان کرمانشاه با مساحت 5/1 درصد از کل مساحت ایران را به خود اختصاص داده و بین 33درجه و 40 دقیقه تا 35 درجه و17 دقیقه عرض شمالی و 45دجه و 25 دقیقه تا 48درجه و 7 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است. استان کرمانشاه در غرب کشور قرار دارد این استان از شمال با کردستان، از شرق با همدان، از جنوب با ایلام همسایه است و در غرب نیز با کشور عراق همجوار است( ملکی وهمکاران،1388: 275)(شکل1).

 

 

شکل1- نقشه موقعيت استان به تفكيك شهرستان در تقسيمات سياسي كشور

مآخذ: نگارندگان

بحث و یافته‌ها

رقومي نمودن لايه ها بااستفاده از سيستم اطلاعات جغرافيائي

قسمت عمده استان کرمانشاه در سمت غرب و جنوب غربي روراندگي اصلي زاگرس قرار دارد. با توجه به واحدهاي مهم ساختماني ايران(پيشنهاد اشتوكلين) دو زون مهم ساختماني يعني زاگرس و سنندج - سيرجان ساختار كلي زمين شناسي استان را تشكيل مي‌دهند. در مناطقي كه گسل به ويژه گسل فعال، وجوددارد به دليل احتمال زمين‌لرزه مي‌بايست در نزديكي گسل‌ها از استقرار سكونتگاه‌ها در آن نواحي اجتناب نمود. جهت تعيين سطوح مناسب و نامناسب منطقه به لحاظ فاصله از گسل، لايه گسل ارزش گذاري گرديد. براين اساس، سكونتگاه‌هاي روستايي تا فاصله كمتر از5 كيلومتراز گسل، محدوده  نامناسب و فاصله بيشتر از 5 كيلومتر مناسب مي‌باشد(مطیعی‌لنگرودي،40:1402)(جدول1). طبق‌این معیار تعداد 1753 روستا (77/63) درصد، در سطح نامناسب استقرار دارند. وتنها 1040 (23/37) درصد روستاهای استان درسطح مناسب قرار گرفته‌اند(جدول2) و (شکل3).

 

 

شکل3- فاصله از گسل و توزیع روستاها

مآخذ: نگارندگان، یافته‌های تحقیق

 

جدول1- طبقات فاصله از گسل وتوزیع روستاها در استان کرمانشاه

ردیف	طبقات فاصله از گسل(متر)	تعداد	درصد
1	500	59	11/2
2	1000	61	18/2
3	1500	48	7/1
4	2000	67	39/2
5	2500	71	54/2
6	3000	113	04/4
7	3500	198	08/7
8	4000	297	63/10
9	4500	354	67/12
10	5000	485	36/17
11	بیش از 5000	1040	23/37
12	جمع	2793	100

مآخذ: نگارندگان، یافته‌های تحقیق

 

جدول2- سطوح فاصله از گسل و تراکم روستاها

فاصله از گسل	سطح مناسب	تعداد روستاها	درصد
بیش از 5 کیلومتر	مناسب	1040	23/37
کمتر از 5 کیلومتر	نامناسب	1753	77/63
جمع		2793	100

مآخذ: نگارندگان، یافته‌های تحقیق

 

رابطه بین عامل فاصله از گسل و پراکنش روستاها 

به منظور مشخص كردن تاثير عامل‌گسل برپراكنش سكونتگاه‌هاي روستايي استان کرمانشاه، براساس‌آزمون‌ ضريب همبستگي پيرسون صورت گرفت، مقدار ضریب همبستگی بین دو متغیر برابر 856/0 و با توجه به اینکه سطح معناداری 001/0 می باشد، بنابراین بین دو متغیر در سطح 99 درصد رابطه معنادار قوی وجود دارد، و نوع همبستگی نیز از نو ع مستقیم است. یعنی بیشترین تراکم سکونتگاه‌ها در نزدیکترین فاصله به گسل واقع شده اند و با فاصله از گسل تعداد سکونتگاه‌ها کاهش می‌یابد(جدول3) ونمودار(1).

جدول 3 - رابطه بین عامل فاصله از گسل و پراکنش روستاها با استفاده از نرم افزار SPSS

 

مآخذ: نگارندگان، یافته‌های تحقیق

 

نمودار1- رابطه بین گسل و پراکندگی سکونتگاه‌های روستایی استان کرمانشاه

 

 

 

مآخذ: نگارندگان، یافته‌های تحقیق

 

نتیجه‌گیری وپیشنهادها

منطقه مورد مطالعه به دليل كوهستاني بودن در اكثر پارامترهاي محيطي اكولوژيك ناپايدار است، كه اين مسئله در نحوه استقرار سكونتگاه‌هاي روستايي نيز تاثير گذار بوده است. ناپايدارترين عامل اكولوژيك در منطقه گسل است قسمت عمده استان در سمت غرب و جنوب غربي روراندگي اصلي زاگرس قرار دارد. با توجه به واحدهاي مهم ساختماني ايران (پيشنهاد اشتوكلين) دو زون مهم ساختماني يعني زاگرس و سنندج - سيرجان ساختار كلي زمين شناسي استان را تشكيل مي‌دهند.

در مناطقي كه گسل، به ويژه گسل فعال، وجود دارد به دليل احتمال زمين لرزه مي‌بايست در نزديكي گسل‌ها از استقرار سكونتگاه‌ها در آن نواحي اجتناب نمود. جهت تعيين سطوح مناسب و نامناسب منطقه به لحاظ فاصله از گسل، لايه گسل ارزش‌گذاري گرديد. بر اين اساس، سكونتگاه‌هاي روستايي تا فاصله كمتر از 5 كيلومتر از گسل، محدوده  نامناسب و فاصله بيشتر ا ز 5 كيلومتر مناسب مي‌باشد. طبق این معیارتعداد 1753 روستا (77/63) درصد، در سطح نامناسب استقرار دارند، و تنها 1040 (23/37) درصد روستاهای استان در سطح مناسب قرار گرفته اند. بنابراین می توان پیشنهادهایی در این ارتباط مطرح کرد که عبارتند از:

-       با توجه به مطالعات صورت گرفته لازم است بررسی‌های دقیق‌تری از وضعیت روستاهای استان صورت گیرد تا بتوان با دقت بیشتری پهنه بندی مناسبی از روستاها بدست آورد.

-       استان كرمانشاه بر روي كمربند زلزله خيزكشور يعني زون سنندج-  سيرجان واقع شده است. وقوع زلزله در سال -هاي گذشته چون فارسينج در سنقر و علي آباد كارخانه در كنگاور و كرگسار در صحنه مؤيد اين موضوع است كه اين استان در مجاورت گسل‌هاي فعال قرار گرفته است. مهمترين گسل‌هاي استان عبارتند از: ابرگسل زاگرس،گسل نهاوند، گسل دينورصحنه، گسل سرتخت، گسل مرواريد .محاسبات انجام گرفته نشان مي‌دهد كه بيش از 24 درصد از روستاها معادل 4/2 درصد مساحت استان در موقعيت خطر وقوع زلزله قرار دارند. 71 درصد مساحت استان در موقعيت خطر زياد و بيش از 26 درصد مساحت استان در موقعيت خطر متوسط قرار دارد. سازه هايي مسكوني، آموزشي، بهداشتي، خدماتي و … غيره كه در اين سكونتگاه‌هاي روستايي وجود دارد به لحاظ كيفيت ابنيه نوساز، مرمتي و تخريبي شناسايي شود، و نسبت به مقاوم سازي آن‌ها براساس آيين نامه اقدام نمود(بهرامی،1390: 102).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع و مآخذ 

1.اکبراقلی، فرحناز، و ولایتی، سعدالله (1386). بررسی جایگاه عوامل طبیعی در استقرار سکونتگاه‌های روستایی(مطالعه موردی سکونتگاه‌های روستایی‌ارتفاعات کپه‌داغ – هزار مسجد). فصل‌نامه جغرافیا، 5(12و13)، 45-66.

2.بهرامي، رحمت‌الله(1390). تحليلي بروضعيت مسكن روستايي در استان كرمانشاه، نشریه مسکن و محیط روستا ،30 (134)،95-104.

3.سالاری، ممند، نیری، هادی، گنجائیان، حمید، وامانی، خبات (1399). ارزیابی روند گسترش نواحی سکونتگاهی و پیش‌بینی میزان توسعه با رویکرد ژئومورفولوژیکی ومدیریت محیط در شهر پاوه. فصل‌نامه پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمی، 9(1)، 86-101.

4.سعیدی، عباس(1387). برخی معیارهای مكانيابي سكونتگاه‌هاي روستايي بنیاد مسکن انقلاب اسلامی. نشریه مسکن و محیط روستا، 27(124)، 2-11.

5.شیخی،محمد، فیضی، وحید، وشمسی پور، علی اکبر (1393). ارزیابی عوامل طبیعی ومعرفی مدل تشخیص پهنه‌های نیازمند جابجایی در سکونتگاه‌های غیررسمی در محله چاهستانی‌ها درشهر بندرعباس. فصل‌نامه تحقیقات جغرافیایی، 30(2)، 161-178.

6.علوی، سیدعلی، رمضان‌نژاد، یاسر، فتاحی، احدالله، وخلیفه، ابراهیم (1394). پهنه‌بندی فضایی سکونتگاه‌های روستایی درمعرض‌مخاطرات‌محیطی با استفاده از تکنیک تصمیم‌گیری چندمعیاره ویکور در شهرستان تالش، فصل‌نامه برنامه‌ریزی منطقه ای، 5(20)، 125-136.

7.علیائی، محمدصادق (1398). بررسی نقش عوامل طبیعی در پراکنش و استقرار سکونتگاه‌های روستایی شهرستان زنجان. فصل‌نامه مهندسی‌جغرافیایی‌سرزمین، 3(5)، 45-57.

8.فزونی واجارگاه، بهزاد، شاهفروغ، محمد، و بهزاد، اردوان (1401). اثر عوامل محیطی درپراکنش‌سکونتگاه‌های روستایی با تأکید بر مخاطرات‌طبیعی در حوضۀ سیاهرود، شهرستان رودبار، استان گیلان. فصل‌نامه مدیریت مخاطرات محیطی، 9(4)، 355-365.

9.مطيعی‌لنگرودي، سيدحسن،(1402)، جغرافياي اقتصادي ايران، انتشارات جهاددانشگاهي مشهد، چاپ هشتم، 384ص.

10.ملکی، امجد (1388) ارزيابي موقعيت‌مكاني‌استقرار اماكن‌روستائي درشهرستان كرمانشاه. فصل‌نامه پژوهشي‌جغرافياي انسانی، 1(3)،13-26.

11.ملکی، امجد، شوهانی،داود، وعلایی‌طالقانی، محمود (1388). پهنه‌بندی تحول کارست در استان کرمانشاه. فصل‌نامه برنامه ریزی وآمایش فضا، 13(1)، 271-295.

12.موسسه ژئوفیزیک (1396)، مرکز لرزه نگاری کشور، دانشگاه تهران.