جایگاه حقوق و مسئولیت‌های اجتماعی روزنامه‌نگاران در مطبوعات امروز ایران (بررسی دیدگاه‌های روزنامه‌نگاران، استادان ارتباطات، حقوقدانان و مدیران مسئول روزنامه‌ها)
محورهای موضوعی : مدیریت رسانهمهدیه شکری 1 , مهدخت بروجردی علوی 2
1 - دانشگاه علامه طباطبایی
2 - مدیر کل روابط عمومی وزارت علوم
کلید واژه: استقلال حرفه‌ای روزنامه‌نگاری, روزنامه‌نگاری حرفه‌ای, حقوق و مسئولیت‌های روزنامه‌نگاران, امنیت شغلی روزنامه‌نگاری, مصاحبه عمقی,
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر به بررسی جایگاه حقوق و مسئولیت‌های اجتماعی روزنامه‌نگاران در مطبوعات امروز ایران می‌پردازد. با توجه به سابقه 190 ساله ورود روزنامه‌نگاری به ایران، این پژوهش در نظر دارد وضعیت فعلی روزنامه‌نگاری و شرایط فعالیت روزنامه‌نگاران را در کشور از دیدگاه متخصصان این حرفه مورد بررسی قرار دهد. چارچوب مفهومی تحقیق مبتنی بر روزنامه نگاری حرفه ای، تلفیقی از نظریة مسئولیت اجتماعی، یکی از نظریات هنجاری رسانه، و مفهوم عینیت والتر لیپمن، است. روش پژوهش، مصاحبة عمقی با متخصصان است و با 20 نفر از روزنامه‌نگاران، استادان ارتباطات، کارشناسان حقوق و مدیران مسئول روزنامه‌ها مصاحبه عمیق انجام شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد الگوی حاکم بر مطبوعات با شرایط روزنامه‌نگاری حرفه‌ای همخوانی ندارد و وضعیت حاضر مطبوعات ما نشان‌دهندة ابهامات زیادی در خصوص حقوق و مسئولیت‌های روزنامه‌نگار می‌باشد. در حال حاضر، بسترها برای فعالیت حرفه‌ای روزنامه‌نگاری در کشور وجود ندارد، امنیت شغلی و استقلال حرفه‌ای روزنامه‌نگاران تامین نبوده و روزنامه‌نگاران کمترین نقش و تاثیرگذاری را بر وضعیت شغلی خود دارند. این نقش و تاثیرگذاری تا زمان فراهم شدن بسترها برای فعالیت حرفه‌ای، در حداقل‌ترین وضعیت باقی می‌ماند. در چنین شرایطی، به دست آوردن تصویر دقیق از حقوق و ویژگی های حرفه ای روزنامه نگاران، نقطه حرکت برای طرح مسئولیت های اجتماعی این قشر و در نتیجه رسیدن به روزنامه نگاری حرفه ای و مطلوب در کشور است. همچنین، تصویب قوانین و مقررات استقلال حرفه روزنامه نگاری زیربنایی کارآمد و مبنای عملکرد درست رسانه ها و روزنامه نگاران خواهد بود.
This study investigates to place of rights and responsibilities social of journalists in Iran today's press. According to 190-year history of Iranian journalists, this research studies current status of journalism and conditions of journalist's activity in country from perspective of professionals. Conceptual framework is based on professional journalism a combination of theory of social responsibility, one of normative theories of media and Walter Lippmann's concept of objectivity. Based on research, professional journalism is product of this story (Theory of Responsibility and concept of objectivity) Research method is deep interview with specialists and 20 journalists, communications professors, lawyers and newspaper directors. Result show, governing model of press Inconsistent with professional journalism and current situation represents a lot of ambiguity regarding rights and journalist responsibilities. Currently, there are no grounds for career in journalism in country, Occupational safety and professional independence were not provided journalists and in such a situation, journalists had least impact on their job status. This effect will remain at least as long as platform for professional activity. In this situation, Obtaining an accurate picture of the rights and professional characteristics of journalists is the starting point for the social responsibilities of this group and, as a result, achieving professional and desirable journalism in the country. Also, pass laws and regulations of independence of the journalistic profession will be an effective infrastructure for journalism and will be the basis for the proper functioning of the media and journalists.
_||_
جایگاه حقوق و مسئولیت‌های اجتماعی روزنامه‌نگاران در مطبوعات امروز ایران
چکیدة پژوهش
پژوهش حاضر به بررسی جایگاه حقوق و مسئولیت‌های اجتماعی روزنامه‌نگاران در مطبوعات امروز ایران می‌پردازد. با توجه به سابقه 190 ساله ورود روزنامه‌نگاری به ایران، این پژوهش در نظر دارد وضعیت فعلی روزنامه‌نگاری و شرایط فعالیت روزنامه‌نگاران را در کشور از دیدگاه متخصصان این حرفه مورد بررسی قرار دهد. چارچوب مفهومی تحقیق بر پایة نظریة مسئولیت اجتماعی، یکی از نظریات هنجاری رسانه، و مفهوم عینیت والتر لیپمن است. بر اساس تحقیق، روزنامه‌نگاری حرفه‌ای محصول این دو (نظریه مسئولیت‌اجتماعی و مفهوم عینیت) است. روش پژوهش، مصاحبة عمقی با متخصصان است و با 20 نفر از روزنامه‌نگاران، استادان ارتباطات، کارشناسان حقوق و مدیران مسئول روزنامه‌ها مصاحبه عمیق انجام شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد الگوی حاکم بر مطبوعات با شرایط روزنامه‌نگاری حرفه‌ای همخوانی ندارد و وضعیت حاضر مطبوعات ما نشان‌دهندة ابهامات زیادی در خصوص حقوق و مسئولیت‌های روزنامه‌نگار می‌باشد. در حال حاضر، بسترها برای فعالیت حرفه‌ای روزنامه‌نگاری در کشور وجود ندارد، امنیت شغلی و استقلال حرفه‌ای روزنامه‌نگاران تامین نبوده و در چنین شرایطی روزنامه‌نگاران کمترین نقش و تاثیرگذاری را بر وضعیت شغلی خود دارند. این نقش و تاثیرگذاری تا زمان فراهم شدن بسترها برای فعالیت حرفه‌ای، در حداقل‌ترین وضعیت باقی می‌ماند. توجه به نظام‌حقوقی حرفه روزنامه‌نگاری و تدوین قوانین و مقررات خاص این حرفه یکی از ضرورت‌های اصلی و فوری برای حل مسائل کنونی حرفه روزنامه‌نگاری به شمار می‌رود.
کلیدواژه: حقوق و مسئولیت‌های روزنامه‌نگاران، استقلال حرفه‌ای روزنامه‌نگاری، روزنامه‌نگاری حرفه‌ای، امنیت شغلی روزنامه‌نگاری، مصاحبه عمقی.
مقدمه و طرح مسئله
حقوق حرفه‌ای روزنامه‌نگاران یکی از شاخه‌های جدید حقوق ارتباطات جمعی است. در این شاخه حقوقی، در کنار شاخه‌های دیگر حقوق ارتباطات جمعی، که مقررات حقوقی مربوط به تاسیس و اداره رسانه‌های همگانی مختلف مانند روزنامه‌ها و نشریات دوره‌ای دیگر، پایگاه‌های اطلاعاتی و خبری الکترونی و جرائم رسانهای یا مطبوعاتی را دربرمی‌گیرند، مقررات حقوقی حاکم بر فعالیت‌های حرفه‌ای روزنامه‌نگاران و سایر وسایل ارتباط جمعی بررسی می‌شوند(معتمدنژاد، 11:1386).
حقوق حرفه‌ای روزنامه‌نگاران در حدود دو قرن پس از ایجاد حقوق مطبوعات از اوایل قرن بیستم همراه با پیدایش روزنامه‌نگاری حرفه‌ای پدید آمده و روبه پیشرفت گذاشته است. در ایران، تاکنون به حقوق حرفه‌ای روزنامه‌نگاران که یکی از شاخه‌های عمده حقوق ارتباطات جمعی به شمار می‌رود، توجهی صورت نگرفته است و در قانونگذاری‌های متعدد گذشته، تنها به حقوق مطبوعات، شامل مقررات حقوقی تاسیس و اداره نشریات و مقررات حقوقی حاکم بر محتوا و انتشار آن‌ها، پرداخته شده است(معتمدنژاد، 26:1387). به عبارت دیگر، با گذشت 190 سال از تاریخ روزنامه‌نگاری در ایران، بحث حقوق روزنامه‌نگاران همچنان در متون حقوقی این حرفه مغفول مانده است و تمایزی میان حقوق روزنامه‌نگاران با حقوق مطبوعات، که دو امر متفاوت هستند، دیده نمی شود. در کلیه قوانین مطبوعاتی فصل حقوق مطبوعات بسیار کوتاه، نارسا و ناتمام است و روزنامه‌نگار نیز در این قوانین به رسمیت شناخته نمی‌شود. در حالیکه در قوانین معتبر مربوط به حوزه روزنامه‌نگاری، حقوق حرفه‌ای روزنامه‌نگاران مورد توجه قرار می گیرد؛ چراکه اعتقاد بر این است که بدون حقوق حرفه‌ای، مطبوعات و رسانه‌ها نمی‌توانند به وظایف خود عمل کنند. در فقدان این قوانین و مقررات، هر کسی به خود اجازه می دهد که این حقوق را مورد دست اندازی قرار دهد.
از سوی دیگر، مسئولیت اجتماعی روزنامه‌نگار زمانی معنا پیدا می‌کند که ابتدا حقوق حرفه‌ای او تعریف شده و استقلال حرفه‌ای او به رسمیت شناخته شود. به طور طبیعی، وقتی حقوق روزنامه‌نگاران رسمیت یافته و مشخص شدند، مسئولیت‌های او نیز شفاف شده و روزنامه‌نگار در قبال عملکرد خود پاسخگو می‌شود.
هدف از تحقیق یافتن پاسخ این سوال است که روزنامه‌نگاران، استادان ارتباطات، حقوقدانان و مدیران مسئول روزنامه‌ها وضعیت فعلی حقوق و مسئولیت‌های اجتماعی روزنامه‌نگاران را چگونه می‌بینند؟ پژوهش حاضر درصدد است گامی در جهت تجزیه و تحلیل دیدگاه‌های صاحبنظران این حرفه دربارة وضعیت موجود و مفاهیم اساسی این حرفه و حقوق و مسئولیت‌های روزنامه‌نگاران بردارد و ضرورت‌ها و روش‌های بهبود این وضعیت را از دیدگاه صاحبنظران و فعالان این عرصه بررسی کند.
چارچوب نظری
نظریه‌های هنجاری رسانه‌ها
نظریه های هنجاری، مشخص کننده بایدها و نبایدها در عملکرد رسانه ها هستند. این بایدها و نبایدها برخاسته از نظام اجتماعی و فرهنگی جامعه است که از جمله آن ها می توان به قوانین مکتوب مربوط به رسانه ها، پاره های ایدئولوژی و پیش فرضهای ضمنی موجود در جامعه اشاره کرد. دیدگاه هنجاری رسانه، برآیند مجموعه ای از بایدها و نبایدها در نهادهای متنوعی است که در تعامل با رسانه قرار دارند. سیبرت و همکارانش، نخستین دسته بندی را از نظریه های هنجاری رسانه ها به عنوان الگوهای حاکم بر مطبوعات ارائه دادند. او علت تفاوت اهداف با اشکال و رفتارهای مطبوعات را در تأثیرپذیری رسانه ها از ساختارهای اجتماعی و سیاسی حاکم بر آن ها دانست و بر اساس آن، چهار نظریه اقتدارگرا، آزادی گرا، مسئولیت اجتماعی و کمونیستی را معرفی کرد. مک کوئیل با افزودن دو نظریه توسعه گرا و مشارکت دموکراتیک به تقسیم بندی چهارگانه سیبرت، آن را به عنوان نظریه هنجاری رسانه ها معرفی کرد.
نظریه اقتدارگرا
در این نظام، مطبوعات سخنگوی حکومت است و وظیفه آن هدایت مردم در جهت مصلحت‌هایی است که حکومت تشخیص می‌دهد. بازبینی و کنترل مطبوعات از حقوق حکومت است تا از انتشار مطالب گمراه‌کننده جلوگیری کند. مالکیت مطبوعات در سیستم اقتدارگرا ممکن است به صورت خصوصی یا عمومی‌باشد. با وجود این به عنوان وسیله‌ای برای تحقق سیاست‌های دولتی محسوب می‌شود(مک‌کوئیل، 1388: 164).
نظریه مطبوعات آزاد
این نظام هنجاری، اصل را بر آزادی انتشار گردش اطلاعات و اجتناب از دخالت و سانسور دولت در امر مطبوعات می‌داند. در این نظام مطبوعات یکی از نهادهای حقوق اساسی و رکن چهارم دموکراسی قلمداد شده و حق انتقاد از مسئولان و انتقاد از عملکرد آنان را دارد. در نظریه آزادی‌خواهانه مطبوعات عمدتا خصوصی هستند و رسانه‌ها وسایلی برای نظارت بر دولت و نیز برآوردن دیگر نیازهای جامعه می‌باشند(سورین و تانکارد، 443:1388).
نظریه مسئولیت اجتماعی
نظریه مسئولیت اجتماعی عقیده دارد هر شخص که سخن مهمی برای گفتن دارد باید یک تریبون آزاد در اختیار داشته باشد و اگر رسانه‌ها این وظیفه را به عهده نگیرند، باید کسی مراقب باشد تا آن‌ها این کار را انجام دهند. نظریه مسئولیت اجتماعی مجبور است سه اصل نسبتا ناسازگار را با هم سازگار سازد: آزادی و انتخاب فرد، آزادی رسانه و تعهد رسانه نسبت به جامعه. راه حل این نظریه بر دو روش است: اول رشد نهادهای عمومی‌اما مستقل برای مدیریت پخش امواج و دوم رشد بیشتر حرفه‌ای‌گرایی همچون ابزار تحقق استانداردهای بالاتر عمل در عین حال که اصل مدیریتی رسانه‌ها نیز حفظ می‌شود(مک‌کوئیل،1388: 170). مضمون اصلی این نظریه این است که آزادی و مسئولیت، دو روی یک سکه هستند و همانگونه که رسانه‌ها حق دارند از دولت و سایر نهادها انتقاد کنند، مسئولیتی نیز در قبال مصالح و منافع ملی و پاسخ به نیازهای جامعه دارند(مهدیزاده،89:1389).
تئوری مشارکت دموکراتیک رسانه‌ها
خاستگاه اصلی این نظریه جوامع توسعه یافته لیبرال است اما برخی عناصر آن با نظریه رسانه‌های توسعه بخش نزدیک است. این مدل به جامعه توده با دیدی منفی می‌نگرد و معتقد است جامعه توده در فراهم ساختن فرصت‌ها برای آزادی‌های فردی و آزادی اقلیت‌ها شکست خورده است(مک‌کوئیل،176:1388).
نظریه رسانه‌های شوروی
وظیفة اصلی در این نظام القای ایدئولوژی به شهروندان برای ساختن جامعه است. مطبوعات باید مردم را پشت سر رهبران یا سران حزب بسیج کنند تا آنان توده‌ها را به سرمنزل مقصود رهنمون سازند. مهم‌ترین دغدغه این نظام، کنترل ابزار تولیدفکر با ایدئولوگ‌های حاکم است(بهرامپور،46:1384).
نظریه رسانه‌های توسعه‌بخش
این نظریه که بیشتر در کشورهای در حال توسعه شکل گرفته است، واکنشی نسبت به نابرابری ارتباطات و عدم تعادل اطلاعات است. مدافعان این نظریه معتقدند که چون کشورهای در حال توسعه، نیازها و الزام‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی خاص خود را دارند و رسانه‌ها باید وظایف توسعه‌بخشی مثبتی ایفا کنند، طبعا نباید از الگوی آزادی‌گرایانه غربی پیروی کنند(مهدیزاده،92:1389).
عینیت
عینی‌گرایی نگرشی در روزنامه‌نگاری است که به امکان ارائه بی‌طرفانة رویدادها معتقد است (شکرخواه، 147:1389). یکی از بارزترین وظیفه هر روزنامه‌نگار این است که با وقف صادقانه خویش نسبت به واقعیت عینی، خود را در راه خدمت به مردم در راه دستیابی به اطلاعات حقیقی و موثق قرار دهد و به نوعی بتواند رویدادها را به طور صحیح و بدون هیچگونه تحریفی، همراه با کاربرد ظریف خلاقانه خود، به مخاطبان مربوط انعکاس دهد. در کتاب «مفاهیم اساسی در ارتباطات» درباره مفهوم عینیت نوشته شده است: عینیت، روشی علمی است که خصوصیت مفروض آن، جملات فاقد سوءگیری و جهت‌گیری است. عینیت یکی از مهم‌ترین اهداف هر گونه پژوهش تجربی است؛ اگرچه دستیابی به چنین امری غیرممکن است(Hiebart,1988:45).
اصل عینی‌گرایی، بی‌طرفی و استقلال مطبوعات را دربرمی‌گیرد و جنبة حرفه‌ای دارد و پس از جنگ جهانی اول برای خنثی کردن عوارض منفی روزنامه‌نگاری جنجالی و مطبوعات زرد از سوی سازمان‌ها و انجمن‌های ناشران مطبوعات و همچنین بعضی از سندیکاها و اتحادیه‌های روزنامه‌نگاران غربی، در چارچوب اصول اخلاقی و شرافت حرفه‌ای روزنامه‌نگار، ترویج شده است. (هنگام بروز روزنامه‌نگاری عینی) روزنامه‌نگاران دریافتند که ارائه مطالب بدون گرایش خاص و اظهارنظرهای شخصی، نه‌تنها از نظر مخابراتی ارزان‌تر تمام می‌شود، بلکه تعداد بیشتری از مخاطبان را می‌تواند تحت پوشش قرار دهد. (Sibert & Schramm, 1965:60) بر مبنای این اصل روزنامه‌نگاران وظیفه دارند، رویدادها را به طور عینی و واقعی و با بی‌طرفی و استقلال فکری منعکس سازند و از ذهنی‌گرایی و غرض‌ورزی و مداخله دادن نظریات شخصی یا تحمیلی در ارائه اخبار و گزارش‌های خبری پرهیز کنند، تا بتوانند اطلاعات صحیح در اختیار مخاطبان بگذارند و به شناخت حقیقت کمک نمایند(معتمدنژاد، 468:1372).
روش پژوهش
برای شناخت دیدگاه جامعة آماری دربارة وضعیت حقوق و مسئولیت‌های اجتماعی روزنامه‌نگاران در مطبوعات امروز ایران، از روش مصاحبة عمقی استفاده شد. مصاحبة عمقی در بهترین شکل آن عبارت است از رویدادی که در آن یک شخص (مصاحبه‌گر) دیگران را تشویق می‌کند تا آزادانه علایق و تجربیات خود را واگو کنند(لیندلف و تیلور، 223:1388). جامعة آماری این تحقیق را روزنامه‌نگاران، استادان ارتباطات، حقوقدانان و مدیران مسئول روزنامه‌ها جامعه آماری پژوهش را تشکیل می‌دهند. نمونه گیری این پژوهش به صورت غیراحتمالی و هدفمند بوده است و با تعداد 9 روزنامه نگار، 8 استاد ارتباطات، 2 مدیرمسئول روزنامه و 2 حقوقدان مصاحبه انجام گرفته و در پایان، پاسخ ها تحلیل و دسته بندی شده است. در خصوص ویژگی افراد نمونه می توان به مواردی چون «تخصص و سابقه طولانی فعالیت حرفه ای در عرصه مطبوعات» برای روزنامه نگاران و استادان ارتباطات اشاره کرد. همچنین ویژگی مدیران مسئول روزنامه‌ها ویژگی « نظارتی و مراقبتی» است که بر رعایت مسئولیت های اجتماعی از سوی روزنامه‌نگاران تاکید دارند. ویژگی حقوقدانان در پژوهش حاضر «آشنایی کامل با حقوق مطبوعات» و «تحلیل وضعیت موجود و اظهار نظر دربارة وضعیت مطلوب» است.
یافته‌های پژوهش
در این پژوهش که با روش مصاحبه عمقی انجام شده است، 10 سوال اولیه طراحی و به دنبال آن پاسخ های مصاحبه شوندگان بر اساس دیدگاه های مشابه دسته بندی شد. به این منظور افرادی که در یک سوال دارای دیدگاه مشابه بودند در یک گروه قرار گرفتند. در این گروه ها ممکن است هر چهار دستة پاسخگویان وجود داشته باشد. به عبارت دیگر، صرفنظر از شغل و موقعیت افراد، دیدگاه ها نظم داده شده اند. در این بخش ابتدا سوالات پژوهش مطرح و پاسخ ها بر اساس شباهت ها دسته بندی و ارائه شده اند.
1 .تعریف شما از استقلال حرفه ای روزنامه نگاران چیست؟
در این سوال، می توان پاسخگویان را به دو گروه تقسیم کرد. گروه اول، تعریف مفهوم استقلال حرفه‌ای روزنامه‌نگار را در مسائل بیرونی می دانند؛ مثل عدم دخالت نهادهای قدرت، عدم وابستگی رسانه، وجود تشکل صنفی و... . این گروه، تعداد بیشتری از پاسخگویان را شامل می شود. گروه دوم، تعریف این مفهوم را مرتبط با شخص روزنامه نگار می دانند. بر اساس دیدگاه گروه دوم، این مفهوم بر اساس عملکرد روزنامه نگار تعریف می شود؛ مثل برخورداری از تخصص، رعایت عینیت و بی طرفی، توجه به نیاز مخاطب و ... . بر اساس پاسخ های ارائه شده، گروه دوم که استقلال حرفه‌ای را در ویژگی‌های شخصی روزنامه‌نگار و کارکردهای حرفه‌ای آن تعریف می کنند، تعداد کمتری از پاسخگویان را تشکیل می دهند.
جدول شماره یک: خلاصه دیدگاه پاسخگویان از تعریف استقلال حرفه ای روزنامه نگاران
سوال | تعریف شما از استقلال حرفه‌ای روزنامه‌نگاران چیست؟ |
گروه اول (8روزنامه‌نگار، 6استاد، 2حقوقدان و یک مدیرمسئول)
| -عدم دخالت نهاد قدرت در حرفه روزنامه‌نگاری -عدم وابستگی رسانه به نهادهای قدرت -وجود تشکل‌های صنفی برای نظارت بر کار روزنامه‌نگاران و ساماندهی حرفه به دست خود روزنامه‌نگاران -آزادی عمل روزنامه‌نگار برای کسب و انتشار خبر |
گروه دوم (یک روزنامه‌نگار، یک استاد و یک مدیر مسئول)
| -برخورداری روزنامه‌نگار از بصیرت و تخصص -تلاش روزنامه‌نگار برای انتقال صحیح اطلاعات -رعایت عینیت و بی‌طرفی توسط روزنامه‌نگار -علاقه، آموزش و ذکاوت روزنامه‌نگار -سوق دادن سیاست رسانه به سمت نیاز مخاطب و ارزش رویداد توسط روزنامه‌نگار |
2.نقش موارد زیر را در تامین استقلال حرفه‌ای روزنامه‌نگاران چگونه ارزیابی می‌کنید؟
الف)دولت
سوال «نقش دولت در تامین استقلال حرفه ای روزنامه نگاران» از جمله سوالات پرمناقشه و چالش برانگیز در میان مصاحبه شوندگان بود که نشانگر اختلاف نظر میان پاسخگویان بود. در این سوال می توان پاسخگویان را به دو گروه تقسیم کرد. بر اساس دیدگاه گروه اول، دولت در تامین استقلال حرفه ای روزنامه نگار نقش داشته و این نقش بیشتر جنبه حمایتی است. یعنی با درک رسانه ها، به جریان آزاد اطلاعات و ارتباطات کمک کرده و همچنین زمینه آموزش را برای روزنامه نگاران فراهم نماید. این گروه بیشترین پاسخگویان را شامل می شود. بر اساس گروه دوم پاسخگویان نیز تصور هرگونه نقش برای دولت، به معنای وابسته کردن روزنامه نگار است و نباید برای دولت هیچگونه نقشی در این زمینه قائل شد. این گروه، تعداد کمتری از پاسخگویان را شامل می شود.
جدول شماره دو-خلاصه دیدگاه‌های پاسخگویان در خصوص نقش دولت در تامین استقلال حرفه‌ای روزنامه‌نگاران
سوال | نقش دولت در تامین استقلال حرفه‌ای روزنامه‌نگاران چیست؟ |
گروه اول (6روزنامه‌نگار، 4 استاد، 2 مدیرمسئول و 2حقوقدان) | -رسانه را درک کرده و آن‌ها را مزاحم نبیند -زمینة تعامل و آموزش روزنامه‌نگاران را فراهم کند -نقش حمایتی و هدایتی داشته باشد -به رسانه کمک فرهنگی کند -روزنامه را توقیف نکند -محدوده اختیاراتش را مشخص کند -به جریان آزاد اطلاعات و ارتباطات رسانهای کمک کند -جامعه مدنی را تقویت کند |
گروه دوم ((3روزنامه‌نگار و 3 استاد)
| -تصور هرگونه نقشی برای دولت، به معنای وابسته کردن روزنامه‌نگاری است. -اگر دولت به روزنامه‌نگاران آموزش دهد یا هر کمکی کند،روزنامه‌نگار دولتی به وجود می‌آید |
ب)نقش انجمن صنفی
در این سوال میان پاسخگویان بر سر «نقش انجمن صنفی در تامین استقلال حرفه ای روزنامه نگاران» اختلاف دیدگاه وجود دارد و پاسخ ها را می توان در دو گروه تقسیم کرد. در این سوال، بسیاری از پاسخگویان برای نقش انجمن صنفی در تامین استقلال حرفه ای روزنامه نگاران نقش قائل هستند و معتقدند که این انجمن باید حامی روزنامه نگار باشد و از طرفی به روزنامه نگاران نیز آموزش های حرفه ای بدهد. این گروه، بیشترین پاسخگویان را دربرمی گیرد. گروه دوم پاسخگویان نیز که تعداد کمتری از پاسخگویان را شامل می شود، نقشی برای انجمن صنفی در نظر نمی گیرند. این گروه از پاسخگویان معتقدند که فعالیت های انجمن صنفی روزنامه نگاران جنبه سیاسی دارد و چنین انجمنی نمی تواند از حقوق روزنامه نگاران دفاع کند.
جدول شماره سه- خلاصه دیدگاه پاسخگویان در خصوص نقش انجمن صنفی در تامین استقلال حرفه ای روزنامه نگاران
سوال | نقش انجمن صنفی در تامین استقلال حرفه‌ای روزنامه‌نگاران چیست؟ |
گروه اول ((6روزنامه‌نگار، 4استاد، 2حقوقدان و 2مدیرمسئول) | - حامی روزنامه‌نگاران باشد و با کانون‌های قدرت تعامل کند -تلاش برای فعالیت آزادانه و قانونمند روزنامه‌نگاران - به روزنامه‌نگاران آموزش حرفه‌ای بدهد |
گروه دوم ( 3روزنامه‌نگار و 3استاد)
| -انجمن صنفی به دلیل جهت‌گیری‌های سیاسی نقشی ندارد -حمایت از حقوق روزنامه‌نگاران وظیفة اتحادیه است نه انجمن صنفی |
ج)نقش قانونگذاران
سوال «نقش قانونگذار در تامین استقلال حرفه‌ای روزنامه‌نگاران» از جمله سوالات چالش برانگیز در این پژوهش بود. پاسخ های ارائه شده به این سوال در دو گروه تقسیم شده اند. بر اساس پاسخ های گروه اول، قانونگذار باید قوانینی را وضع کند که مطابق با نیازهای جامعه رسانه ای باشد و به جریان آزاد اطلاعات کمک کند. بر اساس دیدگاه این گروه، قانونگذار یک وظیفه مهم دیگر نیز دارد و آن تعریف دقیق و شفاف شغل روزنامه نگاری است. به عقیده پاسخ دهندگان گروه اول، با چنین اقداماتی، قانونگذار می تواند در بهبود وضعیت استقلال حرفه ای روزنامه نگاران تاثیرگذار باشد. این گروه، بیشترین پاسخگویان را شامل می شود. از سوی دیگر، بر اساس گروه دوم، وجود قانون و قانونگذار در حرفه روزنامه نگاری اشتباه است و روزنامه نگاری با وجود قانون محدود می شود. این گروه تعداد کمتری از پاسخگویان را دربرمی گیرد.
جدول شماره چهار- خلاصه دیدگاه‌های پاسخگویان در خصوص نقش قانونگذار در تامین استقلال حرفه‌ای روزنامه‌نگاری
سوال | نقش قانونگذار در تامین استقلال حرفه‌ای روزنامه‌نگاری چیست؟ |
گروه اول(5روزنامه‌نگار، 3استاد، 2مدیرمسئول و یک حقوقدان) | -وضع قوانینی که به جریان آزاد اطلاعات کمک کند -وضع قوانین مطابق با نیازهای جامعة رسانهای -تعریف شغل روزنامه‌نگاری |
گروه دوم(4روزنامه‌نگار، 4استاد و یک حقوقدان) | -در روزنامه‌نگاری، هرچه قانون کمتر باشد، بهتر است -وضع قانون مهم نیست؛ اجرای آن مهم است |
د)نقش روزنامه‌نگاران
در این سوال می توان اختلاف دیدگاه پاسخگویان را به وضوح مشاهده کرد. پاسخ های پاسخگویان در این سوال به دو گروه تقسیم شده است. بر اساس دیدگاه های گروه اول، روزنامه نگاران نقشی حیاتی و مهم در تامین استقلال حرفه خود دارند. این نقش ها شامل افزایش میزان توان حرفه ای، رعایت اخلاق، افزایش مهارت ها و در نهایت ایجاد اتحاد در میان همکاران است. این گروه بیشترین پاسخگویان را شامل می شود. بر اساس دیدگاه گروه دوم، در شرایط حاضر به اندازه ای وضعیت روزنامه نگاری در کشور نامساعد است که قدرت و توان روزنامه نگاران را برای ایجاد بهبود در وضعیت سلب کرده است. بنابراین گروه دوم نقشی برای روزنامه نگار در تامین استقلال حرفه ای روزنامه نگار قائل نیستند. این گروه تعداد کمتری از پاسخگویان را شامل می شود.
جدول شماره پنج-خلاصه دیدگاه پاسخگویان در خصوص نقش روزنامه‌نگاران در تامین استقلال حرفه‌ای روزنامه‌نگاری
سوال | نقش روزنامه‌نگاران در تامین استقلال حرفه‌ای روزنامه‌نگاری چیست؟ |
گروه اول(6روزنامه‌نگار،4استاد،2حقوقدان، یک مدیر مسئول)
| -افزایش توان حرفه‌ای -اتحاد روزنامه‌نگاران -رعایت اخلاق حرفه‌ای روزنامه‌نگاری -حقوق خود را تامین کنند -مهارت شناسایی و پیگیری سوژه‌ها را داشته باشند |
گروه دوم (3روزنامه‌نگار،2استاد،یک مدیرمسئول) | -مشکل ساختاری است و روزنامه‌نگار نقشی ندارد -در شرایط حاضر، روزنامه‌نگار قدرتی ندارد |
3. امنیت شغلی روزنامه‌نگاران از نظر شما چه تعریفی دارد؟
سوال «تعریف امنیت شغلی روزنامه نگاران» از جمله سوالاتی است که تقریبا بر سر آن اتفاق نظر وجود داشت و پاسخگویان امنیت شغلی را در «عدم فشار به روزنامه نگار» و «حمایت از این حرفه» تعریف می کنند. بنابراین در این سوال، پاسخگویان در یک گروه جای می گیرند. از دیدگاه آن ها، در شرایطی که روزنامه نگار از سوی هیچ نهادی تحت فشار نباشد و دولت نیز روزنامه ها را توقیف نکند امنیت شغلی این حرفه حفظ شده است.
جدول شماره شش-خلاصه دیدگاه‌های پاسخگویان در خصوص تعریف امنیت شغلی روزنامه‌نگاری
سوال | تعریف شما از امنیت شغلی روزنامه‌نگاران چیست؟ |
تمامی پاسخگویان | -روزنامه‌نگار دغدغة از دست دادن شغل نداشته باشد -روزنامه‌نگار از سوی هیچ نهادی تحت فشار نباشد و هیچ کس نتواند فعالیت شخص روزنامه‌نگار را محدود کند -دولت روزنامه را توقیف نکند -مجازات روزنامه‌نگاران توسط تشکل‌های روزنامه‌نگاری صورت بگیرد |
ب)برای بهبود امنیت شغلی روزنامه‌نگاران چه پیشنهادی دارید؟
این سوال از جمله سوالات چالش برانگیز بود؛ چراکه میان پاسخگویان بر سر راهکارهای بهبود امنیت شغلی حرفه روزنامه نگاری توافق نظر وجود نداشت. پاسخ دهندگان به این سوال در 3 گروه تقسیم بندی شده اند. بر اساس دیدگاه گروه اول، این راهکارها بیشتر از بیرون حرفه روزنامه نگاری نشات می گیرد. به عبارتی، مطابق با دیدگاه گروه اول، امنیت شغلی روزنامه نگاران در صورتی بهبود می یابد که نهادهایی از این حرفه حمایت کند؛ نهادهایی چون دولت و انجمن صنفی. این گروه بیشترین پاسخ دهندگان را شامل می شود. بر اساس دیدگاه گروه دوم، کلید بهبود امنیت شغلی روزنامه نگاران در دستان فعالان این حرفه است و جز روزنامه نگاران، کسی نمی تواند امنیت شغلی را به این حرفه بازگرداند. این گروه در مقایسه با گروه اول، تعداد کمتری را شامل می شود. در نهایت نیز مطابق با دیدگاه گروه سوم، وضعیت روزنامه نگاری به اندازه ای نامساعد است که هیچ راهی برای بهبود وضعیت روزنامه نگاری در ایران وجود ندارد. این گروه، کمترین تعداد پاسخگویان را شامل می شود.
جدول شماره هفت-خلاصه دیدگاه پاسخگویان در خصوص بهبود وضعیت امنیت شغلی روزنامه‌نگاران
سوال | برای بهبود وضعیت امنیت شغلی روزنامه‌نگاری چه پیشنهادی دارید؟ |
گروه اول (6روزنامه‌نگار،4استاد،2 حقوقدان و2مدیرمسئول) | - مسائل موجود در حرفه روزنامه‌نگاری مثل زنجیر به یکدیگر وصل هستند و به تنهایی نمی‌توان درباره آن‌ها صحبت کرد و راهکار ارائه داد -دولت رسانه‌ها را مزاحم نبیند -انجمن صنفی با برگزاری جلسات، راهکار ارائه دهد -مردم از روزنامه‌نگاران حمایت کنند |
گروه دوم (2روزنامه‌نگار و2استاد) | -روزنامه‌نگاران باید اقتدار را به حرفه‌شان برگردانند -روزنامه‌نگاران با یکدیگر هماهنگ باشند -روزنامه‌نگاران حقوق خود را بشناسند و آن را طلب کنند |
گروه سوم (یک روزنامه‌نگار و یک استاد) | -در حال حاضر روزنامه‌نگاران نقش حداقلی دارند -هیچ راه بهبودی وجود ندارد |
4.وضعیت قانون مطبوعات کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
پاسخ دهندگان در پاسخ به «ارزیابی از قانون مطبوعات کشور» دیدگاه های متفاوتی ارائه می دهند. این دیدگاهها را می توان در دو گروه تقسیم بندی کرد. بر اساس دیدگاه گروه اول، وجود قانون برای مطبوعات ضروری است اما این قانون باید از سوی تشکل های صنفی نوشته شود. همچنین قانون نوشته شده باید شفاف و به دور از ابهام باشد. این گروه بیشترین تعداد پاسخگویان را دربرگرفته است. بر اساس دیدگاه گروه دوم نیز وجود هرگونه قانون در حرفه روزنامه نگاری بازدارنده است و محدودیت هایی برای این حرفه ایجاد می کند. این گروه، تعداد کمتری از پاسخگویان را دربرمی گیرد.
جدول شماره هشت-خلاصه دیدگاه پاسخگویان در خصوص ارزیابی وضعیت قانون مطبوعات
سوال | وضعیت قانون مطبوعات کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ |
گروه اول (7روزنامه‌نگار،7 استاد، 2مدیرمسئول و یک حقوقدان)
| -تشکل‌های روزنامه‌نگاری، متن قانون را بنویسد -باید به گونه‌ای قانون نوشت که مردم آگاه شوند -قانون مطبوعات ابهام دارد و نیازمند بازنگری است |
گروه دوم (2روزنامه‌نگار و یک مدیرمسئول) | -تغییر قانون توسط دولت، شرایط را بدتر می‌کند -مطبوعات نیاز به قانون ندارند |
6. به نظر شما صحت و دقت در انتقال خبر چه تعریفی دارد؟
در این سوال، پاسخگویان، پاسخ های مشابه و یکسانی درباره تعریف از صحت و دقت از خبر ارائه می دهند به همین دلیل پاسخ ها در یک گروه گنجانده شده اند. در این سوال پاسخگویان تعریف صحت و دقت در خبر را در درست نویسی، انتقال واقعیت و رعایت اخلاق حرفه ای در انتشار خبر تعریف کرده اند.
جدول شماره ده-خلاصه دیدگاه پاسخگویان در خصوص تعریف دقت و صحت در انتقال خبر
سوال | به نظر شما صحت و دقت در انتقال خبر چه تعریفی دارد؟ |
پاسخگویان | درستی در خبرنویسی -واقعی بودن خبر -به اخلاق و توان حرفه‌ای روزنامه‌نگاری مربوط می‌شود -انتقال آنچه اتفاق افتاده؛ نه نظر شخصی |
7. به نظر شما عینیت در خبر چه تعریفی دارد؟
«تعریف عینیت در خبر» از جمله سوالات چالش برانگیز این پژوهش بود. در این سوال پاسخگویان بر سر مفهوم عینیت با یکدیگر اختلاف نظر داشتند. به همین دلیل پاسخ ها در دو گروه تقسیم بندی شد. بر اساس دیدگاه گروه اول، عینیت در روزنامه نگاری وجود دارد و به معنای انتشار واقعی خبر به دور از جانبداری و سوءگیری است. این گروه که تعداد بیشتری از پاسخگویان را در برمی گرفت، معتقد بودند که در صورت عدم رعایت عینیت در خبر، مخاطب به این موضوع واکنش نشان خواهد داد. به همین دلیل رعایت مفهوم عینیت در خبرنویسی یکی از الزامات حرفه روزنامه نگاری به شمار می رود. بر اساس دیدگاه گروه دوم، عینیت در خبر وجود ندارد و این مفهوم، قربانی مشی و جهت گیری های رسانه می شود. به همین دلیل این گروه از مفهوم عینیت تعریفی ارائه ندادند. گروه دوم، تعداد کمتری از پاسخگویان را دربر می گیرد.
جدول شماره یازده-خلاصه دیدگاه پاسخگویان در خصوص تعریف عینیت در خبر
سوال | به نظر شما عینیت در خبر چه تعریفی دارد؟ |
گروه اول (6روزنامه‌نگار، 6استاد،2 مدیرمسئول و یک حقوقدان)
| -واقعی بودن خبر -بی‌طرفی روزنامه‌نگار و انتقال دقیق آنچه اتفاق افتاده است وجه تمایز خبر از داستان است اگر رعایت نشود، مخاطب واکنش نشان می‌دهد |
گروه دوم(3روزنامه‌نگار و یک حقوقدان)
| -به دلیل انتخاب موضوع و مشی رسانه روزنامه‌نگار نمی‌تواند عینیت را رعایت کند |
8. به نظر شما امانتداری در انتقال خبر چه تعریفی دارد؟
در این سوال، میان پاسخگویان بر سر وجود داشتن یا نداشتن مفهوم امانتداری در خبر اختلاف دیدگاه وجود دارد؛ به همین دلیل، پاسخ ها در این سوال نیز به دو دسته تقسیم می شود. بر اساس دیدگاه گروه اول، امانتداری در خبر وجود دارد و با عباراتی چون «بی‌طرفی»، «راستگویی» و «انتقال آنچه اتفاق افتاده» معنا می یابد. این گروه، تعداد بیشتری از پاسخگویان را شامل می شود. بر اساس دیدگاه گروه دوم، امانتداری در خبر وجود ندارد و این موضوع به مشی رسانه مربوط می شود. به عقیده این گروه، مفاهیمی چون امانتداری و عینیت در خبر قربانی جهت گیری های رسانه ای می شوند. به همین دلیل تعریفی از این مفهوم ارائه نمی دهند. این گروه تعداد کمتری از پاسخگویان را دربر می گیرد.
جدول شماره دوازده-خلاصه دیدگاه پاسخگویان در خصوص تعریف امانتداری در خبر
سوال | به نظر شما امانتداری در خبر چه تعریفی دارد؟ |
گروه اول (8روزنامه‌نگار،7استاد،2حقوقدان ویک مدیرمسئول) | -راستگویی -بی‌طرفی و انتقال دقیق آنچه اتفاق افتاده است -فاش نکردن منبع خبر -وفاداری به عناصر خبر |
گروه دوم(یک روزنامه‌نگار و یک مدیرمسئول)
| -امانتداری در خبر وجود ندارد -به دلیل مشی رسانه، نمی‌توان امانتداری را رعایت کرد -رسانه وابسته به قدرت، امانتداری را رعایت نمی‌کند |
نتیجه گیری
حقوق حرفه‌ای روزنامه‌نگاران تامین کننده امنیت شغلی، جانی و مالی روزنامه‌نگاران، استقلال حرفه‌ای آن‌ها و موارد ضروری این حرفه است؛ اما این حقوق در طول تاریخ روزنامه‌نگاری کشور همواره مغفول مانده و در طول قانونگذاری‌های مختلف صرفا به حقوق مطبوعات پرداخته شده است. از طرفی، روزنامه‌نگاری حرفه‌ای تلفیقی از نظریه مسئولیت اجتماعی و مفهوم عینیت است؛ چراکه مفاهیم ارائه شده از سوی این دو نظریه، بیانگر روزنامه‌نگاری حرفه ای با توجه به مسئولیت اجتماعی و حقوق حرفه ای روزنامه نگاری است.
طبق نظریه مسئولیت اجتماعی، آزادی و مسئولیت دو روی یک سکه هستند و همانگونه که رسانه‌ها حق دارند از دولت و سایر نهادها انتقاد کنند، مسئولیتی نیز در قبال مصالح و منافع ملی و پاسخ به نیازهای جامعه دارند؛ به عبارت دیگر، روزنامه‌نگار در عین داشتن مسئولیت‌هایی در قبال جامعه و مردم از حقوقی نیز برخوردار است. بر اساس این نظریه، تا زمانی که حقوق روزنامه‌نگار تامین نباشد، مسئولیت‌های اجتماعی او نیز با مشکلاتی روبه‌رو می‌شود با این حال یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، با وجود سابقه طولانی ورود روزنامه‌نگاری به کشور، حقوق مادی و معنوی روزنامه‌نگاران تامین نبوده و جایگاه این حقوق نیز روندی نزولی را طی می‌کند. بنابراین می‌توان گفت که یافته‌های پژوهش در خصوص تعریف روزنامه‌نگاری حرفه‌ای و جایگاه آن در کشور، مطابق با نظریه مسئولیت اجتماعی نیست.
از دیدگاه پاسخگویان، که صاحبنظران و فعالان عرصه رسانه هستند، وضعیت حرفه‌ای روزنامه‌نگاری در جایگاه و موقعیتی قرار دارد که روزنامه‌نگاران، به عنوان عناصر فعال این حرفه، کمترین نقش و تاثیرگذاری را بر وضعیت شغلی خود دارند و در حال حاضر، بسترها برای فعالیت حرفه‌ای روزنامه نگاری وجود ندارد. به اعتقاد آن‌ها، در چنین شرایطی، تخصص و تلاش روزنامه‌نگاران صرفا بخشی از مسئله را حل می‌کند و تا زمانی که بستر مناسب این فعالیت ها فراهم نشود، تلاش‌ها به نتیجه نخواهد رسید.
یافته‌های پژوهش بر عدم حل مسائل ریشه‌ای حقوق و مسئولیت‌های اجتماعی روزنامه‌نگاران در کشور تاکید دارد و از طرفی نیز نشان دهنده عدم توافق و اتفاق نظر میان فعالان این عرصه بر سر مسائل حقوقی و حرفه‌ای این رشته است. همچنین بر اساس یافته‌ها می‌توان به این نتیجه رسید که ابهامات زیادی درباره حقوق و مسئولیت‌های اجتماعی روزنامه‌نگاران وجود دارد و آن‌ها در رسیدن به حقوق مادی و معنوی خود همچنان ناکام هستند و در برخی موارد نیز به دلیل عدم شفافیت قانون، از حقوق خود آگاهی ندارند؛ از این رو بر آموزش‌های حرفه‌ای به روزنامه‌نگاران، به‌ویژه روزنامه‌نگاران تازه کار، تاکید می‌شود. همچنین، توجه به نظام‌حقوقی حرفه روزنامه‌نگاری و تدوین قوانین و مقررات خاص این حرفه یکی از ضرورت‌های اصلی و فوری برای حل مسائل کنونی حرفه روزنامه‌نگاری به شمار می‌رود.
منابع:
-بهرامپور، شعبانعلی، مطبوعات در دورة اصلاحات چالش‌ها و تحولات، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، چاپ اول، 1384
-سورین و تانکارد ، نظریه‌های ارتباطات. ترجمه علیرضا دهقان. انتشارات دانشگاه تهران. چاپ چهارم. 1388.
-شکرخواه، یونس. خبر. مرکز گسترش و آموزش رسانه‌ها، چاپ اول، 1389.
-لیندلف، تامس و تیلور، برایان، روش‌های کیفی در علوم ارتباطات، ترجمه عبدالله گیویان، تهران:همشهری، 1388.
-معتمدنژاد، کاظم. روزنامه‌نگاری با فصلی جدید در بازنگری روزنامه‌نگاری معاصر، با همکاری دکتر ابوالقاسم منصفی، چاپ چهارم 1372، تهران مرکز نشر سپهر.
-معتمدنژاد، کاظم، حقوق مطبوعات، چاپ پنجم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1387.
-معتمدنژاد، کاظم. حقوق حرفه ای روزنامه نگاری، جلد (1)، چاپ اول، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، 1386.
-مک‌کوئیل،دنیس. درآمدی بر نظریه ارتباطات جمعی، ترجمه پرویز اجلالی، تهران: دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها، چاپ سوم، 1388.
-مهدیزاده، سیدمحمدمهدی، نظریه‌های رسانه اندیشه‌های رایج و دیدگاه‌های انتقادی، انتشارات همشهری، تهران چاپ اول 1389.
Fres S. Sibert, Theodor and Wilbur Schramm ,Four Theories Of The Press Urbana, Illinois: University Of Illinois Press, 1965.
Hiebart. Ray. E; ungurait, Donald.F. and Bohn, Thomas. W: “Mass Media: An Introduction to Modern Communication”. Longman pub. 1988.
Abstract
This study investigates to place of rights and responsibilities social of journalists in Iran today's press. According to 190-year history of Iranian journalists, this research studies current status of journalism and conditions of journalist's activity in country from perspective of professionals. Conceptual framework is based on theory of social responsibility, one of normative theories of media and Walter Lippmann's concept of objectivity.
Based on research, professional journalism is product of this story (Theory of Responsibility and concept of objectivity) Research method is deep interview with specialists and 20 journalists, communications professors, lawyers and newspaper directors. Result show, governing model of press Inconsistent with professional journalism and current situation represents a lot of ambiguity regarding rights and journalist responsibilities. Currently, there are no grounds for career in journalism in country, Occupational safety and professional independence were not provided journalists and in such a situation, journalists had least impact on their job status. This effect will remain at least as long as platform for professional activity. According to legal system of journalism profession and drafting special laws and regulations of professional journalism was one of main requirements and urgent to solve current problems of journalism.
Keyword: Rights and responsibilities of journalism, Independent professional journalism, Professional journalism, Occupational Safety of journalism, deep interview.