تعیین مناسبترین تاریخ کاشت و رقم برای جو دیم در منطقه همدان با استفاده از شاخصهای زراعی، عملکرد و اجزای عملکرد
جواد حمزه ئی
1
(
دانشیار گروه زراعت و اصلاح نباتات دانشکده کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا همدان.
)
افشار آزادبخت
2
(
دانشگاه محقق اردبیلی
)
سید محسن سیدی
3
(
دکترای اکولوژی گیاهان زراعی، دانشکده کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا همدان و عضو باشگاه پژوهشگران جوان دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان.
)
کلید واژه: عملکرد دانه, دیم, اجزای عملکرد, تاریخ کاشت, جو,
چکیده مقاله :
هدف از این آزمایش مطالعه تاثیر تاریخهای کاشت 15 مهر (S1)، 15 آبان (S2) و 15 آذر (S3) بر رشد، عملکرد و اجزای عملکرد پنج رقم جو (C1: رقم محلی به عنوان شاهد، C2: آبیدر، C3: والفجر، C4: بهمن و C5: ماکویی) بود. آزمایش بصورت فاکتوریل بر پایه طرح بلوکهای کامل تصادفی در سه تکرار در ایستگاه تحقیقات کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا انجام شد. صفات ارتفاع بوته، تعداد سنبله در متر مربع، تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت ارزیابی شدند. نتایج نشان داد، کلیه صفات تحت تاثیر تیمار تاریخ کاشت قرار گرفتند. بیشترین عملکرد دانه (82/420 گرم بر متر مربع) در تیمار S1 بهدست آمد. تیمار S3 در مقایسه با S1 عملکرد دانه را 5/46 درصد کاهش داد. در تاریخهای کاشت دیر هنگام به علت مواجه شدن گیاه با گرما و خشکی آخر فصل، عملکرد دانه کاهش یافت. همچنین بیشترین عملکرد بیولوژیک (33/906 گرم بر متر مربع) در تاریخ کاشت 15 مهر (S1) حاصل شد. بین ارقام جو از نظر عملکردهای دانه و بیولوژیک تفاوت معنیدار وجود داشت. رقم والفجر با میانگین 83/382 گرم در متر مربع بیشترین عملکرد دانه را تولید نمود و این رقم با سایر ارقام تفاوت معنی دار داشت. اثر متقابل تاریخ کاشت در رقم تنها بر صفت تعداد دانه در سنبله معنی دار بود. بیشترین و کمترین مقدار تعداد دانه در سنبله به ترتیب از تیمارهای S1×C3 و S3×C1 بهدست آمد. در این بررسی مناسبترین تاریخ کاشت و رقم جو برای منطقه همدان تاریخ کاشت 15 مهر ماه و رقم والفجر شناخته شد.
چکیده انگلیسی :
Selecting of the best sowing date is one of the most important management factors as affected growth and yield of crop under rainfed condition. The aim of this research was to study the effect of sowing dates of 6 Oct., 5 Nov. and 5 Dec., 2013 as S1, S2 and S3 treatments, respectively, on growth, yield and yield components of five barely cultivars (C1; Mahally as a control C2; Abidar C3; Valfagr C4;Bahman and C5; Makoyei). A factorial experiment was done based on randomized complete block design with three replications at the Agricultural Research Station of Bu- Ali Sina University. Traits of plan height, number of spike m-2, number of grain spike-1, 1000- seed weight, grain yield biological yield and harvest index (HI) were evaluted. Results showed that sowing date treatment had significant effects on all traits. Maximum grain yield (420.82 g m-2) was attained at S1 treatment. S3 treatment in comparison with S1 treatment decreased grain yield up to 46.5%. At the late sowing date (S3) due to exposure of plants with heat and drought of late season, grain yield of barley decreased. Also, maximum biological yield (906.33 g m-2) was achieved at sowing date of 6 Oct. (S1). Between barley cultivars for traits of grain and biological yields was different significant. Valfagr cultivar with average of 382.83 g m-2, produced the highest value of grain yield and this coutivar had significant difference with other cultivars. The interaction of sowing date × cultivar was significant only for grain number spike-1. Maximum and minimum values for grain number spike-1 were achieved at S1×C3 and S3×C1 treatments, respectively. In this study the most suitable sowing date and barley cultivar for Hamadan region was determine sowing date of 6 Oct. and Valfajr cultivar.
تعیین مناسبترین تاریخ کاشت و رقم برای جو دیم در منطقه همدان با استفاده از شاخصهای زراعی، عملکرد و اجزای عملکرد
چکیده
هدف از این آزمایش مطالعه تاثیر تاریخهای کاشت 15 مهر (S1)، 15 آبان (S2) و 15 آذر (S3) بر رشد، عملکرد و اجزای عملکرد پنج رقم جو (C1: رقم محلی به عنوان شاهد، C2: آبیدر، C3: والفجر، C4: بهمن و C5: ماکویی) بود. آزمایش بصورت فاکتوریل بر پایه طرح بلوکهای کامل تصادفی در سه تکرار در ایستگاه تحقیقات کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا انجام شد. صفات ارتفاع بوته، تعداد سنبله در متر مربع، تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت ارزیابی شدند. نتایج نشان داد، کلیه صفات تحت تاثیر تیمار تاریخ کاشت قرار گرفتند. بیشترین عملکرد دانه (82/420 گرم بر متر مربع) در تیمار S1 بهدست آمد. تیمار S3 در مقایسه با S1 عملکرد دانه را 5/46 درصد کاهش داد. در تاریخهای کاشت دیر هنگام به علت مواجه شدن گیاه با گرما و خشکی آخر فصل، عملکرد دانه کاهش یافت. همچنین بیشترین عملکرد بیولوژیک (33/906 گرم بر متر مربع) در تاریخ کاشت 15 مهر (S1) حاصل شد. بین ارقام جو از نظر عملکردهای دانه و بیولوژیک تفاوت معنیدار وجود داشت. رقم والفجر با میانگین 83/382 گرم در متر مربع بیشترین عملکرد دانه را تولید نمود و این رقم با سایر ارقام تفاوت معنی دار داشت. اثر متقابل تاریخ کاشت در رقم تنها بر صفت تعداد دانه در سنبله معنی دار بود. بیشترین و کمترین مقدار تعداد دانه در سنبله به ترتیب از تیمارهای S1×C3 و S3×C1 بهدست آمد. در این بررسی مناسبترین تاریخ کاشت و رقم جو برای منطقه همدان تاریخ کاشت 15 مهر ماه و رقم والفجر شناخته شد.
کلمات کلیدی: اجزای عملکرد، تاریخ کاشت، جو، دیم، عملکرد دانه.
مقدمه
غلات در واقع گونهاي از خانواده گندميان هستند که گياهان علفي تک لپه‌اي بوده و دانه‌هاي ريز آنها، مصرف خوراکي دارد. غلات گياهاني يک ساله هستند.گونههاي سردسيري غلات (گندم، جو و چاودار) در فصل پاييز و اوايل بهار کشت شده و در اواسط تا اواخر تابستان هم برداشت ميشوند. امروزه نزديک به 70 درصد سطح زير کشت محصولات کشاورزي جهان را غلات اشغال نمودهاند. تقريباً نيمي از کل نيازهاي غذايي انسان بهويژه در آسيا بهطور مستقيم از غلات تأمين ميگردد (خدابنده، 1390). جو يكي از قديميترين غلات است، از كل سطح زير كشت جو در ايران حدود 60 درصد آن بصورت دیم کشت میشود. افزايش عملكرد جو در واحد سطح، تابع عوامل اقليمي و مديريتي است، از مهمترين عوامل مديريتي جهت انطباق مراحل رشد ونمو جو و استفاده هر چه بيشتر از عوامل اقليمي، انتخاب تاريخ كاشت مناسب و ارقام پر محصول ميباشد (خدابنده، 1390؛ مدحج و همکاران، 1385). یک هدف عمده در مطالعات تاریخ کاشت پیدا نمودن زمان کاشت رقم یا گروهی از ارقام مشابه یک گیاه است، به طوري که مجموعه عوامل محیطی در آن زمان براي سبزشدن، استقرار و بقاي گیاهچه مناسب باشد. بهترین تاریخ کاشت در مقایسه با سایر تاریخهاي کاشت منجر به حصول حداکثر عملکرد محصول می شود. تاریخ کاشت هر رقم براي هر فصل کاشت را با توجه به شرایط محیطی، خصوصیات رقم و هدف کاشت، تعیین میکنند. تاریخ کاشت باید به نحوي انتخاب شود که تا حد امکان تمام مراحل مختلف رشد گیاه از عوامل نامساعد محیطی مصون باشند. از این نظر تعیین تاریخ کاشت مستلزم آگاهی کامل از فیزیولوژي و رشد گیاه و همچنین تغییرات قابل پیش بینی محیط است (سليماني و همکاران، 1389). زمان کاشت به دلیل تغییر در طول روز، دما و احتمالاً رطوبت نسبی، تأثیر به سزایی در رشد و نمو و تولید گیاه طی فصل رشد داشته و یکی از مهم ترین عوامل مدیریتی موثر در تولید تمامی محصولات می باشد (خیچار و نیواس، 2006). اطلاعات مربوط به تغییرات آب و هوایی منطقه بر اساس تغییر در تاریخ کاشت می تواند در بهبود تولید محصول موثر باشد (سلطان و همکاران، 2005). برخی مطالعات نشان میدهد كه كشت زود هنگام گندم موجب ايجاد پنجه و تراكم سنبله بيشتر و تعداد دانه كم در هر سنبله شده ولي وزن دانهها سنگينتر و عملكرد دانه بيشتر خواهد شد (محفوظی و همکاران، 2006)، با این وجود، كاشت زودتر از موعد مقرر باعث ميشود كه گياهان قبل از رسيدن سرما بيش از اندازه رشد نموده و با توجه به شروع رشد زايشي، احتمال همزمان شدن سرما با اين مرحله حساس از نمو افزايش يابد. تأخير در كاشت نيز باعث كاهش دوره رشد رويشي، كاهش تعداد برگ و در نتيجه كل مواد فتوسنتزي توليدي براي رشد رويشي و كاهش عملكرد مطلوب مي شود (محمویان و فلاحی، 1389). در كشتهاي ديرهنگام به علت كوتاه شدن مراحل رشد بايستي ميزان بذر بيشتري مصرف شود. از طرف ديگر وقوع دماي بالا در دوران رشد زايشي به ويژه در زمان گلدهي در آخر فصل همراه با بروز تنش گرما و خشکی باعث افت عملكرد ميگردد (فتحی و همکاران، 2001). بنابراین، زمان کاشت مناسب تأثیر به سزایی در رشد و نمو و تولید محصول دارد. به همین دلیل پژوهش حاضر با هدف تعیین مناسبترین تاریخ کاشت و رقم برای رسیدن به عملکرد قابل قبول جو در شرایط دیم در منطقه همدان اجرا شد.
مواد و روشها
اين پژوهش در سال زراعی 93-1392 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا همدان اجرا شد و طي آن تاثیر سه تاریخ کاشت (15 مهر (S1)، 15 آبان (S2) و 15 آذر (S3)) بر رشد، عملکرد و اجزای عملکرد پنج رقم جو (C1: رقم محلی به عنوان شاهد، C2: آبیدر، C3: والفجر، C4: بهمن و C5: ماکویی) در شرایط دیم بررسی گردید. آزمایش بصورت فاکتوریل بر پایه طرح بلوکهای کامل تصادفی در سه تكرار اجرا شد. قبل از اجراي آزمايش از خاك محل انجام آزمايش نمونه برداري به عمل آمد و براساس نتايج تجزيه آن در آزمايشگاه، ميزان 150 كيلوگرم در هكتار كود سوپرفسفات تريپل و 75 كيلوگرم اوره قبل از كشت به زمين اضافه گرديد. 75 كيلوگرم اوره نيز به صورت سرك در مرحله پنجه زني اضافه گرديد. بافت خاك مزرعه شنی رسی بود. عمليات كاشت بصورت دیم با تراكم 300 بوته در متر مربع به صورت خطي در كرتهايي به ابعاد دو در سه متر انجام گرفت. خصوصیات فيزيكي و شيميايي خاك محل آزمایش در جدول 1 و متوسط دما و بارندگی ماهیانه در شکل 1 ارائه شده است. اجزای عملکرد دانه شامل تعداد سنبله در متر مربع و تعداد دانه در سنبله و همچنین ارتفاع بوته با استفاده از ده بوته انتخاب شده به صورت تصادفی از هر واحد آزمایشی در مرحله رسیدگی فیزیولوژیک، تعیین شدند. سپس مساحت دو متر مربعی از هر واحد آزمایشی با رعایت اثر حاشیه ای (حذف دو ردیف کاشت از طرفین و نیم متر از بالا و پایین خطوط کاشت) برداشت و بر اساس آن صفات عملکردهای بیولوژیک و دانه، شاخص برداشت و وزن هزار دانه اندازهگیری شد. دادهها با نرم افزار SAS تجزيه شدند و مقايسه ميانگينها نيز با روش آزمون حداقل تفاوت معني دار (LSD) و در سطح احتمال پنج درصد توسط نرم افزار MSTATCصورت گرفت.
جدول1- خصوصيات فيزيكي و شيميايي خاك محل آزمایش. | |||||||||
% رس | % سيلت | % شن | بافت خاك | فسفر قابل جذب ppm | پتاسيم قابل جذب ppm | % نيتروژن كل | pH | هدايت الكتريكي ds/m | % كربن آلي |
24 | 25 | 51 | شنی رسی | 2/23 | 1/313 | 10/0 | 21/7 | 291/0 | 03/1 |
شکل 1- متوسط دما (سمت چپ) و بارندگی (سمت راست) محل اجرای آزمایش در طی فصل رشد جو.
نتایج و بحث
ارتفاع بوته
نتایج تجزیه واریانس نشان داد تاریخهای مختلف کاشت تاثیر معنی داری بر ارتفاع بوته داشتند (جدول2). مقایسه میانگین ها حاکی از این بود که تاریخ کاشت 15 مهر با 53/80 سانتیمتر بیشترین ارتفاع بوته و تاریخ کاشت 15 آذر با 60/63 سانتیمتر کمترین ارتفاع بوته را به خود اختصاص دادند (شکل 2- الف). کشت دیرهنگام ارتفاع بوتههای گندم را نیز کاهش داد (اوزر، 2003). با تاخیر در کاشت، گیاه دچار کاهش ارتفاع شده و فرصت ذخیره مواد فتوسنتزي را از دست میدهد (راهنما و بخشنده، 1384). براساس تحقيقات پيشين، دمای بالاو خشکی آخر فصل میزان توسعه برگها، دوام سطح برگ و ارتفاع بوته را کاهش میدهد، ولی اين تاثيرات اساساً در ژنوتيپهاي حساس به طول روز مشاهده ميشود (گاردنر و همکاران، 2010). اثر رقم نیز در سطح احتمال یک درصد تاثیر معنیداری بر ارتفاع بوته جو داشت (جدول2). در بين ارقام جو، رقم والفجر بالاترين ارتفاع بوته (22/79 سانتیمتر) را داشت و رقم محلی با 33/63 سانتیمتر کمترین ارتفاع بوته را به خود اختصاص داد (شکل 2- ب).
جدول 2- تجزيه واريانس تاریخهای کاشت مختلف و رقم بر عملکرد و اجزاي عملکرد جو. | ||||||||
ميانگين مربعات (MS) | ||||||||
منابع تغييرات | درجه آزادي | ارتفاع بوته جو | تعداد سنبله در متر مربع | تعداد دانه در سنبله | وزن هزار دانه | عملكرد بيولوژيک | عملكرد دانه | شاخص برداشت |
تكرار | 2 | 82/36 ns | 80/2271 ns | 94/1 ns | 87/21 ns | 96/6712 ns | 90/1010 ns | 81/2 ns |
تاریخ کاشت | 2 | 68/1137** | 40/130351 ** | 73/102** | 09/56* | 04/440109** | 80/143736** | 20/178 * |
رقم | 4 | 94/320 ** | 30/2954 ns | 13/207** | 63/10 ns | 51/37468* | 17/14570** | 38/43 ns |
تاریخ کاشت × رقم | 8 | 07/103 ns | 90/641 ns | 81/9* | 60/0 ns | 00/4672 ns | 50/2605 ns | 02/6 ns |
خطای آزمایشی | 28 | 96/56 | 44/2925 | 72/3 | 17/13 | 68/11572 | 33/1218 | 77/48 |
ضريب تغييرات(%) |
| 64/10 | 53/11 | 66/9 | 46/10 | 33/14 | 80/10 | 44/16 |
ns ، *و **: بهترتيب غير معني دار و معني دار در سطح احتمال پنج درصد و يک درصد | ||||||||
شکل 2- مقایسه میانگین اثر تاریخ کاشت (الف) و رقم (ب) بر ارتفاع بوته جو
تعداد سنبله در متر مربع
تفاوت تعداد سنبله در متر مربع بين تاريخ های مختلف كاشت در سطح احتمال یک درصد معنيدار بود (جدول2). بيشترين میزان این ویژگی با میانگین 20/563 سنبله در متر مربع به تاريخ كاشت 15 مهر و كمترين میزان آن با ميانگين 80/376 سنبله در متر مربع به تاريخ كاشت 15 آذر اختصاص یافت (شکل 3). تعداد سنبله در واحد سطح صفتي است كه بوسيله تعداد پنجههاي بارور تعيين ميشود، در كشتهاي زود هنگام از آنجايي كه معمولا شرايط محيطي براي رشد رويشي مناسب است، رشد رويشي و توليد برگ و پنجه در گياه افزایش یافته و چنانچه درجه حرارت مناسب براي تغيير فاز رويشي به فاز زايشي فراهم نشود و يا دير فراهم شود، تعداد پنجههاي بارور و در نتيجه تعداد سنبله بارور در واحد سطح کاهش مییابد. مناسب بودن شرايط آب و هوايي در طول دوره رشد و نمو گياه و ميانگين دماي خاك مناسب در تاريخ كاشت 15 مهر باعث گرديد كه تعداد پنجههاي توليد شده به تعداد سنبله بارور بيشتري تبدیل شوند و از طرف ديگر ميانگين دماي پایینتر خاك در تاريخ کاشت 15 آذر باعث كاهش تعداد پنجههاي بارورگرديد. هماهنگي تغييرات تعداد سنبله در مترمربع و تعداد دانه در سنبله با عملكرد دانه نشان داد كه كاهش آنها به ويژه تعداد سنبله در مترمربع علت اصلي كاهش عملكرد دانه جو در مطالعه حاضر بوده است. تأخير در كاشت غلات زمستانه به دليل كاهش استقرار بوته و كاهش تعداد پنجههاي بارور موجب كاهش تراكم جمعيت سنبله و عملكرد دانه ميشود. تفاوت تعداد سنبله در متر مربع بين ارقام مختلف جو معنيدار نشد (جدول 2).
شکل 3- مقایسه میانگین اثر تاریخ کاشت بر تعداد سنبله جو در متر مربع
تعداد دانه در سنبله
اثر تاريخ كاشت و رقم بر تعداد دانه در سنبله در سطح احتمال یک درصد معني دار بود، همچنین اثر متقابل تاریخ کاشت در رقم در سطح احتمال پنج درصد بر این ویژگی معنی دار شد (جدول 2). بیشترین تعداد دانه (29 دانه در سنبله) از ترکیب تیماری تاریخ کاشت 15 مهر و رقم والفجر به دست آمد و کمترین میزان این ویژگی که معادل 14 دانه در سنبله بود، از ترکیب تیماری تاریخ کاشت 15 آذر و رقم محلی حاصل شد (جدول 3). تعداد دانه در سنبله تحت تاثير دو مولفه تعداد سنبلچه در سنبله و تعداد گلچههاي بارور در سنبله است. از این رو، بين تعداد دانه در سنبله و تعداد گلچههاي بارور و در نتیجه بین این دو ویژگی و عملكرد دانه همبستگي مثبت وجود دارد. این نتایج با یافته های دیگر محققین هماهنگ است (مدحج و همکاران، 1385؛ پلتونن-ساینیو وهمکاران، 2007). تعداد دانه در هر سنبله ميتواند تحت تأثير شرايط محيطي قرا گيرد و در طول آغازش سنبله تا مدتي بعد از گرده افشاني تغيير كند. در مطالعه ای كاهش تعداد دانه در سنبله، با تأخير در كاشت در گندم گزارش شده و آن را از علل اصلي كاهش عملكرد دانه برشمردند (فتحی و همکاران، 2001). همچنین گزارش شد كه برخورد دوره گلدهي گندم با هواي گرم در کشت های دیر هنگام، اثر نامطلوب فراواني بر تعداد دانه در سنبله دارد (ممتازی، 1383).
| جدول 3- مقايسه ميانگين تعداد دانه در سنبله در سطوح مختلف ترکيب تيماري تاریخهای کاشت مختلف در ارقام جو. | |||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
| تاریخ کاشت |
|
|
|
|
|
|
|
| ||||
|
| S1 |
|
|
| S2 |
|
|
| S3 |
|
| ||||||||
رقم | C5 | C4 | C3 | C2 | C1 |
| C5 | C4 | C3 | C2 | C1 |
| C5 | C4 | C3 | C2 | C1 |
| ||
تعداد دانه در سنبله جو | 10/26 ab | 50/27 a | 00/29 a | 60/16 fg | 60/14 g |
| 00/22 cd | 20/22 cd | 20/24 bc | 90/14 g | 30/14 g |
| 20/18 ef | 10/20 ed | 10/21 cde | 50/14 g | 00/14 g |
| ||
S1، S2 و S3: به ترتیب تاریخ کاشت 15 مهر، 15 آبان و 15 آذر C1، C2، C3، C4 و C5: به ترتیب ارقام محلی، آبیدر، والفجر، بهمن و ماکویی | ||||||||||||||||||||
وزن هزار دانه
نتايج تجزيه واريانس دادههاي وزن هزار دانه نشان داد، اثر تاريخ کاشت بر صفت وزن هزار دانه معني دار بود (جدول 2). بيشترين و كمترين وزن هزار دانه به ترتيب در تاريخهای كاشت 15 مهر با متوسط 68/36 گرم و 15 آذر با متوسط 32/82 گرم بهدست آمد (شکل 4). وزن هزاردانه تحت تأثير عواملي كه بعد از گرده افشاني اتفاق ميافتند قرار ميگيرد. وزن نهايي دانه تابعي از سرعت و طول دوره پرشدن دانه است که با تأخير در كاشت، اين دو عامل کاهش يافته که در نهایت به کاهش وزن هزاردانه منجر ميگردد (مدحج و همکاران، 1385). تاخير در كاشت وزن هزار دانه را در برخی مطالعات کاهش داد (افیونی و همکاران، 2001؛ اوگارت و همکاران، 2007). در کل، با تاخير در كشت بدليل توسعه کم برگ ها ظرفیت فتوسنتزي گياه کاهش می یابد، همچنین در اثر برخورد گیاه به سرمای زمستانه تعداد پنجههای بارور کمتری تولید میشود که در زمان تشکیل و پر شدن دانه، پایین بودن ظرفیت فتوسنتزی گیاه و رقابت پنجه های غیر بارور به کاهش تغذیه مخازن (بذرها) و در نتیجه به کاهش وزن هزار دانه منجر می شود.
شکل 4- مقایسه میانگین اثر تاریخ کاشت بر وزن هزار دانه جو
عملکرد بیولوژیک
بر اساس تجزيه واريانس دادهها اثر تاريخ كاشت بر عملكرد بيولوژيك در سطح احتمال يك درصد معني دار بود (جدول 2). بيشترين عملكرد بيولوژيك در تاريخ كاشت 15 و کمترین عملکرد بیولوژیک در تاریخ کاشت 15 آذر حاصل شد (شکل 5-الف ). علت این امر برخورداری از شرايط مساعدتر محيطي براي رشد رويشي بوتهها در تاريخ كاشت 15 مهر ماه بوده كه منجر به افزايش توليد و تجمع ماده خشك گياهي شد. برخی پژوهشگران نيز در آزمایش خود، کاهش عملكرد بيولوژيك گندم را با تاخیر در کاشت گزارش كردند (ممتازی و امام، 2006). نتایج جدول تجزیه واریانس نشان داد که اثر رقم در سطح احتمال پنج درصد بر صفت عملکرد بیولوژیک معنی دار بود (جدول 2). بیشترین عملکرد بیولوژیک با 70/814 گرم بر متر مربع به رقم والفجر و کمترین عملکرد بیولوژیک که معادل 80/654 گرم بر متر مربع بود به رقم محلی تعلق گرفت (شکل 5-ب). با توجه به بالا بودن ارتفاع بوته و عملکرد دانه رقم والفجر، چنین نتیجه ای دور از انتظار نیست.
شکل 5- مقایسه میانگین اثر تاریخ کاشت (الف) و رقم (ب) بر عملکرد بیولوژیک جو
عملکرد دانه
تفاوت عملكرد دانه بين تاريخ هاي مختلف كاشت، در سطح احتمال یک درصد معنيدار بود (جدول 2). بيشترين و كمترين ميانگين عملكرد دانه به ترتيب در تاريخ كاشت اول (15 مهر ماه) با متوسط 82/420 گرم در متر مربع و در تاريخ كاشت سوم (15 آذر ماه) با متوسط04/225 گرم در متر مربع بدست آمد (شکل 6-الف). تاريخ كاشت مناسب، اثر مثبت و تعيين كنندهاي در عملكرد دانه دارد و عملكرد دانه در كشتهاي زود و دير هنگام بطور معنيدار كاهش مییابد (گاردنر و همکاران، 2010). اين تفاوت ممكن است به علت مناسب بودن درجه حرارت هوا در دوره پرشدن دانه در تاريخ كاشت 15مهر باشد. در مطالعه ای كاهش عملكرد دانه گندم دوروم با تأخير در كاشت از 15 مهر تا 15 آبان گزارش گردید (فتحی و همکاران، 2001). همچنین، در برخی پژوهش ها گزارش شد که عماکرد دانه جو با تأخير در كاشت کاهش یافت (طباطبایی، 1392؛ عیوضی، 1393). گزارش شده است که شدت تأثير شرايط نامناسب محیطی ناشي از تأخير در كاشت، به ميزاني است كه روابط جبراني بين اجزاي عملكرد دانه نميتواند اين اثر نامطلوب را جبران نمايد (محمویان و فلاحی، 1389؛ ممتازی و امام، 2006). كاشت ديرهنگام به دليل برخورد دوره رشد و نمو دانه با شرایط نامساعد محیطی موجب كاهش وزن هزار دانه و تعدا دانه در سنبله و در نتیجه موجب کاهش عملكرد دانه ميشود. در حاليكه، كشت در تاريخ مناسب با ميانگين دماي خاك مناسب موجب توليد گياهان با نظام ريشهاي قويتر و افزايش تحمل به سرماي زمستاني ميگردد. به نظر ميرسد دليل بالاتر بودن عملكرد در تاريخ كاشت 15 مهر نیز همین امر باشد. ارقام جو نيز داراي عملكرد دانه متفاوتي بودند، بهطوریکه تفاوت عملكرد دانه بين ارقام مختلف جو، در سطح احتمال یک درصد معنيدار بود (جدول 2 ). مقايسه ميانگين عملكرد دانه براي ارقام جو نشان داد كه رقم والفجر با 3/382 گرم در متر مربع عملكرد دانه بالاتري نسبت به ارقام دیگر داشت (شکل 6- ب).
شکل 6- مقایسه میانگین اثر تاریخ کاشت (الف) و رقم (ب) بر عملکرد دانه جو
شاخص برداشت
بر اساس تجزيه واریانس دادهها، تاریخ کاشت شاخص برداست را در سطح احتمال پنج درصد تحت تاثير قرار داد، ولی اثر رقم و اثر متقابل تاریخ کاشت در رقم بر این ویژگی معنیدار نشد (جدول 2). نتایج مقایسه میانگین دادهها نیز حاکی از آن بود که تاریخ کاشت 15 مهر با 36/46 درصد بیشترین شاخص برداشت را به خود اختصاص داد و کمترین این مقدار به تاریخ کاشت 15 آذر با 81/39 درصد تعلق گرفت (شکل 7). تاریخ کاشت 15 آذر شاخص برداشت جو را نسبت به تاریخ کاشت 15 مهر، 12/14 درصد کاهش داد. از آنجایی که رابطه مستقیمی بین شاخص برداشت و عملکرد دانه وجود دارد (سنجاری و یزدان سپاس، 2008)، لذا بالا بودن شاخص برداشت در تاریخ کاشت 15 مهر را میتوان به بیشتر بودن عملکرد دانه در این تیمار نسبت داد.
شکل 7- مقایسه میانگین اثر تاریخ کاشت بر شاخص برداشت جو
نتیجهگیری
نتايج بدست آمده از اين تحقيق نشان داد كه تاريخ كاشت مناسب يكي از عوامل مهم تعيين كننده عملكرد دانه جو در منطقه همدان به شمار ميرود. دماي خیلی بالا و پایین در هنگام گرده افشاني اثر منفي قابل توجهي بر تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه و عملكرد دانه داشت. بدين ترتيب ميتوان استنباط نمود كه تاريخ كاشت بر روي درجه حرارت خاك در زمان كاشت و مقدار دريافت درجه روز رشد بهوسيله جو و در نهايت بر عملكرد و اجزاي عملكرد دانه جو موثر ميباشد. انتخاب بهترين تاريخ كاشت به عنوان يك عامل بهزراعي تاثيرگذار بر صفات عملکرد و اجزای عملکرد گياه شناخته شده است، به طوري كه با تغيير تاريخ كاشت، محصول توليدي نيز تحت تاثير قرار خواهد گرفت. همانگونه كه از نتايج آزمايش حاضر استنباط ميشود، تاريخ کاشت 15 مهر به دليل انطباق مراحل رشدی جو با شرايط آب و هوايي منطقه و بهرهبرداري بهينه از نهادههاي توليد، از عملكرد دانه بالاتري برخوردار بود. در بين ارقام مورد بررسي نيز رقم وافجر با دارا بودن بيشترين شاخص برداشت و تعداد دانه در سنبله، بيشترين عملکرد دانه را به خود اختصاص داد.
منابع مورد استفاده
1. خدابنده، ن. 1390. زراعت غلات. مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران. 537 صفحه.
2. راهنما، ع و بخشنده، ع. 1384. اثر تاريخ کاشت و شيوه کاشت مستقيم و نشايي بر خصوصيات زراعي و عملکرد دانه کلزا در شرايط اهواز. مجله علوم زراعي. 7 (4): 27-18.
3. سليماني، ع.، کامکار، ب.، زينعلي، ا و مختارپور، ح. 1389. اثر تاريخ کاشت و ارتفاع برداشت بر ويژگيهاي کيفي علوفه ارزن نوتروفيد. مجله الکترونيک علوم گياهان زراعي. 3(4): 160-143.
4. محمودیان، م و فلاحی ح. ع. ۱۳۸۹، تاثیر تاریخ کاشت و میزان بذربراجزاء عملکردو عملکرد جو رقم صحرا، یازدهمین کنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات، تهران، دانشگاه شهید بهشتی. http://www.civilica.com/Paper-Nabatat11-Nabatat11_0191.html
5. مدحج، ع.، نادري، ا.، سيادت، ع و بني سعيدي، ع. 1385. ارزيابي تغييرات عملكرد و اجزاءعملكرد دانه ارقام گندم و جو در شرايط تنش گرماي انتهاي فصل. خلاصه مقالات نهمين كنگره زراعت و اصلاح نبات ايران. پرديس ابوريحان دانشگاه تهران. 402 صفحه.
6. ممتازي، ف. 1383. اثر تاريخ كاشت و تراكم بوته بر عملكرد و اجزاي عملكرد گندم زمستانه شيراز. پايان نامه كارشناسي ارشد دانشگاه شيراز. دانشكده كشاورزي.
7. عیوضی، ع. ر. 1393. اثر تاریخ کاشت بر تحمل به تنش سرما در ژنوتیپهای جو پاییزه و بهاره. نشریه تولید و فرآوری محصولات زراعی و باغی. ش 13: 294-281.
8. طباطبایی، ع. 1392. اثر تاريخ كاشت و تراكم بذر بر صفات زراعي، عملكرد دانه و شاخص برداشت ارقام جو در منطقه يزد. مجله بهزراعي نهال و بذر. جلد 2- 29، شماره 4: 538-523.
9. Afuni, D., Ghandi, A. and Sadeghi, D. 2001. The influence of planting date and seed quantity on grain yield and agronomic characteristics of new cultivars. Journal of Seed and Plant, 103: 79-84.
10. Farias, J.R.B., Sans, M.A. and Zullo, J.R. 2007. Agrometeorology and sorghum production, Chapter 13G. 117. Available on the URL: www. Agrometeorology. Org/ fileadmin/ insam/ repository/ gamp-chapt 13G.
11. Fathi, G., Siadat, S.A., Rossbe, N., Abdali-Mashhadi, A.R and Ebrahimpoor, F. 2001. Effect of planting date and seed density on yield components and grain yield of wheat cv. Dena in Yassoj conditions. Journal of Agriculture Science and Natural Resources, 8 (3): 23-31.
12. Gardner, F.P., Pearce, R.B and Mitchell, R.L. 2010. Physiology of Crop Plants. Scientific Publishers Journals Dept.
13. Khichar, M.L. and Niwas, R. 2006. Microclimatic profiles under different sowing environments in wheat. Journal of agrometeorology, 8: 201-209.
14. Mahfoozi, S., Limin, A.E., Ahakapaz, F. and Fowler, D.B. 2006. Phenological development and expression of freezing resistance in spring and winter wheat under field conditions in north-west of Iran. Field Crops Research, 97: 182-187.
15. Momtazi, F. and Emam, Y. 2006. The influence of planting date and plant density on yield and yield components of winter wheat. Iranian Journal of Agricultural Science, 37:1-11.
16. Ozer, H. 2003. Sewing date and nitrogen rate effects on growth, yield and yield components of two summer rapeseed cultivars. European Journal of Agronomy, 19 (3): 453-563.
17. Sanjari, P.A. and Yazdansepas, A. 2008. Mobilization of dry matter and its relation with drought stress in wheat genotypes. Journal of Agricultural Science and Technology, 11(2) 121-129.
18. Peltonen-Sainio, P., Kangas, A. and Salo-Yrjo-Jauhiainen, L. 2007. Grain number dominates grain weight in temperate cereal yield determination: evidence based on 30 years of multi-location traits. Field Crops Research, 179-188.
19. Soltan, B., Baron, C., Dingkuhn, M., Benoît Sarr, B. and Janicot, S. 2005. Agricultural impacts of large-scale variability of the West African monsoon. Agricultural and Forest Meteorology, 128: 93-110.
20. Ugarte, C., Calderini, D. F. and Slafer, G. A. 2007. Grain weight and grain number responsiveness to pre-anthesis temperature in wheat, barley and triticale: Field Crop Res, 100: 240-248.
Determination of the Best planting date and cultivar for barley rainfed in Hamedan region using agronomic indices, yield and yield components
Abstract
Selecting of the best sowing date is one of the most important management factors as affected growth and yield of crop under rainfed condition. The aim of this research was to study the effect of sowing dates of 6 Oct., 5 Nov. and 5 Dec., 2013 as S1, S2 and S3 treatments, respectively, on growth, yield and yield components of five barely cultivars (C1; Mahally as a control, C2; Abidar, C3; Valfagr, C4;Bahman and C5; Makoyei). A factorial experiment was done based on randomized complete block design with three replications at the Agricultural Research Station of Bu- Ali Sina University. Traits of plan height, number of spike m-2, number of grain spike-1, 1000- seed weight, grain yield, biological yield and harvest index (HI) were evaluted. Results showed that sowing date treatment had significant effects on all traits. Maximum grain yield (420.82 g m-2) was attained at S1 treatment. S3 treatment in comparison with S1 treatment decreased grain yield up to 46.5%. At the late sowing date (S3) due to exposure of plants with heat and drought of late season, grain yield of barley decreased. Also, maximum biological yield (906.33 g m-2) was achieved at sowing date of 6 Oct. (S1). Between barley cultivars for traits of grain and biological yields was different significant. Valfagr cultivar with average of 382.83 g m-2, produced the highest value of grain yield and this coutivar had significant difference with other cultivars. The interaction of sowing date × cultivar was significant only for grain number spike-1. Maximum and minimum values for grain number spike-1 were achieved at S1×C3 and S3×C1 treatments, respectively. In this study the most suitable sowing date and barley cultivar for Hamadan region was determine sowing date of 6 Oct. and Valfajr cultivar.
Keywords: Barely, Grain yield, Rainfed, Sowing date, Yield components.