بررسی محرمیت در گونه‌های مختلف مجتمع‌های مسکونی با استفاده از مدل الکتره

محورهای موضوعی : معمار شهر

نسترن محمدی ^{1 *} , منصور نیکپور ² , محسن قاسمی ³

1 - گروه معماری‌، واحد بم‌، دانشگاه آزاد اسلامی، بم‌، ایران
2 - گروه معماری‌، واحد بم‌، دانشگاه آزاد اسلامی، بم‌، ایران
3 - گروه معماری‌، واحد بم‌، دانشگاه آزاد اسلامی، بم‌، ایران

تاریخ دریافت : 1402/09/17 تاریخ پذیرش : 1402/09/27 تاریخ انتشار : 1402/10/01

کلید واژه: اولویت بندی, محرمیت, مجتمع مسکونی, مدل الکتره, آنتروپومتریک,

چکیده مقاله :

به دنبال رشد جمعیت شهرنشین، الگوی ساخت مسکن تغییر یافت و انبوه سازی در مسکن نیز مورد توجه قرار گرفت. الگوهای سنتی خانه تغییر یافت و الگوی آپارتمان نشینی بسیار رواج پیدا کرد. حیاط‌های سنتی جای خود را به فضاهای بازمشاع مجموعه‌های مسکونی دادند. این تغییر الگو تغییری مهم در زندگی ساکنین گذارد و آن حذف حیاط خصوصی بود و مفهوم حیاط در مجتمع‌های مسکونی به فضای باز میانی تغییر لفظ داد. در این میان آنچه در معرض هجمه‌های پی‌در‌پی قرار گرفت و دستخوش تغییرات شد تا خود را با اوضاع جدید هماهنگ سازد همانا حریم های فردی و اجتماعی درمجتمع‌های مسکونی بود. عدم وجود محرمیت از مشکلات در طراحی مجتمع‌های مسکونی می‌باشد. این پژوهش درپی یافتن پاسخی به این پرسش است: اولویت‌بندی گونه‌های مجتمع مسکونی، از حیث محرمیت با توجه به پارامترهای تاثیرگذار بر محرمیت چگونه است؟ از طرفی در پژوهش حاضر گونه‌های مختلف مجتمع‌های مسکونی به لحاظ ساختار کالبدی میزان متفاوتی از محرمیت در فضای مجتمع مسکونی ایجاد می‌کند که به طور دقیق مورد شناسایی قرار نگرفته است. لذا هدف این تحقیق ارزیابی محرمیت در گونه‌های مختلف مجتمع‌های مسکونی منفرد، محیطی، موازی، مختلط می‌باشد که با استفاده از نظرات خبرگان با روش نمونه گیری گلوله برفی و بهره گیری از مدل الکتره انجام می‌گیرد. نتایج به دست آمده نشان داد گونه‌های منفرد، نواری، مختلط و محیطی به ترتیب دارای میزان چیرگی بیشتر از نقطه نظر محرمیت می‌باشند.

چکیده انگلیسی:

In the present research, the aim is to investigate the level of privacy in the types of residential complexes. This research seeks to find an answer to this question: How is the prioritization of types of residential complex in terms of privacy according to the parameters affecting privacy? On the other hand, in the current research, different types of residential complexes create a different amount of privacy in the space of the residential complex in terms of physical structure, which has not been accurately identified. The purpose of this research is to evaluate privacy in different types of single, peripheral, parallel, and mixed residential complexes, which is done by using opinions experts by snowball sampling method and using the Electra model. In this method, quantitative indicators were used and their ranking was obtained by pairwise comparisons between options, and multi-indicator problems were expressed contractually with a set of options, indicators and superior values. In the end, it is worth mentioning that the dominance of a single species is the highest priority in terms of the weight of all indicators.

متن کامل:



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

چکیده

در سال‌های اخیر، به دنبال رشد جمعیت شهرنشین، الگوی ساخت مسکن تغییر یافت و انبوه سازی در مسکن نیز به عنوان یکی از شیوه‌های تولید مسکن مورد توجه قرار گرفت. الگوهای سنتی خانه تغییر یافت و الگوی آپارتمان نشینی در اغلب شهرها بسیار رواج پیدا کرد. حیاط‌های سنتی جای خود را به فضاهای بازمشاع مجموعه‌های مسكونی و آپارتمان‌ها دادند. این تغییر الگو تغییری مهم در زندگی ساکنین گذارد و آن حذف حیاط خصوصی بود و مفهوم حیاط در مجتمع‌های مسکونی به فضای باز میانی تغییر لفظ داد. در این میان آنچه در معرض هجمه‌های پی‌در‌پی قرار گرفت و دستخوش تغییرات شد تا خود را با اوضاع جدید هماهنگ سازد همانا حریم هاي فردي و اجتماعی درمجتمع‌هاي مسکونی بود. عدم وجود محرمیت مناسب یکی از مشکلات در طراحی مجتمع‌های مسکونی می‌باشد. عدم تحقق محرمیت باعث اختلال در شیوه زندگی و عدم احساس امنیت و حریم خانوادگی ساکنین مجتمع‌های مسکونی می‌شود. این پژوهش درپی یافتن پاسخی به این پرسش است: اولویت‌بندی گونه‌های مجتمع مسکونی، از حیث محرمیت با توجه به پارامترهای تاثیرگذار بر محرمیت چگونه است؟ از طرفی در پژوهش حاضر گونه‌های مختلف مجتمع‌های مسکونی به لحاظ ساختار کالبدی میزان متفاوتی از محرمیت در فضای مجتمع مسکونی ایجاد می‌کند که به طور دقیق مورد شناسایی قرار نگرفته است. لذا هدف این تحقیق ارزیابی محرمیت در گونه‌های مختلف مجتمع‌های مسکونی منفرد، محیطی، موازی، مختلط می‌باشد که با استفاده از نظرات خبرگان با روش نمونه گیری گلوله برفی و بهره گیری از مدل الکتره انجام می‌گیرد. در این روش هر یک از گونه‌های مجتمع مسکونی مبتنی بر شاخص‌های کیفی از جمله فرم بلوکها، قرارگیری بلوکها، فاصله بلوکها، بازشوها و فضای سبز به عنوان شاخص‌های اصلی ایجاد محرمیت مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. نتایج به دست آمده نشان داد گونه‌های منفرد، نواری، مختلط و محیطی به ترتیب دارای میزان چیرگی بیشتر از نقطه نظر محرمیت می‌باشند.

 

کلید واژه‌ها: محرمیت، مدل الکتره، مجتمع مسکونی، اولویت بندی، آنتروپومتریک.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Abstract

It has been nearly three decades that the residential complex with all its advantages and disadvantages has become common in our country. At first, towers and apartments entered the field of construction as a product of the modern world and a sign of entering the new era. One of the constraints of the residential complex design is to pay attention to the fact that the residential units do not overlook each other and to the road and create a desirable solitude. Preservation of privacy is one of the most important ruling principles in Muslim culture and its observance in the field of life forms a concept under the title of privacy. The manifestation of this concept in the Muslim house has been done in different ways, among the most important of which we can mention the tendency to be introverted in the construction of these houses, the separation of the house into two areas of family and guests, and also the creation of hierarchy in access to different parts of the house. As mentioned, the need to maintain privacy in biological collections is an undeniable fact that, in addition to providing a sense of security for people, provides comfort and peace of mind for every man and woman in their living space. Architecture, as a part of human life and thinking, has the task of providing this important and vital need in accordance with the culture, vision and religion of people in Iranian society. Therefore, in the present research, the aim was to investigate the level of privacy in the types of residential complexes. Following the growth of population, the pattern of housing construction has changed, and mass building in housing has been considered as one of the methods of housing production. The traditional patterns of the house changed and the pattern of apartment living became very popular. Traditional courtyards gave way to common spaces of residential complexes and apartments. This pattern change made an important change in the lives of the residents, that was the removal of the private yard, and the concept of the yard in residential complexes was changed to the middle open space. Meanwhile, what was exposed to successive attacks and underwent changes to adapt to the new situation was the personal and social privacy in residential complexes. The lack of proper privacy is one of the problems in the design of residential complexes. Failure to achieve privacy causes disturbance in the way of life and lack of feeling of security and family privacy of residents of residential complexes. This research seeks to find an answer to this question: How is the prioritization of types of residential complex in terms of privacy according to the parameters affecting privacy? On the other hand, in the current research, different types of residential complexes create a different amount of privacy in the space of the residential complex in terms of physical structure, which has not been accurately identified. The purpose of this research is to evaluate privacy in different types of single, peripheral, parallel, and mixed residential complexes, which is done by using opinions experts by snowball sampling method and using the Electra model. In this method, quantitative indicators were used and their ranking was obtained by pairwise comparisons between options, and multi-indicator problems were expressed contractually with a set of options, indicators and superior values. Therefore, in this research, for this purpose, by implementing the Electra method in a step-by-step manner and using the factors of green space, openings, distance between blocks, the placement of blocks and the form of blocks, residential complexes were investigated and according to the mentioned cases and also Looking at the above tables and real examples, we find that the single species has the most privacy in terms of the location index of the blocks and the distance between the blocks, which are two important indicators of privacy, and also has favorable privacy from the perspective of the green space and openings, and only from the perspective of the form of the blocks. It has less privacy. In the end, it is worth mentioning that the dominance of a single species is the highest priority in terms of the weight of all indicators.

Keywords: privacy, electreh model, residential complex, prioritization, anthropometrics.

مقدمه 

در دو قرن اخیر، به دنبال رشد جمعیت شهرنشین، الگوی ساخت مسکن نیز در کشورهای مختلف به تدریج تغییر یافته است. به دنبال رواج تولید انبوه پس از انقلاب صنعتی در کشورهای مختلف، انبوه سازی در مسکن نیز به عنوان یکی از شیوه‌های تولید مسکن به ویژه در کلان شهرها مورد توجه قرار گرفت(آل‌هاشمی،1392)امروزه رونق آپارتمان نشینی و توسعه عمودی به عنوان امری اجتناب ناپذیر و محصول پیشرفت علم و فناوری ساخت‌‌‌، فراروی زندگی شهری است(رامیار،1391).در ایران نیز ساخت مجتمع‌های مسکونی با استفاده از تجربیات غرب آغاز شد و در سال‌های اخیر با رشد بیش ازپیش جمعیت شهرنشین به ویژه در تهران مورد توجه دولت قرارگرفته است (آل‌هاشمی،1392).رشد شهرنشینی ناشی از صنعتی شدن، موجب شد الگوهای سنتی خانه تغییر و تحول یابد. فرایند شهرنشینی مدرن الگوی اجتماعی متفاوتی را از نظر مسکن و خانه سازی پیش روی انسان معاصر قرار داد. الگوی آپارتمان نشینی)مجتمع مسکونی(در اغلب شهرها بسیار رواج یافته است(جورابچیان،1394) و سیاست تولید مسکن انبوه در قالب مجتمع مسکونی به عنوان یکی از راه‌های پاسخ به نیاز مسکن به سرعت گسترش یافت(خاک زند و بقالیان،1394).با رشد روز افزون جمعیت و افزایش تراکم خانوارها‌‌‌، مجموعه فضاهای باز در مجتمع‌های مسکونی به فضاهای بسته و محدود بالکن‌ها و مهتابی‌ها در طبقات و یا حیاط‌های خصوصی کوچک در طبقه همکف، پارکینگ‌ها و یا فضاهای مشترک بدون برنامه محدود شده اند، (Tzonis,2006).حیاط‌های سنتی جای خود را به فضاهای بازمشاع مجموعه‌های مسكونی و آپارتمان‌ها و تراس‌های طبقاتی دادند. این تغییر الگو تغییری مهم در زندگی ساکنین گذارد و آن حذف حیاط خصوصی بود (آل‌هاشمی،1392). به دنبال این سیرتحول‌‌‌، مسكن امروزی از زیست در حیاط‌های محصور)زندگی اندرونی( به زیست درمساکن دارای حیاط با فضای باز )برون گرا( تبدیل شده است(وکیلی ثانی،1394) که محلی برای ارتباط با طبیعت و گذراندن اوقات فراغت ساکنین است و ارتباط مناسبی بین فضای مسکونی و محیط طبیعی برقرار می‌کند. مفهوم حیاط در مجتمع‌های مسکونی به فضای باز میانی تغییر لفظ داده است اما به لحاظ کارکرد همچنان نیاز به احداث آن ذیل فرآیندهای طراحی مسکن بشدت نمود دارد(رضاپور،1395).

نقش غنی و زیبای جامعه سنتی، نتیجه غنا و زیبایی تار و پود معنوی آن است که طرح‌ها و نقش‌های کلی را به هم پیوند می‌دهد. اصول معنوی حاکم بر معماری سنتی ایران، ریشه‌های عمیقی در فرهنگ و اندیشه‌های این مرز و بوم داراست. اصل محرمیت به عنوان یك اصل حاکم بر تمامی‌شئون زندگی، به زیبایی در معماری سنتی ایران کالبد یافته و آثار و نتایج عمیقی در سازماندهی فضایی و نحوه قرار گیری عملکردهای گوناگون داشته است(ریش سفید نوش آبادی و‌هاشم پور،1394).در این میان آنچه در معرض هجمه‌هاي پی درپی قرار گرفت و دستخوش تغییرات و دگردیسی شد تا خود را با اوضاع جدید هماهنگ سازد همانا حریم‌هاي فردي و اجتماعی در مجتمع‌هاي مسکونی (وفاپور،1393) و فضای باز میانی بود‌. فضاهاي ورودي خانه‌هاي امروزي احساس داشتن حريم را ايجاد نمي كند. در معماري سنتي ايران، فضاهايي مانند پيش ورودي، هشتي، حياط‌ها و دالان‌ها مجموعه اي از فضاهاي حد واسط را به وجود مي آوردند كه فرد را از فضاي شهر به فضاي شخصي مي رساند. اين سلسله مراتب در ورود به خانه، هم اكنون تبديل به تنها يك در شده است، كه مرز بين فضاي عمومي شهر و فضاي خصوصي خانواده است. حذف سلسله مراتب ورود همچون واقعه اي ميتواند به تغيير طرز تفكر ايراني منجر شود و تأثيرات بسيار مخربي را در نبود معادلي براي آن به بار آورد، كه نه تنها باعث از بين رفتن حريم بلكه موجب تعريف نادرست فضاهاي اصلي مي شوند. عدم توجه به نظام سلسله مراتب ورود در خانه‌ها، ميتواند اختلال در عملكردها را به دنبال داشته باشد. با نگاهي به خانه‌هاي قديمي با مجموعه اي از فضاهاي واسط مواجه هستيم كه نه تنها فضايي براي مكث به شمار مي آيند، بلكه موجب عدم اشراف فضاها به يكديگر مي شوند. اما در بررسي‌هاي خانه‌هاي معاصر(غفوریان و همکاران،1396) به ویژه فضاهای باز میانی مجتمع‌های مسکونی، كمبود اين فضاها به شدت احساس مي شوند.

پیشینه تحقیق

در ارتباط با موضوع فضای باز میانی مجتمع مسکونی و محرمیت و رابطه این دو باهم، پژوهش‌های مختلفی به رشته تحریر درآمده اند که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

پوردیهیمی(1382) درمقاله خود با عنوان فضاهای باز در مجموعه‌های مسکونی به ایجاد فضا و خوانایی آن از طریق تظاهر بصری بدنه‌ها که توسط حس بازنمایی تداعی کنندگی و فرایند بازشناسی به وجود می‌آید مد نظر قرار گرفت از این رو با الهام از بافت‌های سنتی و ایده توجه به نیازهای فرهنگی جامعه توصیه نمودند که فضاهای باز شهری را می‌توان توسط بدنه‌های ساختمانی به نحوی ایجاد نمود که ضروریات زندگی امروز را در بر داشته باشد.

قائدی(1393) در پایان نامه خود با عنوان قابليت فضاهاى جمعى در مجتمع‌هاى مسكونى به تأثيرپذيرى كيفيت مجتمع‌هاى مسكونى از منظر كالبد معمارى پرداخته و تحليل چگونگى عملكرد فضاهاى جمعى را مورد بررسی قرار داده است.آل‌هاشمی(1392)در پژوهش خود با عنوان کاربری‌های فضای باز در مجتمع‌های مسکونی بزرگ مقیاس به بررسی کاربری‌های فضاهای باز مجتمع‌های مسکونی بزرگ مقیاس شهر تهران و میزان پاسخگویی آنها به نیازهای مختلف ساکنین پرداخته است. برای این منظور گونه‌های مختلف کاربری‌ها و دسته بندی نقش‌های متنوع آنها در فضاهای باز مجتمع‌های مسکونی را مورد پژوهش قرار داده است.عینی فر و قاضی زاده(1389)در مقاله خود با عنوان گونه شناسی مجتمع‌های مسکونی تهران با معیار فضای باز به شناخت فضای باز مجتمع‌های مسکونی و گونه شناسی آن به جهت تأکید بر فضاهای مابین ساختمان‌ها پرداختند.نتایج این تحقیق حاکی از وجود سه گونۀ غالب چیدمان پراکنده، نواری و متمرکز در فضای باز مجتمع‌های مسکونی شهر تهران بود.

در بحث تعاملات اجتماعی و رضایتمندی از فضای باز میانی مجتمع‌های مسکونی پژوهش‌هایی متعددی صورت گرفته است:
در مقاله‌ای با عنوان حس رضایت از فضای باز مسکونی به بررسی نقش معمار به عنوان سازنده ی فضا در رضایت ساکنان از مکان دلالت می‌کند؛ و نتایج یافته‌هایشان برآن است که ویژگی‌های فضایی بیشترین تاثیر را در رضایت ساکنان دارد (بهزادفر و قاضی زاده،1389). در پژوهشی با عنوان به بررسی تاثیر فضای سبز بر میزان رضایتمندی ساکنان مجتمع‌های بلند مرتبه مسکونی به مطالعه و شناخت تاثیرات حاصل از فضای سبز بر زندگی انسان پرداختنه شد و نتیجه این پژوهش، تاثیرگذاری فضای سبز بر رضایتمندی ساکنین مجتمع‌های مسکونی بود (یاران و بهرو،1394). در پایان نامه‌ای با عنوان طراحی فضاهای باز و نیمه باز مجتمع‌های مسکونی با رویکرد ایجاد حس دلبستگی ساکنین به بررسی حس دلبستگی با شاخص‌های هویت، وابستگی و پیوندهای اجتماعی در مجتمع‌های مسکونی پرداخته شد (فرهادی،1395). در پژوهشی با موضوع بررسی عوامل موثر بر ارتقا تعاملات اجتماعی در فضای باز و نیمه باز مجتمع‌های مسکونی به شناسایی عوامل مؤثر بر ارتقا تعاملات اجتماعی در فضای باز و نیمه باز مجموعه مسکونی منطقه 22 تهران ساکنان پرداخته شد. در پایان، راهبردهایی جهت بهبود تعاملات اجتماعی با تمرکز بر بهبود فضای باز و نیمه باز برای مجتمع‌هایی که در آینده در این منطقه ساخته می‌شوند ارائه شد (خاک زند و بقالیان،1394). در مقاله‌ای با عنوان نقش فضاهای عمومی‌ساختمان‌های مسکونی بلند مرتبه در افزایش تعاملات اجتماعی ساکنین پی برده شد که با افزایش تدریجی ارتفاع، میزان تعاملات اجتماعی ساکنین کاهش می‌یابد (کشفی و همکاران ،1391). محققان در پژوهشی با موضوع ارتقای تعامل کودک با مکان در فضای باز مجتمع‌های مسکونی به بهبود تعادل میان مولفه‌های کالبدی و روانشناختی، تعامل کودکان با محیط زندگی روزمره و به تبع آن بستر تعامل کودک با مکان در فضای باز مجتمع‌های مسکونی پی بردند (قره بگلو و همکارانش،1392).

در ارتباط با کاربرد استفاده از روش الکتره در معماری و شهرسازی پژوهش‌های مختلفی به رشته تحریر درآمده اند که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

در تحقیقی به ارزيابی وضعيت پارکها و فضای سبز شهر اردکان با استفاده از مدل الکتره پرداخته شد(مروتی و بیدکانی،1399). در پژوهشی با عنوان رتبه بندی شاخص‌های کمی‌و کیفی مسکن از مدل تصمیم گیری الکتره بهره گرفته شد(علیپور و همکاران،1399). در مقاله خود به سنجش و ارزیابی تاثیرات ایجاد ابرپروژه شهری الماس شرق مشهد از دیدگاه نواحی سکونتی پیرامون با استفاده از مدل الکتره پرداخته شد(رفیعیان و پهلوان،1394).

همچنین خلأ استفاده از تکنیک الکتره در رابطه با موضوع تحقیق حاضر است؛ لذا بررسی محرمیت در گونه‌های مختلف مجتمع‌های مسکونی با بهره گیری از تکنیک الکتره امری ضروری است. پژوهش حاضر با هدف ارزیابی محرمیت در گونه‌های مختلف مجتمع‌های مسکونی منفرد، محیطی، موازی، مختلط می‌باشد که با استفاده از مدل الکتره انجام می‌گیرد. بر این اساس با استفاده از شاخص‌های تعریف شده در مقوله محرمیت (فضای سبز، بازشوها، فاصله بلوکها، قرارگیری بلوکها و فرم بلوکها) به ارزیابی میزان محرمیت در بین گونه‌های مجتمع‌های مسکونی(منفرد، موازی، محیطی و مختلط)می‌پردازد.

ادبیات تحقیق:

به منظور انجام این پژوهش، در ادامه ابتدا مفاهیم و مؤلفه‌های که در این پژوهش به کار رفته، معرفی شده اند:

- عرصه بندی‌های فضاهای

بدیهی است که فضای خصوصی حدومرز یا یک یا چند نفر را تعریف می‌کند و فضای عمومی‌نشان می‌دهد که متعلق به همگان است و حدفاصل این دو فضا نقش اتصال دهندگی میان دو عرصه درونی و بیرونی را بر عهده دارد. مقصود از فضای درون، فضای داخل مسکن و منظور از بیرون، فضای واقع شده در خارج از مسکن است و فضای میانی عرصه‌ای است که میان جهان بیرون و جهان درون خانه قرار دارد که در محدوده‌های مسکونی، شامل قلمرو نیمه خصوصی- نیمه عمومی‌می‌باشد.

عرصه میانی در مجتمع‌های مسکونی فضاهای میان خیابان تا درب واحد مسکونی را دربرمی‌گیرد (ساسانی و همکاران،1395) که بدون مالكيت شخصي و غالبا با مديريت واحد در اختيار سكنه همان مجموعه قرار مي گيرد.فضاي باز مجتمع‌هاي مسكوني متشكل از فضاهاي جنبي مشتمل بر زمين‌هاي باز، دسترسي‌هاي پياده و سواره، فضاي سبز، فضاهاي عمومي و اجتماعي، پاركينگ و توقفگاه ثابت و موقت، چشم اندازها و مناظر، مبلمان و تجهيزات، تابلوهاي راهنمايي و هدايتي باشد(محمد زاده،1390).در هر مجتمع مسکونی شكل و خصوصیات کالبدی فضاهای میانی و چگونگی ترکیب آن با فضای ساخته شده بسیار متنوع بوده است (رامیار ،1391).

خانه‌های امروزی با امکانات و شرایط زندگی موجود، قابلیت پاسخگویی به بسیاری از نیازمندی‌های انسان سنتی ایرانی را ندارند(معصومی‌و میرخطیب،1396) فضای باز مسکونی به نوعی تبلور ماهیت زندگی جمعی هستند، یعنی جایی که شهروندان در آن حضور دارند. رفتار انسان با محیط ارتباط نزدیکی دارد، از این رو، سازماندهی رفتار انسانی و به کارگیری آن در زمان و مکان، مهم ترین عامل در طراحی فضای باز است(عدالتخواه و زراعتی،1395).این فضاهای محل پیوند ساکنان با طبیعت و محل گذران اوقات فراغت در فضای زندگی روزمره است.در گذشته، حیاط اولین و در دسترس ترین فضا برای ارتباط موثرو تنگاتنگ با طبیعت و فضای باز بود(معصومی‌و میرخطیب،1396).پس از فضاهای باز در مجتمع‌های مسکونی انتظار می‌رود تا خلأ‌های ناشی از نبود حیاط را در زندگی ساکنین پر نماید، خلائی که با کمبود سرانه فضای سبز در شهرها و شلوغی و ازدحام شهرهای امروز بیشتر احساس می‌شود(Wilkinson, 1983). متخصصین تأکید می‌کنند که فضاهای باز مانده میان بلوک‌های مسکونی نه فضاهایی بلااستفاده و زاید که فضاهایی برای ملاقات، رخدادها و برخوردها هستند‌. (Tzonis, 2006)

-گونه‌های مجتمع‌های مسکونی

گونه شناسی مجموعه‌های مسکونی، بر اساس معیار همنشینی فضاهای باز و بسته ضروری است(Brauneck, 2008). بر این اساس، چهار الگوی محیطی‌‌‌، موازی‌‌‌، منفرد و مختلط در طرح‌های مسکونی دسته بندی می‌شود(Biddulph,2007).

 

محیطی موازی مختلط منفرد

شکل 1.گونه‌های مجتمع مسکونی(Biddulph,2007)

-محرمیت

محرمیت از ریشه کلمه حرم به معنای پیرامون، مرز و قلمرویی است که دفاع و حمایت از آن واجب است (عمید،1365) این کلمه در زبان عربی به معنی منع هم می‌باشد) نورانی،1387).این واژه از دیدگاه نظریه پردازان و صاحب نظران، دارای معانی متعددی است که این تعدد معانی نشان از اهمیت آن در ابعاد مختلف زندگی انسان به ویژه در محل سکونت و نوع روابطش با دیگران دارد(معماریان،1373).حریم داشتن نه تنها معطوف به تأمین امنیت فضای معماری و صیانت از حقوق شخصی افراد است، بلکه دارا بودن ویژگی‌هایی است که حرمت و ارزش را برای فضای معماری به ارمغان آورد و از دیدگاه بینش و فرهنگ ایرانی اسلامی، مطلوب زمانی حاصل است که حریم‌ها ضامن تأمین آرامش فرد باشد. بحث محرميت و حريم خصوصي به عنوان يك علاقه اساسي انسان در همه فرهنگ‌ها ديده شده است.محرمیت در فرهنگ شرق براساس معیارهایی چون خلوت و اصالت جهان درون بر دنیای بیرون تعریف شده(امینی و نوروزیان پور،1393). و در بافت شهری نیز فرهنگ شرق، به ویژه خاورمیانه، محرمیت به دلیل ماهیت زندگی که در فرهنگ و شرع اسلامی‌نهادینه شده، موضوع مهم اسلامی‌است(علیزاده و همکاران،1393).در فرهنگ غرب نیز مطابق با اصول و معیارهای بینشی آن فرهنگ و مبتنی بر ایدئولوژی حاکم، مفهوم محرمیت تعیین و تحدید شده است(امینی و نوروزیان پور،1393).

اهمیت محرمیت تا حدی که در ساخت فضاهای مختلف از جمله خانه، رعایت اصل محرمیت به عنوان یکی از اصول اساسی و زیربنایی مد نظر سازندگان قرار گرفته است.مراد از محرمیت در فضای معماری و شهرسازی، کالبد دادن به فضا به گونه‌ای است که دارای حریم کالبدی، عملکردی، معنایی و فرهنگی اجتماعی باشد)علیزاده و همکاران،1393). در معماری و شهرسازی مغرب زمین مفهوم محرمیت بیشتر در قالب امنیت و حقوق خصوصی افراد قابل پی گیری است)معماریان،1373).در معماري و شهرسازي غرب محرميت آن چنان كه در معماري ايراني – اسلامي داراي عمق و بعد وسيعي است، مورد توجه قرار نگرفته است. تحقيقات نشان مي دهد كه در معماري و شهرسازي مغرب زمين اين مفهوم از زاويه Privacy  با عنوان Security و حريم خصوصي مطرح شده است)معماریان،1373).در هر فضا و کالبدی که انسان سکونت گزیند، خواه ناخواه نیازمند شکل گیری عرصه‌هایی محرم، مصون، امن و آرام است و بر همین اساس است که اصل محرمیت در شهرسازی و معماری اسلامی‌از کلان ترین فضاهای شهری تا ریزترین فضاهای معماری را مورد تاثیر خویش قرار داده است)سیفیان،محمودی،1386).اصل محرمیت به عنوان یك اصل حاکم بر تمامی‌شئون زندگی، به زیبایی در معماری سنتی ایران کالبد یافته و آثار و نتایج عمیقی در سازماندهی فضایی و نحوه قرارگیری عملکردهای گوناگون داشته است(اغنیایی و همکاران،1394) و دربرگیرندۀ حق همسایه و حقوق دیگران، حریم خصوصی و درون گرایی بوده و مفاهیمی‌از قبیل آسوده خاطر بودن افراد در مکان معماری از لحاظ ارزشی و مذهبی و ایجاد محیطی آرام و به دور از هیاهوی بیرون برای آرامش خاطر ساکنان را تأمین می‌کند )ولی زاده اوغانی،1391). در اين بين محرميت به عنوان يكي از شاخصه‌هاي اصلي معماري ايراني- اسلامي همواره مورد توجه محققان و طراحان بوده است(غفوریان و همکاران،1396) با مقایسه در فضاهای خانه سنتی و معاصر می‌توان به تحولی چشمگیر در حریم فضایی خانه معاصر پی برد(اخوت،1392).درجامعه سنتی ایران خانواده از واحدهای بنیادین جامعه، و خانه محور اصلی یکپارچگی خانواده است(وطن خواه،1392). خانه در بافت‌های شهری پیوسته، متراکم و درونگرا، فضایی خصوصی برای زندگی خانوادگی به حساب می‌آمد که معمولا اصل محرمیت در طراحی و احداث آن رعایت می‌شد تا افراد خانواده از دید اشخاص نامحرم )غیرخودی( محفوظ باشند (بانی مسعود،1388)که در آنها با ایجاد الگوهای حیاط مرکزی و ساخت خانه به صورت درونگرا، ارتباط درون و بیرون خانه را تا حد زیادی کنترل شده می‌نمودند(معماریان،1373).

تحقیقات انجام شده توسط محققان نشان می‌دهد که محرمیت، یکی از عوامل تاثیرگذار بر کیفیت مکان زندگی انسان‌ها و نحوه رابطه‌ای شان با محیط طبیعی می‌باشد. لذا محیط‌های مسکونی نیازمند سلسله مراتب فضایی، عملکردی و‌... می‌باشد که با مفهوم محرمیت ارتباط تنگاتنگی دارد. در این مقاله مؤلفه‌های محرميت ساز به ابزارهایی نظیر مکان‌یابی، تناسبات، درونگرایی و سلسله مراتب دسته بندی شده اند که هر کدام به گونه‌ای زمینه ساز ایجاد محرمیت هستند.

 

 

 

 

روش تحقیق

این تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی است. برای جمع آوری اطلاعات و داده‌های مورد نیاز از بررسی‌های اسنادی و کتابخانه‌ای و مطالعات میدانی استفاده شده است. وضعیت گونه‌های مختلف مجتمع‌های مسکونی از نقطه نظر محرمیت با استفاده از مدل الکتره مورد ارزیابی قرار گرفت. اساس این روش، روابط است و می‌توان آن را به عنوان یکی از بهترین) رتبه بندی برتر (روش‌های در نظر گرفته شده در حل مسایل تصمیم گیری با معیارهای چندگانه برشمرد. در روش الکتره شاخص‌های کمی‌و کیفی مورد استفاده قرار می‌گیرند و با مقایسات زوجی میان گزینه‌ها رتبه بندی آنها به دست می‌آید. مسایل چند شاخصه به صورت قرار دادی با یک مجموعه از گزینه‌ها، شاخص‌ها و مقادیر برتری بیان می‌گردند‌. در این مسایل می‌باید مجموعه‌ای از گزینه‌ها ارزیابی شوند که ارزیابی مورد نظر با مجموعه‌ای از شاخص‌ها صورت می‌پذیرد. از مهمترین نقاط قوت این مدل می‌توان به کمی‌سازی معیارهای کیفی و تحلیل یکپارچه اثرها با درنظر گرفتن معیارهای تعیین کننده، رتبه بندی گزینه‌ها و حذف برخی گزینه‌ها، برآورد صحیح اهمیت آثار در فرایند ارزیابی به عنوان شرط اصلی ارایه راهکارهای کاهش مناسب و برنامه پایش و مدیریت محیط زیستی‌‌‌، توانایی تلفیق چند معیار برای هر گزینه و دارا بودن سرعت مناسب اشاره کرد. در این مطالعه پس از جمع آوری اطلاعات و شناسایی گونه‌های مختلف‌‌‌ مجتمع‌های مسکونی، به بررسی عوامل موثر در میزان محرمیت مجتمع‌ها پرداخته شد.در ابتدا برای انتخاب شاخص‌های تحقیق از روش نمونه گیری گلوله برفی استفاده شد که به صورت زنجير وار ادامه مي يابند تا زماني که ديگر نمونه اي پيدا نشود. این شاخص‌ها براساس نظرات 8 نفر از متخصصان بدست آمدند و سپس امتیاز دهی و ملاک تحقیق قرار گرفتند. شاخص‌های بدست آمده عبارتنداز: فرم بلوکها، قرارگیری بلوکها، فاصله بلوکها، بازشوها و فضای سبز. سپس طبق مدل تصمیم گیری الکتره در گام اول ماتریس شاخص تشکیل شد و در ادامه سایر گام‌های مدل تصمیم گیری طبق روش‌های عنوان شده محاسبه می‌شود و اولویت بندی حاصل می‌گردد. لازم به ذکر است که در این پژوهش از مصاحبه، مطالعات کتابخانه ای، شبکه جهانی اینترنت، اسناد موجود نیز بهره گرفته شده است.

 

گام اول : از بین بردن تفاوت مقیاسی داده‌های تصمیم گیری با استفاده از ماتريس نرمال R(مروتی و بیدکانی،1399).

 

 

گام دوم: اعمال اوزان معیارها و تشکیل ماتريس وزين v با استفاده از بردار معلوم w(مروتی و بیدکانی،1399).

 

 

 

گام سوم : تعیین مجموعه هماهنگی و ناهماهنگی برای هر زوج از گزينه‌های k,l

(k, l = 1,2,3…, m; l≠k)

 

مجموعه شاخص‌های موجود {J={j|j = 1,2,…,n}را به دو زیرمجموعه متمایز هماهنگ(Ckj) و ناهماهنگ (Dkl)تقسیم می‌کنیم. به طوری که اگر شاخص مورد نظر دارای جنبه مثبت باشد، داریم:

 CKI = {j€ J | Xkj ≥ Xlj}

 مجموعه هماهنگ (Ckl) از مقایسه گزینه‌های Ak و Alکه در آن در صورت مثبت بودن جنبه معیار Ak‌‌‌، از Al بیشتر بوده و در صورت منفی بودن جنبه معیار )مانند هزینه) Ak از Al کمتر باشد، تشکیل می‌شود. بنابراین اگر شاخص، دارای جنبه منفی باشد، داریم:

CKI = {j€ J | Xkj ≤ Xlj}

و برعکس زیرمجموعه مکمل به نام مجموعه ناهماهنگ(Dkl)  مجموعه‌ای از شاخص‌هاست که به ازای آنها برای معیارها با جنبه مثبت داشته باشیم(مروتی و بیدکانی،1399):                                                                                                   DKI = {j€ J | Xkj ≤ Xlj} = J – CKI

 

گام چهارم: محاسبه ماتريس هماهنگی

 

 

برای ساخت ماتریس هماهنگی، معیار هماهنگی برابر با مجموع اوزان(wj) شاخص‌هایی است که مجموعه CKI را تشکیل می‌دهند. بدین صورت معیار هماهنگی(Ckl) بین Ak و Al بدین قرار است:

 

معیار هماهنگی(Ckl) منعکس کننده برتری Ak در مقایسه با Al است به طوری که≤Clk≤ l0 خواهد بود. هر چه مقدار به1 نزدیک باشد، به ارجحیت بیشتر گزینه k نسبت به گزینه I اشاره دارد.

بنابراین در ادامه می‌بینیم مقادیر مختلف معیارهای Ckl،k, l=1,2,…;m, k≠l ماتریس هماهنگی c را که به طور طبیعی نامتقارن خواهد بود، تشکیل میدهند(مروتی و بیدکانی،1399).

گام پنجم: محاسبه ماتريس ناهماهنگی

معیار ناهماهنگی مجموعه DKI برعکس معیار CKI نشان دهنده شدت عدم ترجیح  Akدر مقایسه با Al میباشد. در اصل در این قدم، بعد از مشخص کردن مجموعه ناهماهنگی برای تمام جفت گزینه‌ها ) هم برای DKI و هم برای DIK) برای محاسبه معیار ناهماهنگی، مقدار بیشینه »اختلافات دو گزینه« در معیارهای مجموعه ناهماهنگی بر مقدار بیشینه» اختلاف گزینه« در کل معیارهای موجود تقسیم می‌نماییم. فرمول زیر مفهوم بالا را به صورت واضح تری نشان می‌دهد.

 

 لذا در ادامه می‌توانیم بر اساس رابطه ریاضی بالا، ماتریس ناهماهنگی Dرا تشکیل دهیم(مروتی و بیدکانی،1399).

 

گام ششم: مشخص نمودن ماتريس هماهنگ موثر

برای اینکه یک بررسی نسبی بهتری در رابطه با ارجحیت گزینه‌ها نسبت به هم را داشته باشیم، مولفه‌های ماتریس هماهنگی را با یک مقدار حد آستانه مقایسه می‌کنیم تا ببینیم کدام یک از این مولفه‌ها از این آستانه هماهنگی C2 بیشتر می‌باشند و حداقل انتظارات ما را برآورده میسازند. Cرا می‌توان به صورت متوسط از معیارهای هماهنگی بدست آورد.

در ادامه بعد از مقایسه تمام مولفه‌ها با مقدار حداقل آستانه، ماتریس بولین hکه یک ماتریس با مولفه‌های 1 و 0 می‌باشد را تشکیل می‌دهیم. قاعده اختصاص به 1 و 0 به ازای هر کدام از مولفه‌ها به صورت زیر می‌باشد.

HKI=0  اگرCKI < Ĉ

HKI=1 اگرCKI ≥ Ĉ

بنابراین به راحتی می‌توانیم تشخیص دهیم هر مولفه‌ای در ماتریس_ H(ماتریس هماهنگ موثر)که دارای مقدار 1 باشد، نشان دهنده یک گزینه موثر و به طور محسوس مسلط بر دیگری است(مروتی و بیدکانی،1399).

گام هفتم: مشخص نمودن ماتريس ناهماهنگ موثر

در این گام، به همان صورت که مقدار ماتریس هماهنگی موثر رابرای مولفه‌های ماتریس هماهنگی محاسبه کردیم، این روش را یرای مقادیر ماتریس ناهماهنگی جهت محاسبه ماتریس ناهماهنگی موثر نیز پیاده می‌کنیم. بنابراین برای تشکیل ماتریس ناهماهنگی موثر، باید مقدار حداقل آستانه را که سطح ناهماهنگی نیز نامیده می‌شود، محاسبه و مولفه‌های ماتریس را با آن مقدار آستانه مقایسه کنیم.

حال ماتریس ناهماهنگی موثر را که ماتریس بولین G نام گذاری می‌کنیم‌‌‌، با رعایت قاعده زیر تشکیل می‌دهیم.

  gKI=1 اگر  dKI < ḏ

  gKI=0 اگر  dKI ≥ ḏ

نتیجه حال از این مرحله، یک ماتریس با مولفه‌های 1 و 0 می‌باشه که مقادیر 1 در این مولفه، نشاندهنده تسلیم بود مسلم گزینه k درمقابل گزینه I می‌باشد (مروتی و بیدکانی،1399).

گام هشتم: مشخص نمودن ماتريس کلی و موثر

برای اینکه در نهایت بتوانیم یک نتیجه گیری از برتری گزینه‌ها باهم را داشته باشیم، دو ماترس هماهنگی موثر و ناهماهنگی موثر را در هم ضرب میکنیم. این ماتریس در صورتی دارای مولفه 1 است که وقتی ضرب ماتریسی در آن انجام میشود، هر دو مولفه متناظری که در هم ضرب می‌شوند 1 باشند. برای دو l و k گزینه زمانی ekl=1 رخ میدهد که k نسبت به I دارای برتری قابل قبول در ماتریس hKI وI نسبت به k تسلیم کامل در ماتریس gkl باشد(مروتی و بیدکانی،1399).                                                                                                eKI = hKI  * gKI

گام نهم: رسم شبکه ترجیح

حال باید به تعداد گزینه‌های مساله‌ای که با آن مواجه هستیم گره رسم کنیم‌. برای رسم کمان بین این گره‌ها، اگر در ماتریس E بین دو گزینه مولفه 1 وجود داشت، از گره سطر مربوطه در ماتریس به گره ستون مربوطه در ماتریس یک فلش جهت دار رسم میکنیم. هر کدام که بیشترین خروجی را داشته باشند، از ترجیح و برتری بیشتری برخوردار است(مروتی و بیدکانی،1399)

یافته‌های تحقیق

از بین شاخص‌های تعیین شده با همکاری متخصصین حوزه معماری و خبرگان تعداد 5 شاخص مؤثر انتخاب شدند (این معیارها عبارت اند از: فرم بلوکها، قرارگیری بلوکها، فاصله بلوکها، بازشوها و فضای سبز) و در مصاحبه پژوهش درج شدند و میزان تاثیر هریک به صورت کیفی و به سپس به صورت کمی‌محاسبه شد. درنهایت درماتریس تصمیم گیری برای اولویت بندی گونه‌های مجتمع‌های مسکونی مورد مطالعه درج شد(در جدول شماره 1). ماتریس 4*5 به عنوان ماتریس تصمیم گیری برای اولویت بندی تعداد 4 گونه و در خصوص 5 معیار پژوهش تشکیل شد.

نتایح مسترج از مصاحبه‌های با خبرگان و امتیاز دهی شاخص‌های مختلف به شرح زیر می‌باشد:

جدول1-تشکیل ماتريس تصمیم گیری(کیفی)

فضای سبز	بازشوها	فاصله بلوکها	قرارگیری بلوکها	فرم بلوکها
زیاد	زیاد	خیلی زیاد	خیلی زیاد	کم	منفرد یا پراکنده
کم	کم	کم	خیلی کم	خیلی زیاد	محیطی
متوسط	متوسط	متوسط	کم	زیاد	مختلط
زیاد	خیلی زیاد	خیلی زیاد	کم	کم	نواری یا موازی
1=خیلی کم 3=کم             5=متوسط 7=زیاد 9=خیلی زیاد

 

جدول2- تشکیل ماتريس تصمیم گیری(کمی)

فضای سبز	بازشوها	فاصله بلوکها	قرارگیری بلوکها	فرم بلوکها
7	7	9	9	3	منفرد یا پراکنده
3	3	3	1	9	محیطی
5	5	5	3	7	مختلط
7	9	9	3	3	نواری یا موازی

 

اعداد درایه‌های ماتریس تصمیم گیری را به توان2 رسانده و در نهایت درایه‌های هر ستون را جمع کرده و از آن جذر گرفته می‌شود.

جدول3- نرمال سازی داده‌ها

فضای سبز	بازشوها	فاصله بلوکها	قرارگیری بلوکها	فرم بلوکها
49	49	81	81	9	منفرد یا پراکنده
9	9	9	1	81	محیطی
25	25	25	9	49	مختلط
49	81	81	9	9	نواری یا موازی
132	164	196	100	148	Σ
11.48	12.80	14	10	12.16	√

ماتریس نرمال: برای به دست آوردن این ماتریس، درایه‌های ماتریس جدول2 را بر جذر به دست آمده از ماتریس جدول3 تقسیم می‌شود.

جدول4- تشکیل ماتريس نرمال 

فضای سبز	بازشوها	فاصله بلوکها	قرارگیری بلوکها	فرم بلوکها
0.6	0.54	0.64	0.9	0.24	منفرد یا پراکنده
0.26	0.23	0.21	0.1	0.74	محیطی
0.43	0.39	0.35	0.3	0.57	مختلط
0.6	0.7	0.64	0.3	0.24	نواری یا موازی

 

محاسبه وزن: با استفاده از روشهای گونانی می‌توان وزن را محاسبه نمود (روش دستی و نرم افزاری)که در اینجا از روش آنتروپی شانون به صورت دستی استفاده شده است. در این مرحله درایه‌های ماتریس تصمیم گیری در هر ستون بر مجموع آن ستون تقسیم میشود و ماتریس جدول5 به دست می‌آید.

جدول5- تشکیل ماتريس برای محاسبه Eg 

فضای سبز	بازشوها	فاصله بلوکها	قرارگیری بلوکها	فرم بلوکها
0.3181	0.2916	0.3461	0.5625	0.1363	منفرد یا پراکنده
0.1363	0.125	0.1153	0.0625	0.4090	محیطی
0.2272	0.2083	0.1923	0.1875	0.3181	مختلط
0.3181	0.375	0.3461	0.1875	0.1363	نواری یا موازی

در این مرحله باید مقدار k=1/ln(n) را به دست آورد. مقدار (n) را که برابر تعداد گزینه‌هاست به دست می‌آوریم ln(n) )یک مقدار ثابت است.) پس از این مرحله‌‌‌، میزانEj  که بیانگر جایگاه هر شاخص نسبت به دیگر شاخصها است را باید محاسبه نمود. برای این منظور در هر ستون هر عدد را در ln آن عدد ضرب و در نهایت جمع میکنیم و عدد حاصله را در مقدار k ضرب مینماییم.

 

بعد از به دست آوردن این مقدار، میزان Dj که فاصله را نشان میدهد باید محاسبه کرد. برای این منظور هر یک از اعداد به دست آمده در Ej را از1 کم میکنیم تا میزان Dj به دست بیاید.

 

در ادامه برای به دست آوردن وزن یا Wj‌‌‌، اعداد Dj را جمع کرده و هر کدام از اعداد Dj را بر مجموع Dj‌ها تقسیم میکنیم تا وزن نهایی به دست بیاید.

 

 

 

 

جدول6- محاسبه وزن شاخص‌ها

Σ	فضای سبز	بازشوها	فاصله بلوکها	قرارگیری بلوکها	فرم بلوکها
	0.95	0.86	0.92	0.81	0.91	Eg
0.55	0.05	0.14	0.08	0.19	0.09	Dg
	0.09090	0.25454	0.14545	0.34545	0.16363	Wg

 

ماتریس موزون در اوزان: برای تشکیل این ماتریس، ماتریس نرمال را در وزن‌های به دست آمده ضرب میکنیم.

جدول7-نرمالسازی یا بی مقیاس کردن ماتریس

فضای سبز	بازشوها	فاصله بلوکها	قرارگیری بلوکها	فرم بلوکها	گونه‌ها
0.6	0.54	0.64	0.9	0.24	منفرد یا پراکنده
0.26	0.23	0.21	0.1	0.74	محیطی
0.43	0.39	0.35	0.3	0.57	مختلط
0.6	0.7	0.64	0.3	0.24	نواری یا موازی

 

از این مرحله به بعد با استفاده داده‌های نرم افزار Electre Solver به تعیین ماتریس تصمیم وزن دار نرمال شده پرداخته می‌شود. این ماتریس از ضرب ماتریس تصمیم بی مقیاس شده در برابر وزن معیارها به دست می‌آید.

جدول8 نشان دهنده مقدار حاصل ضرب مقادیر ماتریس نرمالیزه شدن در وزن معیارها برای هر یک از گزینه‌ها می‌باشد.

جدول8-وزن دهی به ماتریس نرمال شده

ماتریس وزین	فرم بلوکها	قرارگیری بلوکها	فاصله بلوکها	بازشوها	فضای سبز
منفرد یا پراکنده	0.04	0.31	0.09	0.13	0.05
محیطی	0.12	0.03	0.03	0.05	0.02
مختلط	0.9	0.10	0.05	0.09	0.03
نواری یا موازی	0.04	0.10	0.09	0.17	0.05

در مرحله بعد به تشکیل مجموعه معیارهای موافق و مخالف، پرداخته می‌شود. برای هر زوج گزینه k و e مجموعه معیارها به دو زیرمجموعه موافق و مخالف، تقسیم می‌شوند. مجموعه موافق Ske مجموعه‌ای از معیارهایی است که در آن گزینه k به گزینه e ترجیح دارد و مجموعه مکمل آن مجموعه مخالف،Dke  می‌باشد مجموعه معیارهای موافق برای معیارهای مثبت و منفی به ترتیب به صورت زیر تعریف، می‌شوند.

 

مجموعه معیارهای مخالف، برای مثبت و منفی به ترتیب به صورت زیر تعریف، می‌شود.

 

در مرحله بعد تشکیل ماتریس هماهنگی انجام می‌شود. ماتریس توافق (هماهنگی) یک ماتریس مربعی است که بعد آن تعداد گزینه‌ها میباشد. هریک از درایه‌های این ماتریس، شاخص توافق بین دو گزینه نامیده می‌شود. مقدار این شاخص، از جمع وزن معیارهایی که در مجموعه موافق وجود دارند، به دست می‌آید. به عبارت دیگر برای محاسبه شاخص توافقCke  باید گزینه k و گزینه e مقایسه شده و مقدار آن از جمع وزن معیارهایی که گزینه k نسبت به گزینه e ترجیح دارد، به دست می‌آید. به زبان ریاضی، شاخص توافق از رابطه زیر محاسبه می‌شود.

شاخص توافق، بیانگر میزان برتری گزینه k بر گزینه e بوده و مقدار آن از صفر تا یک تغییر میکند. ماتریس توافق برای این مسئله به صورت جدول 9 حاصل شد.

جدول9-تشکیل مجموعه هماهنگی

ماتریس هماهنگی	منفرد یا پراکنده	محیطی	مختلط	نواری یا موازی
منفرد یا پراکنده	-	0.83	0.83	0.74
محیطی	0.16	-	0.16	0.16
مختلط	0.16	0.83	-	0.50
نواری یا موازی	0.65	0.83	0.83	-

ماتریس مخالف، (ناهماهنگی) تعیین می‌شود. ماتریس مخالف، یک ماتریس مربعی می‌باشد که بعد آن تعداد گزینه‌ها می‌باشد. هر یک از درایه‌های این ماتریس، شاخص عدم توافق (مخالفت) بین دو گزینه نامیده می‌شود. مقدار این شاخص از رابطه زیر به دست می‌آید. جدول 10 ماتریس ناهماهنگی را نشان میدهد.

جدول10-تشکیل مجموعه ناهماهنگی

ماتریس ناهماهنگی	منفرد یا پراکنده	محیطی	مختلط	نواری یا موازی
منفرد یا پراکنده	-	0.29	0.25	0.19
محیطی	1	-	1	1
مختلط	1	0.38	-	1
نواری یا موازی	1	0.67	0.67	-

در مرحله بعد ماتریس تسلط موافق (بولینی هماهنگی) تشکیل می‌شود. در این مرحله یک مقدار معین برای شاخص توافق مشخص میشود که آن را آستانه موافقت مینامند و باC ̄  نشان داده می‌شود. آستانه موافقت از میانگین گیری شاخص‌های توافق (درایه‌های ماتریس توافق) به دست می‌آید. به زبان ریاضی مقدار آستانه موافقت از رابطه زیر محاسبه می‌شود.

ماتریس تسلط موافق F با توجه به مقدار آستانه موافقت تشکیل می‌شود. اگر Cke بزرگتر از C ̄باشد، برتری گزینه k بر گزینه e قابل قبول است در غیر این صورت گزینه k بر گزینه e برتری ندارد لذا درایه‌های ماتریس تسلط موافق از رابطه زیر تعیین می‌شود. این ماتریس در جدول 11 نشان داده شده است.

جدول11-تشکیل ماتریس بولینی هماهنگی

ماتریس بولینی هماهنگی	منفرد یا پراکنده	محیطی	مختلط	نواری یا موازی
منفرد یا پراکنده	-	1	1	1
محیطی	0	-	0	0
مختلط	0	1	-	0
نواری یا موازی	1	1	1	-

در مرحله بعد ماتریس تسلط مخالف، (بولینی ناهماهنگی) تشکیل می‌شود. ماتریس تسلط مخالف،G مانند ماتریس تسلط موافق تشکیل میشود. بدین منظور ابتدا باید مقدار آستانه مخالفتd ̄ از میانگین گیری شاخص‌های مخالفت درایه‌های ماتریس مخالف محاسبه شود. به زبان ریاضی مقدار آستانه مخالفت از رابطه زیر محاسبه می‌شود.

همانگونه که در مرحله قبل بیان شد، مقدار شاخص مخالفت dke هر چه کمتر باشد بهتر است. زیرا میزان مخالفت (عدم توافق) برتری گزینه k بر گزینه e را بیان میکند. چنانچه dke ازd ̄ بزرگتر باشد میزان مخالفت زیاد بوده و نمی‌توان از آن صرفنظر کرد بنابراین درایه‌های ماتریس تسلط مخالف G به صورت زیر محاسبه می‌شود.

هر عضو ماتریس G نیز نشانگر رابطه تسلط مابین گزینه‌ها میباشد. این ماتریس در جدول 12 نشان داده شده است.

جدول12-تشکیل ماتریس بولینی ناهماهنگی

ماتریس بولینی ناهماهنگی	منفرد یا پراکنده	محیطی	مختلط	نواری یا موازی
منفرد یا پراکنده	-	1	1	1
محیطی	0	-	0	0
مختلط	0	1	-	0
نواری یا موازی	0	1	1	-

درنهایت تشکیل ماتریس چیرگی نهایی از ضرب تک تک درایه‌های ماتریس‌های G و F به دست می‌آید. بر این مبنا ماتریس چیرگی نهایی مطابق جدول 13 می‌باشد.

 

جدول13-تشکیل ماتریس چیرگی نهایی

ماتریس چیرگی	منفرد یا پراکنده	محیطی	مختلط	نواری یا موازی
منفرد یا پراکنده	-	1	1	1
محیطی	0	-	0	0
مختلط	0	1	-	0
نواری یا موازی	0	1	1	-

درنهایت مطابق جدول 14با محاسبه تعداد چیرگی هر گزینه، اولویت هر یک از گونه‌های مجتمع مسکونی موردمطالعه مشخص میشود.

جدول14-محاسبه تعداد چیرگی

نتیجه	تعداد چیرگی
منفرد یا پراکنده	3
نواری یا موازی	2
مختلط	1
محیطی	0

تحلیل یافته‌ها

طبق جداول شماره1و 8 به صورت مقایسه‌ به تحلیل یافته ها پرداخته شد:

گونه مختلط: هرچند که از نظر فرم بلوکها گونه مختلط شرایط بهتری را برای ایجاد محرمیت نسبت به سایر گونه‌ها دارد اما از نظر قرارگیری بلوک‌ها در این مجموعه محرمیت کاهش پیدا میکند و به طور کلی محرمیت پایین تری نسبت به گونه نواری و منفرد دارد ولی شرایط مطلوب‌تری نسبت به گونه محیطی را داراست.

گونه منفرد: باتوجه نظرات متخصصان و طبق مصاحبه صورت گرفته شده، فرم بلوک‌ها و فاصله بلوک‌ها از هم و همچنین فضای سبز مجتمع مسکونی در گونه‌های منفرد و نواری دارای شرایط یکسان هستند اما از جهت قرار گیری بلوک‌ها، گونه منفرد دارای محرمیت بالاتر و شرایط ایده آل‌تری نسبت به گونه نواری را دارا می‌باشد.

گونه محیطی: باتوجه به جدول 15 و همانگونه که در نمونه‌های واقعی نیز مشخص می‌باشد گونه محیطی هرچند از نظر فرم بلوکها دارای شرایط مطلوبی نسبت به گونه‌های منفرد و نواری است اما به لحاظ فضای سبز ، بازشوها ، فاصله بلوک‌ها و قرارگیری بلوکها به مراتب دارای محرمیت کمتری نسبت به سایر گونه‌های می‌باشد.

گونه نواری: از منظر شاخص‌های فرم بلوک‌ها و فضای سبز و فاصله بلوک‌ها در شرایط یکسان با گونه منفرد می باشد. اما از نظر بازشوها میزان محرمیت بیشتری نسبت به گونه محیطی و مختلط را داراست که این شاخصه موجب میگردد تا در رتبه بالاتری نیز قرار گیرد.

 

 

 

 

 

جدول15-نمونه‌های موردی

سایت پلان
نام مجتمع(همگی در تهران وقع شده اند)	دهکده المپیک	OPG	صدرا	فرهنگیان
گونه فضای باز میانی مجتمع مسکونی	محیطی	متمرکز	متراکم	نواری

 

نتیجه گیری

نزدیک به سه دهه است که مجتمع مسکونی با همه محاسن و معایبی که دارد در کشور ما متداول گردیده است. در ابتدا برجها و آپارتمانها به عنوان محصولی از دنیای مدرن و نشانه ورود به عصر جدید وارد عرصه ساخت و ساز شدند. یکی از مقیدات طرح مجتمع‌های مسکونی توجه به مشرف نبودن واحدهای مسکونی نسبت به هم و نسبت به معبر و ایجاد خلوت مطلوب بوده است. حفظ حریم یکی از مهمترین اصول حاکم در فرهنگ مسلمانان و رعایت آن در عرصه زندگی، شکل دهنده مفهومی‌تحت عنوان محرمیت است. نمود این مفهوم در خانه مسلمانان به اشکال مختلفی صورت گرفته است که از جمله مهمترین آنها می‌توان به تمایل به درونگرایی در ساخت این خانه‌ها، تفکیک خانه به دو عرصه خانواده و مهمان و نیز ایجاد سلسله مراتب در دسترسی به بخشهای مختلف خانه اشاره نمود. همان گونه که اشاره شد، نیاز به حفظ محرمیت در مجموعه‌های زیستی واقعیتی غیر قابل انکار می‌باشد که علاوه بر تأمین حس امنیت برای افراد، آسایش و آسودگی خاطر برای هر زن و مردی را در فضای زندگی خود فراهم می‌کند. معماری به عنوان بخشی از زندگی و تفکر انسان، وظیفه ی تأمین این نیاز مهم و حیاتی متناسب با فرهنگ، بینش و مذهب افراد را در جامعه ایرانی بر عهده دارد. از این رو در تحقیق حاضر با هدف، بررسی میزان محرمیت در گونه‌های مجتمع‌های مسکونی صورت گرفت. در پژوهش حاضر سعی شد به رتبه بندی چهار گونه مجتمع مسکونی با استفاده از روش الکتره(نرم افزار الکتره) پرداخته شود. در این روش شاخص‌های کمی‌کیفی مورد استفاده قرار گرفتند و با مقایسات زوجی میان گزینه‌ها رتبه بندی آنها به دست آمد و مسایل چند شاخصه به صورت قراردادی با یک مجموعه از گزینه‌ها، شاخص‌ها و مقادیر برتری بیان گردیدند. لذا در این پژوهش برای این منظور، با پیاده سازی روش الکتره به صورت گام به گام و استفاده از فاکتورهای فضای سبز، بازشوها، فاصله بلوکها، قرارگیری بلوکها و فرم بلوکها، مجتمع‌های مسکونی مورد بررسی قرار گرفتند و باتوجه به موارد ذکر شده و همچنین نگاهی به جداول فوق و نمونه‌های واقعی در می‌یابیم که گونه منفرد از نظر شاخص قرارگیری بلوک‌ها و فاصله بلوک‌ها که دو شاخصه مهم محرمیت هستند دارای بیشتر میزان محرمیت و همچنین از منظر فضای سبز و بازشو‌ها دارای محرمیت مطلوب می باشد و تنها از منظر فرم بلوک ها محرمیت کمتری دارد. در انتها شایان ذکر است که چیرگی گونه منفرد از لحاظ وزن تمام شاخص‌ها، در بالاترین الویت قرارمی‌گیرد.

 

منابع

 

-آل‌هاشمی، آیدا. (1392). کاربری‌های فضای باز در مجتمع‌های مسکونی بزرگ مقیاس شهر تهران، نشریه آرمانشهر.

-اخوت،‌هانیه سادات. (1392). برررسي تطبيقي ابعاد حريم در مسكن سنتي و معاصر با استفاده از مدل تحليليBDSR‌‌‌، مسكن و محيط روستا، دوره 32، شماره 142، صص 97-112.

-اغنیائی، الهام و منتظرالحجه‌‌‌، مهدی و نبوی یزدی، سیدمحمدمهدی. (1394). نقش محرمیت در معماری اسلامی-ایرانی. همایش ملی معماری و شهرسازی بومی‌ایران، یزد، موسسه معماری و شهرسازی سفیران مهرازی، دانشگاه علم و هنر یزد.

-امیر بانی، مسعود. (1388). معماری معاصر ایران. تهران: انتشارات هنر معماری قرن.

-امینی، ندا و نوروزیان پور، هیربد. (1393). خلوت و محرمیت شناخت تفاوت‌ها و شباهت‌های این دو مفهوم در معماری و شهرسازی. فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی. شماره 15، صص 107-99.

-پیرنیا، محمد کریم. (1381). شيوه‌هاي معماري ايران. تدوین غلامحسین معماریان. انتشارات مؤسسه نشر هنر اسلامي.

-خاک زند، مهدی و بقالیان،آلاله. (1394). بررسی عوامل موثر بر ارتقا تعاملات اجتماعی در فضای باز و نیمه باز مجتمع‌های مسکونی (مجتمع‌های مسکونی منطقه22). نشریه علمی‌پژوهشی انجمن علمی‌معماری و شهرسازی ایران. دوره 7، شماره 11. صص 28-19.

-ذاکری، عباس و قربانی، سیف الله. (1395). راهکارهای حفظ محرمیت در معماری مجتمع‌های مسکونی دوره ی معاصر. دومین کنفرانس بین المللی یافته‌های نوین پژوهشی در مهندسی عمران، معماری و مدیریت شهری.

-راپاپورت، آموس. (1388). انسان شناسي مسكن، ترجمه خسرو افضليان. تهران، انتشارات حرفه هنرمند.

-رامیار، رضا. (1391). درآمدی بر طراحی محوطه مجموعه‌های مسکونی. انتشارات سمت.

-رضاپور، راحله. (1395). طراحی مجتمع مسکونی با تأکید بر فضای باز میانی. پایان نامه دانشگاه هنر فارابی.

- رفیعیان، مجتبی و پهلوان، سمیه. (1394)‌. سنجش و ارزیابی تاثیرات ایجاد ابرپروژه شهری الماس شرق مشهد از دیدگاه نواحی سکونتی پیرامون با مدل الکتره. دوره 6 بهار و تابستان 1394 شماره 9.

-ساسانی، مژگان و عینی فر، علیرضا و ذبیحی، حسین. (1395). تحلیل رابطه بین کیفیت فضای میانی و کیفیت‌های انسانی- محیطی مورد پژوهی :مجتمع‌های مسکونی شهر شیراز. نشریه هنرهای زیبا، دوره 21، شماره 2، صص 80-69.

-سیفیان، محمد كاظم و محمودي، محمدرضا. (1386). محرميت در معماري سنتي ايران، هويت شهر. دوره 1، شماره 1، صص 14-3.

-عدالتخواه، محمد و زراعتی، علی. (1395). طراحی واحد همسایگی با تاکید بر مسئله حریم و حیات اجتماعی در بافت قدیم؛ نمونه موردی بافت قدیم گرگان(خانه دارویی). کنفرانس پژوهش در علوم و تکنولوژی.

-علیپور، سمیه و مشکینی، ابوالفضل و احدنژادروشتی، محسن. (1399). رتبه بندی شاخص‌های کمی‌و کیفی مسکن با استفاده از مدل تصمیم گیری الکتره(نمونه مورد مطالعه محلات شهرکرج). نشریه: جغرافیا و برنامه ریزی، دوره:24، شماره:71، صفحات :273-295.

-علیزاده، هوشمند و ایراندوست، کیومرث و حبیبی، کیومرث و رباطی، محمد بشیر. (1393). مفهوم محرمیت در شهرهای اسلامی. مجله پژوهش‌های معماری اسلامی. سال اول، دوره 2، شماره 1، صص 65-78.

-محمد زاده، رحمت. (1390). بررسی کیفیت عوامل فضایی و کالبدی فضاهای باز مجتمع‌های مسکونی شهر جدید سهند. نشریه هنرهای زیبا. دره 3، شماره 47، صص 38-29.

- محمودی، محمدمهدی و نیک مقدم، نیلوفر. (1386). خانه وارث خاطرات نسل‌ها. مجله آبادی، شماره 55: ص 29-24.

-مروتی، مريم و بيدکانی، سميرا. (1399) ارزيابی وضعيت پارکها و فضای سبز شهری با استفاده از مدل الکتره(مطالعه موردی:شهر اردکان). علوم و تکنولوژی محيط زيست، دوره بيست و دوم، شماره چهار.

-معصومی، مسیح الله و میرخطیب، اسما. (1396). بررسی تاثیر طراحی فضاهای باز مجتمع‌های مسکونی در ایجاد حس دلبستگی به مکان(نمونه موردی: مجتمع مسکونی ششصد دستگاه در شهر مشهد). فصلنامه تحقیقات جغرافیایی. سال 32، شماره سوم، صص 73-52.

-معماریان، غلامحسین. (1373). نحو فضاي معماري. صفه، دوره 12، شماره 35، صص 83-75.

-منصوری، علی‌. (1389). حجاب و پوشيدگي در شهرسازي ايراني – اسلامي نمونه پژوهش ميداني: بافت قديم شهر شيراز. فصلنامه مسکن و محیط روستا، شماره 130، صص 49-38.

-مهدوی نژاد، محمد جواد و منصورپور، مجید و قیدرلو، کمیل. (1390). محرمیت در الگوی مسکن بومی‌و به بارگیری آن در معماری معاصر تهران. سازمان زیباسازی شهر تهران. بازیابی در 93.8.9. از http://zibasazi.ir/fa/commentarticle/item/5148

-وکیلی ثانی، مینا. (1394). فضای باز در مجتمع‌های آپارتمانی. پایان نامه دانشگاه شهید بهشتی.

-Biddulph, Mike. (2007). Introduction to Residential Layout, Amsterdam, Architectural Press.

- Pfeifer, Günter. & Brauneck, Per. (2008) Courtyard Houses: A Housing Typology, Berlin, Springer.

-Tzonis Alexander. (2006). Rethinking Design Methodology for Sustainable Social Quality, in J. H. Bay and B. L. Ong. (Ed.), Tropical Sustainable Architecture: Social and Environmental Dimensions (pp. 17-28).
-Wilkinson, Paul F. (1983). Urban Open Space Planning. Toronto: York University Press.

 

 

---