احکام رسانه از منظر فقه شیعه

محورهای موضوعی : مدیریت رسانه

محمد رسول آهنگران ¹ , سید محمد مهدی محقق ²

1 - استاد گروه فقه و مبانی حقوق دانشگاه تهران
2 - دانشجوی دکترای دانشگاه ادیان و مذاهب قم

تاریخ دریافت : 1348/10/11 تاریخ پذیرش : 1348/10/11 تاریخ انتشار : 1398/06/01

کلید واژه: تشیع, فقه, رسانه, استفتاء, معاصر,

چکیده مقاله :

یکی از ادعاهای علماء و رجال مسلمان، کامل بودن دین اسلام است. آنها بر اساس متن قرآن مجید منبع اصلی این دین معتقدند این دین، قابلیت پاسخگویی به مسائل پیشروی مسلمانان و غیر مسلمانان را در هر زمانی دارد؛ با توجه به تغییرات سده‌ های تاریخی، این پاسخ گویی در صورتی مقبول عامه قرار خواهد گرفت که تفاسیر و برداشت ‌ها نسبت به مسائل مستحدثه مناسب و به ‌روز شوند. از مهم ترین مسائلی که امروزه بشر با آن مواجه شده‌ است؛ مسئله رسانه است. این مسئله و زوایای مختلف آن چنان فراگیر و گسترده شده که در همه ابعاد زندگی بشر ورود پیدا کرده و در کوچک ترین و شخصی ترین بعد نیز ردپای این مسئله به چشم می ‌خورد. عالمان دین برای مواجهه متدینین خود با این مسئله، به استخراج احکام متناسب با آن پرداخته و تکالیف شرعی پیروان دین خود را برای آنها تبیین می‌ کنند. عالمان و مجتهدان جهان تشیع نیز برای مسائل مبتلابه هم‌ کیشان خود احکامی صادر کرده ‌اند. احکام صادره این موضوع را می ‌توان ذیل احکام ‌خمسه به 4 بخش دسته ‌بندی کرد. این نوشته به تشریح موضوع، استفتائات آن و جواب‌ های در نظر گرفته شده برای این چهار بخش می ‌پردازد.

چکیده انگلیسی:

One of the claims of scholars and religious scholars is the fullness of Islam. They are the main source of this religion based on the text of the Holy Qur'an believe that the texts of this religion, for all ages, are capable of responding to the progress of Muslims and non- Muslims. Of course, given the tangible changes of the ages and historical centuries, this accountability will be publicly accepted if inter pretations and perceptions are appropriate and up-to-date on the issues of justice. Undoubtedly, one of the most important and maybe even the most important issue that humanity faces today is the issue of the media. This issue and its various angles are so wide spread and perfect that it has entered in all aspects of human life, and in the smallest and most personalized aspect there is a trace of this issue. Religious scholars, in order to confront their faithful, deal with this matter, extracting the judgments appropriate to them, and explaining the religious duties of followers of their religion to them. The scholars and mujtahids of the Shiite world have given their answers to the questions of their peoples, which describes this issue and its intended answers.

متن کامل:



احکام رسانه از منظر فقه شیعه

محمد رسول آهنگران¹ / سید محمد مهدی محقق²

چکیده

یکی از ادعاهاي علماء و رجال مسلمان، كامل‌بودن دين اسلام است. آنها بر اساس متن‌قرآن مجید منبع اصلی این دین معتقدند اين دین، قابليت پاسخگويي به مسائل پيشروي مسلمانان و غيرمسلمانان را در هر زمانی دارد (قرآن مجید، نحل59)؛ با توجه به تغییرات سده‌‌های تاریخی، این پاسخ‌گویی در صورتی مقبول عامه قرار خواهد گرفت که تفاسير و برداشت‌ها نسبت به مسائل مستحدثه مناسب و به‌‌روز شوند. از مهم­ترين مسائلی كه امروزه بشر با آن مواجه شده‌­است؛ مسئله رسانه است. اين مسئله و زواياي مختلف آن چنان فراگير و گسترده شده كه در همه ابعاد زندگي بشر ورود پيدا كرده و در كوچك‌ترين و شخصي‌ترين بعد نيز ردپاي اين مسئله به چشم مي‌‌خورد. عالمان دین براي مواجهه متدينين خود با اين مسئله، به استخراج احكام متناسب با آن پرداخته و تكاليف شرعي پيروان دين خود را براي آنها تبیین مي‌‌كنند. عالمان و مجتهدان جهان تشيع نیز برای مسائل مبتلابه هم‌ كيشان خود احکامی صادر کرده‌اند.

نوشته حاضر در پی ارائه پارادایم یا همان الگو و چهارچوب فکری و فرهنگی فقه اسلامی در رابطه با موضوع رسانه است به همین منظور از نظریه‌هایی همچون چارچوب سازی و گفتمان برای تبیین بهتر نظریات فقهی مراجع عظام تقلید استفاده شده‌است. جامعه مورد بررسی رسالات شرعیه، سایت‌های اینترنتی و استفتائات رسمی دفاتر ایشان می‌باشد. نتایج این نوشته حکایت از آن دارد فقه اسلامی فقهی پویا، فعال و مبتکر است و برای همه مسائل مبتلابه روز جهان حکم فقهی مناسب ارائه شده‌است. در این نوشته تلاش شده احکام فقهی با موضوع رسانه در بخش‌های سازندگان و متولیان، اصحاب و فعالین و همچنین مخاطبین رسانه به صورت مختصر و مفید ارائه شود. احکام صادره این موضوع را می‌‌توان ذیل احکام ‌خمسه به 4 بخش دسته‌بندی کرد. اين نوشته به تشريح موضوع، استفتائات آن و جواب‌‌هاي در نظر گرفته شده این چهار بخش مي‌پردازد.

كلمات كليدي: رسانه، تشيع، استفتاء، معاصر

 

 

مقدمه

رسانه از مهم‌ترين و كليدي‌ترين ابزار زندگی بشر بوده كه با در دست‌داشتن اين وسيله بسياري از آرزوهاي دور از دسترس به واقعيت تبديل شده و زندگي در کنار آن لذت‌بخش‌تر شده­است. انسان‌ها با ابزارآلات مختلف رسانه (مانند روزنامه، راديو، تلويزيون و اینترنت) در سده پيش مي‌توانستند به راحتي يك مطلبي را در سطح شهر، منطقه، كشور و حتي جهان منتقل كنند. همچنين امروزه مي‌توانند با يك و یا چند نفر به صورت زنده در هر نقطه از جهان در ارتباط مستقیم و زنده به تبادل عكس، صدا، فيلم و اسناد موردنیاز بپردازند. محدوده رسانه وسيع بوده و كارها با آن به‌راحتي و سرعت صورت مي‌گيرد؛ با فراگير­شدن دستگاه‌هاي هوشمند؛ تحصيل، تفريح، خريد و ... از طریق فضای مجازی انجام مي­پذیرد.

فعاليت‌ها امروزه اينترنتي و به‌عبارت‌ديگر مجازي شده و فرصت‌هاي مهم تجاري، سياسي، فرهنگي و اجتماعي در لابلاي اين ابزار نهادينه شده كه با دسترسي به اين فرصت‌ها و مديريت هدفدار آن؛ رخدادهاي بسيار عجيبي در حال وقوع است. مثال‌هاي متفاوت و متعدد براي صدق اين گفته مي‌توان ذكر كرد؛ از سرقت‌هاي ميليوني، ميلياردي و تريلياردي گرفته تا آشوب‌هاي بزرگ شهري، منطقه‌اي، ملي و حتي جهاني. از علل موفقيت جنبش‌ها، كودتاها و حركت‌هاي ضد اين كودتاها با رنگ و بوي سياسي، نظامي، فرهنگي و اجتماعي رسانه‌هاي جمعي است. در كنار لذت‌ها و پيشرفت‌هايي كه اين وسيله برای بشر به ارمغان آورده؛ مسائل، مشكلات و حتی خطراتی به‌وجود آمده که انسان‌ها را به برنامه‌ریزی صحیح برای مدیریت آن واداشته‌است.

با درنظرگرفتن راهکارهایی برای مدیریت رسانه می‌توان هم از مشکلات جلوگیری کرده و هم به اهداف و ایده‌آل‌های مدنظر خود بهتر، سریع‌تر و راحت‌تر رسید؛ برای نیل به این اهداف باید برنامه‌ای جامع و کامل در نظر گرفت تا مسائل مختلف لحاظ شده و کمترین نوع آسیب و بیشترین بهره ممکن بدست آید. به اعتقاد مسلمانان، اسلام برنامه زندگی است که برای همه ابعاد و ادوار زندگی بشر برنامه دقیق و مناسبی را طراحی کرده است، که نسبت به دیگر برنامه‌ها از چندین امتیاز برخوردار است:

1-       دینی بدون مرز است و به زمان و مکان معیّنی یا گروه خاصی از مردم، اختصاص ندارد. پیامبر اسلام(ص) برای تمام مردم روی زمین تا پایان جهان، مبعوث شده است (همان، انعام90؛ اعراف158؛ انبیاء107؛ ابراهیم1؛ فرقان1).

2-       دینی است که تمام جوانب زندگی بشر را در بر می‌گیرد و برای همه مشکلات، راه‌حلی دارد چون آخرین دین الهی است و پس از آن دینی الهی نخواهد بود (همان، احزاب40).

3-       دینی است که احکام و دستوراتش، همیشگی است و از زمان صدور تا پایان جهان، استمرار دارد (همان، مائده30).

تأسیس دین اسلام به چند قرن پیش بر می‌گردد و چگونه ممکن است برای مسائل جدید احکام متناسب صادر کند(مسائلی که یا در جهان قدیم وجود نداشته است و یا اگر وجود داشته بعضی از ویژگی‌های آن تغییر کرده‌است)؟ در پاسخ سوال حاضر باید در نظر گرفته شود که این تغییرات در عرصه‌های مختلف حیات بشری، طبیعی و ناگزیر است؛ اما دین، اگر مدّعی سعادت و نجات بشر است، باید به آنها پاسخ دهد.

عالمان شیعه اعتقاد دارند تغيير زمان باعث تغيير احكام فقه نمي‌شود، بلكه آنچه تغيير مي‌كند، موضوعات فقه است؛ عالِم دینی باید احکام دینی را به خوبی بداند و از موضوع پرسش‌های مطرح‌شده آگاه باشد. از ضرورت‌های پاسخگویی به سئوالات دینی، همگامی با زمان در شناخت موضوعات است، پس همه موضوعاتی که به نحوی مرتبط با کارهای مکلفان است، حکمی شرعی دارد؛ بنابراین باید حکمش مشخص شود. هیچ پرسش فقهی بدون پاسخ نیست و اگر احکام به خوبی شناخته شود و بتوان موضوعات را با احکام تطبیق داد، می‌توان به هر پرسش‌ فقهی، پاسخ گفت.

روشن است که در این مسائل، حکم شرعی از جانب معصوم، صادر نشده‌است؛ ولی از سوی دیگر، در عصر غیبت، از امام مهدی(عج) دستور رسیده‌است که در حوادثی که رخ می‌دهد، به کسانی که احادیث اهل بیت(ع) را روایت و درک می‌کنند، رجوع شود (حرعاملي، ج27، ص140). امروزه، فقیهان، عهده‌دار کشف احکام مسائل جدید از متن قرآن و احادیث هستند. آنها با تکیه بر اصول و قواعد کلّی مطرح در قرآن و حدیث، حکم مسائل جدید را می‌یابند که به این کار، «اجتهاد» گفته می‌شود. اجتهاد درست، ضامنِ به‌روز بودن احکام اسلام است و اجازه نمی‌دهد که مسلمانان در هیچ جای جهان و در هیچ دوره‌ای، به بن‌بست و تحجّر و تعصّب ورزیدن بر اجتهادات پیشینیان، دچار شوند.

رسانه، موضوعی است که امروزه همه مردم جهان به صورت نزدیک با آن در ارتباط هستند و تاثیرات شگرف و عظیمی بر جامعه انسانی گذاشته است. امام خمینی(ره) درباره تاثیر رسانه می‌فرمایند: «اگر خداي نخواسته قلم‌هاي شما بلغزد و از تعهدي كه براي خدا تبارك و تعالي بايد داشته باشيد غفلت بكنيد، اينجور نيست كه تنها به شما و دوستان و هم‌مذهب و هم‌دين شما ضرر بزند، به همه ضرر مي‌زند، پس يك ضرر كوچك نيست. شما كه روزنامه كثير‌الانتشاري در دستتان است، بايد توجه كنيد كه مسئوليت بسيار خطيري پيش مردم و ملت‌هاي جهان داريد كه اگر ارشاد كنيد مردم را بالاتر از طاعت‌هايي است كه در گوشه خانه و يا يك مجلس كه چند هزار نفر هستند مي‌باشد. قلم شما اگر ارشادي باشد، ملت را به راه راست هدايت مي‌كند و مي‌تواند مردم را از انحراف نجات دهد» (خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، ج14، ص257).

موضوع رسانه را در 4 بخش مختلف مبتلابه می‌توان بررسی کرد که در هر بخش به احکام فقهی صادر شده درباره آن گروه پرداخته خواهد شد. به طور کلی می‌توان موضوعات و اقشار در ارتباط و تعامل با رسانه را در قسمت‌های زیرتقسیم بندی کرد:

-       تاسیس رسانه: احکام فقهی با موضوع فعالیت صاحبان و متولیان رسانه.

-       پیام: احکام فقهی، حدود و شرایط موضوعی که رسانه منتقل می‌کند.

-       پیام‌رسان: احکام فقهی فعالیت‌های بازی‌گردان، بازیگران و دیگر اصحاب رسانه. 

-       مخاطب: احکام فقهی صادر شده جهت بهره‌گیری مخاطب از رسانه.

در ادامه در هر بخش به توضیح موضوع و موارد مبتلابه و پاسخ علمای دین پرداخته‌خواهدشد. و انتظار می رود با مطالعه نوشته حاضر خواننده محترم توان پاسخگویی به سوالات زیر را داشته باشد.

1-       آیا در مکتوبات اسلامی، برای فعالیت‌های روز بشر –مانند رسانه- احکام فقهی متناسب صادر شده است؟

2-       از نظر فقه اسلامی؛ فعالیت‌های رسانه‌ای با رعایت چه شرایطی رسانه سالم و اسلامی محسوب می شوند؟

3-       از نظر فقه اسلامی؛ رسانه، چه پیامی را می تواند منتقل کند؟

4-       فقه اسلامی، اصحاب رسانه را با رعایت چه شرایط و موازینی مجاز به همکاری با رسانه می‌داند؟

5-       دستورالعمل فقه شیعه برای استفاده بهتر مخاطب از رسانه چیست؟

 

پيشينه

رسانه به معنی رساندن است. انسان و جانور توسط برخی از اندام‌های خود، می‌توانند تغییرات محیط اطراف خود را به مغز منتقل کنند و سپس تصمیم لازم را بگیرند که این اندام‌ها عبارتند از چشم، گوش، بینی، زبان و پوست؛ به هر یک از این اندام‌ها رسانه می‌گویند. ابزاری که موجب تغییر در هر یک از اندام‌های انسان یا جانور گردد ابزار رسانه شناخته می‌شود که بطور خلاصه و اشتباه رسانه نامیده می‌شود.

انتقال اطلاعات از طریق رسانه مفهومی است که از تاسیس اسلام (با کلمات و عباراتی نه مترادف با رسانه به معنای امروزی) در ادبیات و فرهنگ اسلامی وجود داشته است و بزرگان ‌اسلام از ابزار مختلف رسانه برای بیان حقیقت به عوام و خواص بهره می‌بردند. منبر و تريبون را مي‌توان باسابقه‌ترين و كهن‌ترين مورد از انواع رسانه‌هاي ياد شده دانست كه سابقه آنها با صدر اسلام و زمان پيامبر بر مي‌گردد.

صاحب‌نظران اين نوع از رسانه را مهم دانسته، گاهي حتي از منبر و ارتباط مستقيم و رودررو به‌عنوان مهم‌ترين رسانه ياد می‌کنند كه تاثيري عميق‌تر و گسترده‌تر از رسانه‌هاي امروزه دارد. یکی از مراجع تقلید درباره تاثیر این رسانه ادعا می‌کنند: «این وسایل ارتباط جمعی که امروز وجود دارد، درست است که فراگیر است -اینترنت و شبکه‌های اجتماعی و بقیّه‌ی چیزها خیلی فراگیر است- لکن نگاه روبه‌رو و چشم‌درچشم و احساس حضور و شنیدن نفَس گوینده و مخاطب یک چیز دیگر است؛ اجتماع، دُور هم جمع شدن، یک چیز دیگر است. ممکن است چند صد هزار نفر یک حرفی را، یک پیامی را در اینترنت یا با پیامک بگیرند، امّا این خیلی فرق میکند با اینکه همین چند صد هزار نفر یک‌جا جمع بشوند، یک نفر با آنها حرف بزند، صحبت کند. این نگاه کردنِ روبه‌رو یک تأثیر فوق‌العاده‌ی دیگری دارد» (بیانات آیت‌الله‌خامنه‌ای در دیدار ائمه‌جمعه کشور در سال 1394). با توجه به اینکه مسئله مورد نظر در این نوشته بیشتر رسانه‌های جمعی امروزه و استفتائات و احکام صادره آنهاست؛ در مورد تریبون و منبر به همین مقدار، اکتفا شده و توضیحات مفصل را به نوشته ای دیگر موکول خواهیم کرد.

ابزار مختلف رسانه در همه ابعاد زندگی ورود پیدا کرده و نقش موثری ایفا می‌کنند؛ رسانه سالم و پاک می‌تواند برای تمام نقاط زندگی بشر برنامه‌ریزی کرده و با راهنمایی صحیح، مداوم و هدفدار مخاطبین جامعه خود را به سوی مدینه فاضله سوق دهد. اما نقطه آغازین و شروع فعالیت‌های رسانه‌های جهانی، بدون مبنی و مبداء الهی بوده و در طی کردن مسیر پیشرفت و ترقی آن مسائل اخلاقی، انسانی و ارزشی لحاظ نشده است و در نتیجه همه زیرساخت‌های آن ضدبشری، اخلاقی و ارزشی بنا شده است. برای نیل به رسانه سالم باید ابتدا ابعاد این رسانه تعریف شده و سپس زیرساخت‌های تعریف شده را بر اساس مبانی اخلاقی و ارزشی با برنامه مدون، جامع و هدفمند سوق داد.

تا کنون در موضوع نگرش فقهی به مسئله رسانه جلسات علمی، نوشته‌ها و کتب متعددی ارائه شده‌است، اما با توجه به گستره وسیع موضوع و مطالب و اهمیت و تاثیر بسیار زیاد آن؛ فعالیت‌ها و نوشته‌های بیشتری مورد نیاز می‌باشد؛ از فعالیت‌های صورت گرفته می‌توان به تشکیل حدود 200 جلسه درس خارج فقه حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی نائینی و همچنین تالیف کتبی از جمله «جایگاه سواد رسانه‌ای در فقه رسانه» از افسانه مظفری و محمد رضا راضی؛ «فقه رسانه» از مهدی طائب؛ «فقه رسانه در اسلام» از خلیل منصوری؛ «سواد رسانه‌ای و احکام فقهی رسانه‌ها» از محمد رضا راضی و «فقه رسانه» از علی نهاوندی اشاره کرد.

این نوشته ها با بررسی مسائل فقهی، رسانه‌ای و اصولی، به صورت مبنایی و پایه‌ای و مطالعه زیرساخت‌ها به چگونگی و چرایی صدور این احکام پرداخته‌اند. در این نوشته تلاش شده با جمع‌آوری احکام فقهی صادر شده و همچنین پاسخ استفتائاتی که در موضوع رسانه از مراجع‌تقلید ارئه شده و دسته‌بندی این اطلاعات و بیان شاهد مثال‌هایی از قرآن و سنت به تبیین مختصر مسئله پرداخته و با نظم و انسجام بیشتری ابعاد رسانه سالم و پاک تعریف شود. مسئله رسانه و احکام فقهی در رابطه آن، موضوعی نو و جدید بوده و در مورد آن بصورت تخصصی هنوز دفاتر مراجع عظام تقلید متن رسمی به چاپ نرسانده‌اند. 

این نوشته حاوی مطالب موجود در رسالات شرعیه و استفتائات مراجع عظام می باشد که در کنار آن از جزوات غیر رسمی و تارنماهای اینترنتی هم بهره گرفته شده است. نوشته حاضر حاصل ماهها تحقیقات در باب گردآوری و دسته بندی نظریات مراجع معظم در مورد فوق بوده که با استقبال خیلی خوب برخی از دفاتر مراجع معظم همراه بوده است. نظریات فقهی ارائه شده برای همه طرف‌های رسانـــــــه -موسس رسانه، گرداننده رسانه و مخاطب رسانه- در حد این نوشته ذکر خواهد شد.

 

 

تاسیس رسانه

«تاسیس رسانه» و بناگذاشتن آن با توجه به تاثیر و فعالیت‌های شگرف آن هم اولین مسئله مورد بحث هست هم مهم­ترین و موثرترین بخش آن؛ منبع مالی و عقیدتی رسانه و اینکه این جریان از کجا نشئت گرفته، باعث شکل‌گیری ابعاد دیگر این مسئله خواهدشد و سیاست‌ها و مواضع مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و... بر این اساس شکل‌می‌گیرد. موسس رسانه مشخص می‌کند پیامی که رسانه منتقل می‌کند باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد و پیام‌رسان چه کسی با چه مشخصاتی باشد و مخاطب رسانه چه مسائلی را دریافت کند. رسانه‌های مهم و بزرگ جهان تحت تاثیر منابع و متاثر از افکار موسسان خود شروع به فعالیت کرده و زمینه‌ساز ایجاد و فعالیت حرکت و تفکرات بنیادین شده‌اند.

بعد از توجه به منابع مالی و فکری رسانه، می‌توان به دیگر بخش‌ها توجه کرده و آنها را مورد بررسی قرار داد؛ و تا زمانی که مشخص نشود تأمین‌کننده هزینه‌های این رسانه در راستای چه اهدافی به این فعالیت می‌پردازند و از چه منبع فکری و مالی این رسانه تغذیه می شود شناخت مناسبی از آن رسانه و اهداف پیام آن نخواهیم داشت؛ چون منبع رسانه است که تعیین می‌کند چه افرادی در این رسانه ایفای نقش کنند و چه طیف و قشری به برنامه‌سازی بپردازند و عوامل هر برنامه با خط و مشی تعریف شده از منبع به کارهای خود پرداخته و به جز خلاقیت برای بیان بهتر اهداف شبکه از خود اختیار و انتخابی ندارد.

در جستجو منابع فقه‌اسلامی و احکام‌شرعی، با توجه به تازه و نو بودن موضوع، نمی‌توان احکام دقیق و کاملی یافت؛ اما با کمی تدبر و تحقیق می‌توان مواردی استخراج کرد. مبنای اصلی استنباط در فقه، کتاب و سنت و در طول آن عقل و اجماع است که اشتهار به ادله اربعه دارند که اهمیت و ضرورت رسانه و تاسیس آن در این ادله تاکید شده است. خود آیات وحی یعنی بزرگ‌ترین و فراگیرترین رسانه مسلمین بیانگر حقایقی به مردم است (قرآن مجید، بقره2) و البته در نحوه ابلاغ در این رسانه و فعالیت رسانه‌ای هم در متن قرآن دستوراتی صادر شده است (همان، احزاب70؛ انعام57؛ لقمان6). در لابلای روایات اهل بیت هم درباره ضرورت رسانه پاک، سالم و ابلاغ دستورات به صورت صحیح و صریح تاکید شده است: «رحمت خدا بر بنده‌اى كه امر ما را زنده كند. دانش‌هاى ما را فرا گيرد و به مردم بياموزد. اگر مردم زيبايى‌هاى سخنان ما را مى‌دانستند، از ما پيروى مى‌كردند» (ابن‌بابويه، ص180، ح1) و اگر معارف پاك و زلال اهل‌بيت و جمال دل‌رباى فرهنگ و فقه شيعه، بدون پيرايه و از طریق رسانه‌ای سالم به ارواح، قلوب و فطرت مردم دنيا برسد چنانكه خود فرموده اند: «فان الناس لو علموا محاسن كلامنا لاتبعونا» (مجلسي، ج٢، ص٣٠) مردم دنيا فوج فوج به مكتب اهل بيت روى خواهند كرد.

در طول تاریخ اگر شیعیان رسانه‌ای برای بیان حقایق اسلام و مذهب تشیع در دست داشتند و معارف آن را از این طریق بیان می‌کردند؛ شاید ندای حق و حقیقت با دلایل متقن به جهانیان منتقل می شد و بشریت شاهد جنگ‌ها و اختلافات دائمی نمی‌شد. شیعه و راه حقیقت و همچنین هر سلک و تفکری همواره نیازمند رسانه‌ای عظیم و فراگیر برای بیان عقاید خود به عامه مردم هستند. بعد از پیامبر مکرم اسلام رسانه‌ مرکزی حکومت اسلامی از آنها گرفته شد و ائمه شیعه از طریق رسانه های‌فرعی محدود به انتقال حقیقت اسلام مبادرت ورزیده و با مقابله و کارشکنی دشمنان خود به صورت‌های مختلف مبارزه می‌کردند.

شاید بتوان عبارت قرآنی «هر نیرویی در قدرت دارید، برای مقابله با آنها، آماده سازید» (قرآن مجید، انفال8) را به عنوان شاهد مثالی برای تشویق قرآن به «تاسیس رسانه» در نظر گرفت. آماده‌سازی میدان مبارزه امروز را نباید با سلاح جنگی در نظر گرفت؛ بلکه منظور از عبارت «قوّه» در این آیه اعم است از قوّه‌ی مادّی و معنوی، از قوّه‌ی اقتصادی، نظامی، علمی، اخلاقی و مجازی؛ مسلمین باید خود را در مقابل این هجمه مجازی آماده سازند. قوه مورد نیاز امروزه قوه و قدرت مجازی و تاسیس و بنای قدرتی در این زمینه است که در قرآن به توجه به تجهیز آن دستور داده شده است.

جامعه اسلامی برای انتقال عقاید و مبانی خود نیازمند «تاسیس رسانه» متناسب با هر دوره‌ای است پیامبر و ائمه در زمان خود از رسانه موجود در آن زمان کمال استفاده را می بردند­ و تاریخ گواه چنین ادعایی است که اگر زحمات رسانه‌های فراگیر ائمه و اصحاب ایشان نبود این مفاهیم و مبانی در طی 14 قرن بدون قدرتی مرکزی و وجود عناد دول مرکزی برای ریشه‌کن کردن این تفکر قابل انتقال نبود. امروزه با وجود دولت مرکزی جمهوری اسلامی مسئولین باید تلاش کنند رسانه‌ای تاسیس کنند که جهان تشیع 14 قرن به دنبال آن بود. رسانه‌ای که امروزه باید به تاسیس آن پرداخته شود وظیفه دارد «در جامعه اسلامى، اخبارى را كه باعث پيشرفت و شكوفائى اسلام مى‌شود، يا جلو ضرر و زيان‌هاى محتمل (از داخل، يا خارج) را مى‌گيرد، با نهايت دقّت و بى‌كم و كاست در اختيار آنان بگذارند و هر خبرى تأثير بيشترى در جهت فوق داشته باشد، اهميّت بيشترى دارد، و مسائل مختلف بر اساس همين معيار درجه‌بندى مى‌شود (مكارم‌شیرازی، ج3، ص580، س1624).

جنگ واقعی امروز نه در فضای حقیقی که در فضای مجازی است؛ در حالیکه محدودیت‌ها و تحریم‌های سخت و فلج‌کننده اقتصادی، تجاری و بین‌المللی مردم ایران را با مشکلات اساسی و نفس‌گیر دچار کرده است، اما شاهد آزادی کامل فضای مجازی-اینترنتی و گسترش چشمگیر وسایل ارتباط جمعی دشمنان این نظام برای مخاطبین ایرانی در فضای مجازی هستیم. چشم‌پوشی دشمنان از این تحریم و آزاد گذاشتن این بعد جامعه ایرانی گویای برنامه‌ریزی و پی‌ریزی حمله و شبیخونی فرهنگی از طریق فضای مجازی به این کشور است. فعالیت‌های عظیم و پرطمطراق و هزینه‌های هنگفت این فعالیت‌ها باعث شده که این مسئله از حدس و گمان به یک واقعیت آشکار تبدیل شده و جامعه اسلامی ایران برای مقابله و مبارزه با این حملات، به تاسیس رسانه‌ها و شبکه‌های مختلف و متعدد روی آورده تا بتواند در این جنگ نفسگیر و ویرانگر در مقابل فعالیت‌ها و حملات دشمنان از خود دفاع کرده و به حیات خود ادامه دهد.

مراجع­عظام در مواجهه با سوالاتی درباره نحوه شکل‌گیری و خطوط سیاسی رسانه‌ها و چگونگی برخورد صحیح با مطالب و فحوای این رسانه­ها؛ ابتدا مقلدین خود را به آشنایی با مباحث مورد توجه، توصیه نموده و سپس ارائه پاسخ صحیح و به موقع نسبت به این شبهات را خواستار شده و اجتناب از هرگونه خبر و مطلب دروغ و نادرست و رعایت اخلاق اسلامی را در رفتارهای رسانه‌ای خواستار شدند (همان، س1676). لازمه تحقق این اهداف و آرزوهای اعتقادی، ایجاد رسانه‌ای است که در آن حدود دینی تعریف، تبیین و اجرا شود. رسانه‌ای که در آن، مسائل مبتلابه و مورد نیاز انسانیت در چارچوب دینی تبیین شده و برای ترویج آن راهکارهایی مشخص شود.

 

پیام

بخش مهم دیگری که می‌توان برای موضوع رسانه در نظر گرفت؛ مسئله «پیامِ‌رسانه» است. در این بخش از مسائلی که جوابگوی سوالاتی از این قبیل است بحث می‌شود:

-       پیام رسانه باید چه معیارها و ملاک‌هایی داشته باشد؟

-       استفاده از شیوه‌های رایج امروزین و شانتاژهای مرسوم تا چه محدوده‌ای مجاز است؟

-       آیا پیام‌رسان اجازه سانسور دارد و محدوده مجاز این سانسور تا چه حدی است؟

-       در مقابل دسیسه‌های دشمنان، می‌توان از دسیسه‌های آنان جهت مقابله به مثل استفاده شود؟

-       در مورد افراد و مطالب ضاله چه برخوردی را می‌توان در پیش گرفت؟

پیام رسانه یعنی همان مفهومی که سازنده برای انتقال آن به تاسیس رسانه پرداخته و به عوامل سازنده ماموریت می‌دهد که از طریق این ابزار به انتقال اطلاعات موردنظر بپردازند. میزان موفقیت رسانه به نسبت انتقال پیام مورد نظر بستگی داشته و هر چقدر این پیام بهتر، سریع‌تر و راحت‌تر منتقل شده باشد موفقیت عوامل سازنده بیشتر بوده و همچنین رسانه‌ای که نتواند پیام در نظر گرفته شده را منتقل کند، رسانه موفق شناخته نمی‌شود. رسانه‌ها برای انتقال پیام خود ابزارآلات مختلف، متعدد و متنوعی را در اختیار دارند و می‌توانند از طریق راه‌های مختلف و گوناگون به این ماموریت بپردازند. اولین و ابتدایی‌ترین راه انتقال پیام که در رسانه به آن پرداخته‌شده بیان خبری به صورت شفاف از طریق روزنامه و همچنین رادیو و تلویزیون است. مسئله‌ای که باید در این قسمت به آن توجه کرد منبعی برای مشخص‌کردن محدوده مجاز رسانه است و اینکه عوامل رسانه تا چه محدوده‌ای مجاز به استفاده از این راه‌ها هستند. در این نوشته تلاش شده تبیینی ابتدایی و اولیه برای بیان محدوده‌های مجاز رسانه از نظر فقهای شیعه انجام شود.

شاید بتوان گفت روزنامه اولین رسانه به معنای امروزین آن است که به انتشار پیام رسانه به مخاطبین به صورت گسترده پرداخت. نخستین روزنامه فارسی با روشی نوین در سال 1253ه.ق به سرپرستی میرزاصالح شیرازی بدون عنوانی خاص چاپ و منتشر شد و شامل گزارش دربار محمدشاه بود (دهخدا؛ ذیل واژه جریده‌نگاری). در ميان ابزارآلات رسانه‌جمعي، از لحاظ تاريخي پس از روزنامه، راديو وارد فضاي رسانه‌اي شد و در سال‌ 1860 ميلادي‌ جيمز كلارك‌ تئوري‌ امواج‌ الكترومغناطيسي‌ را براي‌ اولين ‌بار عرضه‌ كرد. در ايران رادیو تهران 4 اردیبهشت سال 1319 افتتاح شد. همچنين اقبال عمومي به تلویزیون پس از پايان جنگ جهاني دوم بود. به طوري که بين سال هاي 1950 و 1960 در نزديک به 90 درصد از خانه‌هاي آمريکايي ها يک دستگاه تلويزيون وجود داشت. يازدهم مهرماه 1337 اولين فرستنده تلويزيوني در ايران افتتاح شد.

جهان در حال تحول و تغییر بود و قدرت‌های بزرگ برای انتقال پیام‌های خود دست به تاسیس وسیله‌ای عجیب با کارکردی فوق‌العاده زدند. با عرضه تلویزیون صاحبان این رسانه می‌توانستند بر تمامی ابعاد زندگی بشری تسلط پیدا کنند و بصورت غیرمستقیم به مخاطبین شیوه زندگی مورد نظر خود را تلقین کنند. در این نوع ارتباط به مخاطب، فکر سیاسی، فرهنگی، اعتقادی و اجتماعی مورد نظر رسانه تلقین شده و مخاطب پس از مدت کوتاهی بر اساس تفکراتی که از منبع رسانه تغذیه شده با اطرافیان خود ارتباط برقرار کرده، لباس پوشیده و بصورت کلی بر این اساس به زندگی خود ادامه می‌دهد. 

در استفتائی چند مسئله در موضوع پیام رسانه مورد سوال قرار گرفته و محدوده نسبی آن تشريح شده که در آن یکی از مراجع؛ «مبانى­اسلام»، را مسائل ضرورى دینى دانسته‌اند و اضافه کرده‌اند این مسائل ضروری خواه در مسائل اعتقادى باشد، مانند توحید و معاد و عصمت انبیاء و ائمّه­معصومین (علیهم­السلام) و امثال آن، و خواه در فروع دین و احکام و قوانین اسلام، و خواه در مسائل اخلاقى و اجتماعى باشد، (پیام رسانه نباید به این مبانی خللی وارد کند) و منظور از «اخلال» هر کارى است که سبب تضعیف مبانى فوق، یا ایجاد بدبینى و شکّ و تردید نسبت به آنها شود، خواه از طریق درج مقاله باشد، یا داستان، یا عکس، کاریکاتور، و یا غیر آن. ب) اگر منظور از سوال؛ گرفتن جواب باشد، اخلال نیست. ولى اگر به منظور ایجاد شبهه در افکار مردم باشد، اخلال محسوب مى­شود. و منظور از برداشت، اگر صرفاً بیان یک احتمال علمى باشد که تحت­مطالعه قرار گیرد، اخلال نیست؛ امّا هرگاه به طور قطع روى آن تکیه شود، یا به طورى نشر گردد که در تضادّ با مسائل ضرورى اسلام محسوب گردد، اخلال به مبانى خواهد بود. ج) بدون­شک بین این دو تفاوت است. در نشریّات عمومى گاه ممکن است شکل اخلال به مبانى اسلام به خود بگیرد، ولى در نشریّات خصوصى این چنین نیست (همان، س1687).

برای بیان موضوع «پیام رسانه» مسئله ابتدایی که از نظر گذرانده خواهد شد، ثقه‌بودن و موثق‌بودن پیام مطرح شده در رسانه خواهد بود. رسانه و عوامل آن از چه طریق می‌توانند خبری را موثق بدانند و مجاز به انتشار آن هستند؟ در حکمی راه‌های شناخت خبر موثق این‌چنین توصیف شده: «خبر موثّق را از چند طریق مى­توان شناخت: نخست از طریق وثاقت راوى؛ یعنى ناقل خبر شخص مورد اعتمادى باشد. دوّم، از طریق مقبولیّت عمومى؛ یعنى اگر چه راوى شناخته­شده نیست، امّا خبر در میان مردم چنان شهرتى دارد که موجب اطمینان مى­شود. سوّم، از طریق محتواى خبر؛ یعنى مضمون خبر چنان مستدلّ و توام با قرائن است، که خود گواه صحّت خویش است» (همان، س1641). در جایی دیگر گفته شده «در صورتى که به منبع خاصّى اسناد داده شود، و صدق و کذبش بر عهده آن منبع واگذار گردد، و نشر آن مفسده‌اى نداشته باشد، اشکال ندارد» (همان، س1665).

درباره چارچوب تحلیل همچنین پارامترهای خاصی باید لحاظ شود و درباره محدوده این مسئله عنوان شده: «معمولا براى تحلیل باید از قرائن و شواهد و سوابق موجود و مسائل مشابه استفاده کرد. اگر به نتیجه قطعى برسند، مى‌توانند به طور قطع قضاوت کنند. در غیر این‌صورت، باید روى عنوان احتمالى بودن تکیه شود، تا مطلبى برخلاف واقع نگفته باشند» (همان، س1629). وظیفه رسانه از نگاه فقه بیان حقیقت است برای تعالی بخشیدن به حیات جامعه اسلامی؛ این اصل مهم در همه فعالیت‌های رسانه‌ای باید پر رنگ باشد. در جواب پرسشی درباره حدود انتقاد و اینکه آیا منتقد در حالیکه پیشنهادی برای بهتر شدن آنجایی که در آن نقد وارد می‌کند باز هم می‌تواند انتقاد کند در پاسخ گفته شده: «انتقاد اگر با پیشنهاد توام باشد، یقیناً بهتر است؛ ولى اگر انتقاد­کننده نتواند پیشنهادى مطرح کند، باز هم از باب امربه‌معروف و نهى‌از‌منکر باید وظیفه خود را انجام دهد» (همان، س1635).

از وظایف پیام رسانه، پاسخ به شبهات و اتهامات است. اگر در طول تاریخ رسانه‌ای برای پاسخ به اتهامات و شبهات وارد شده به شیعه وجود داشت، بسیاری از موانع، سوالات و مشکلات کنونی جامعه تشیع یا وجود نداشت یا به راحتی قابل پاسخ بود. در ادامه در حد بسیار مختصر به حدود شرعی رسانه برای پاسخ به شبهات پرداخته خواهد شد. در پاسخ استفتائی پیشنهاد شده که در صورت اشراف بر مسائل به بیان شبهات و ارائه پاسخ؛ رسانه به انتشار این مسائل بپردازند: «مادام که طرح نظرات دیگران، و نقد و بررسى آن، سبب پیشرفت فکرى و فرهنگى مسلمین است، باید از این روش استفاده کرد. و اگر در مواردى جنبه تخریبى پیدا کند، باید از آن پرهیز کرد» (همان، س1676). در جایی دیگر و در پاسخ به سوالی دیگر عنوان شده: «تفسیر و تحلیل اخبار، که سبب بهره‌گیرى صحیح و پرهیز از سوء­استفاده مى­شود، نه­تنها جایز بلکه گاه واجب است» (همان، س1663).

همچنین در طی سوالی، حد و حدود پاسخ مشابه برای شانتاژهای خبری دروغ دشمنان بیان شده و دروغ‌گويي و شانتاژهاي خبري دشمنان مجوزي جهت دروغگويي رسانه‌هاي مسلمانان در واكنش به دروغ‌هاي آنان نبوده و بیان شده: «لازم است از طریق صداقت و راست­گویى اخبار را منعکس کنیم، و مراقب توطئه­هاى آنها باشیم، و دروغ‌هاى آنها را افشا کنیم، و مطمئن باشید دروغ سرانجام فاش، و سبب بى­اعتبارى مى­شود» (همان، س1671).

مسئله دروغ مصلحتی و توسل به دروغ برای حفظ مصالح نظام اسلامی شاید از مهم‌ترین مسائل موجود در ادبيات رسانه‌اي باشد و بكاربردن دروغ در اخبار و تبليغات مختلف به يك مسئله عادي تبديل شده­است. در جواب این مسئله عنوان شد که: «اگر واقعاً مساله به صورت اهمّ و مهمّ درآید، و مانند دروغ براى اصلاح ذات­البین شود، مانعى ندارد. ولى چون ممکن است این حکم وسیله سوء­استفاده قرار گیرد، و به هر بهانه‌اى خبرهاى دروغ منتشر کنند، باید حتّى­الامکان از این کار پرهیز کرد» (همان، س1634). همچنین در پاسخ به سوالی که آیا براى تهیّه خبر مورد نیاز نظام، مى­توان رشوه داد؟ عنوان شد: «در صورتى که راه منحصر به آن باشد، و خبر موردنیاز است، مانعى ندارد. و نام آن را نباید رشوه گذاشت؛ بلکه حقّ­الزّحمه اى است که در مقابل کار مثبت و مفید و مشروع پرداخت مى­شود، و براى دهنده و گیرنده اشکالى ندارد» (همان، س1672). اما در پاسخ به سوالی که آیا مى‌شود براى ایجاد این نشاط به دروغ­هاى مصلحتى نیز متوسّل شد؟ عنوان شده «ایجاد نشاط مجوّز دروغ گفتن نیست» (همان، س1661). ملاحظه می‌شود برای بیان حقایق نباید از هر مسئله‌ای استفاده کرد و جایگاه حق و حقیقت جایگاه بسیار رفیعی است که مگر در مواقع بسیار محدود نمی‌توان نسبت به آن عدول کرد.

در پاسخ به استفتائی که آیا می‌توان از شیوه خبرگزاری‌های غربی برای انتقال پیام استفاده کرد؛ عنوان شده: «درصورتى که هدف مشروع و مثبتى در این کار دنبال شود مانعى ندارد» (همان، س1652). همچنین در پاسخ به سوالی مبني بر اينكه آیا مى‌توان در مورد برخى افراد که مورد اعتماد نظامند قهرمان‌سازى کرد؟ چنين عنوان شده: «اگر منظور از قهرمان­سازى مبالغه بى‌جا و بزرگ‌نمایى بى‌مورد است، جایز نیست و اگر منظور معرّفى چهره‌هاى ناشناخته گرانقدر با ایمان است، نه تنها کار خوبى است، بلکه لازم مى‌باشد» (همان، س1679).

در پاسخ به استفتائی در مورد حدود سانسور در اسلام گفته شده: «هرگونه خبرى که انتشار آن به حال جامعه مضرّ است، یا سبب بیدارى دشمنان یا بهره‌بردارى سوء آنان مى­شود، یا موجب تفرقه بین صفوف مسلمین مى­گردد، یا ایجاد یاس و وحشت و بدبینى مى­کند، یا تبعات دیگرى مانند آنچه گذشت دارد، چنین اخبارى نباید انتشار یابد. به همین دلیل در زمان جنگ، بسیارى از اخبار موقّتاً مکتوم می­ماند، و پس از برطرف شدن خطر، فاش مى­گردد. شبیه این معنا، در موارد دیگر نیز کاملا ممکن است. تسامح و مدارا معانى مختلفى دارد؛ اگر منظور سازش با مخالفان اسلام، و میدان دادن به دشمن براى ضربه­زدن به دوست است، چنین چیزى جایز نیست؛ امّا اگر منظور همزیستى مسالمت­آمیز، با گروه‌هاى سالم، یا پیروان مذاهب دیگر باشد، به گونه‌اى که ضررى به حال مسلمین و آیین اسلام نداشته باشد، جایز است» (همان، س1628).

 

پیام‌رسان

سومین بخش از موضوع رسانه «پیام‌رسان» یا همان ابزاری است که پیام از طریق آن منتقل می­شود. این قسمت از بحث نیز بخشی بسیار مهم است و تأثیرگذار؛ امام خمینی همواره به رسانه و عوامل آن توجه داشته و بیان می­فرمودند: «تمامی رسانه‌ها مربی یک کشور هستند، باید تربیت کنند کشور را، تلویزیون باید ارشاد بکند. روزنامه‌ها نباید یک چیزهایی را که موجب تهییج مردم است و موجب انحراف مردم است در آنجا بنویسند، مطبوعات باید یک بنگاه هدایت باشند. مطبوعات باید یک مدرسه سیّار باشند تا مردم را از همه مسائل به خصوص مسایل روز آگاه کنند. مجله باید در خدمت کشور باشد، خدمت به کشور این است که تربیت کند انسان درست کند، انسان آبرومند... و متفکر درست کند تا برای مملکت مفید باشد. آن که از همه خدمت‌ها بالاتر است این است که نیروی انسانی ما را رشد بدهد و این به عهده مطبوعات است. قلمی فایده دارد که بیدارگر توده‌های مردم باشد، قلمی آزاد است که توطئه‌گر نباشد. همت بگمارید که قلم و بیان خویش را برای تعالی اسلام و کشور و ملت خود به کار گیرید» (صحیفه نور، ج8، ص24).

        برای نیل به چنین اهدافی و زمینه‌سازی برای جامعه متعالی باید برای عوامل و دست اندرکاران این ابزار بسیار مهم به تبیین وظایف پرداخت و برای هر کدام از آنها محدوده مشروع فعالیت را تعریف کرد. آيا يك فرد مسلمان براي توليد برنامه‌هاي راديويي و تلويزيوني مي­تواند با اين مجموعه­ها همكاري كند و کسب درآمد از این راه از نظر علمای اسلام چه حکمی دارد؟ در پاسخ به سوالي مبني بر اينكه همكاري با کانال تلویزیونى که هم برنامه‌هاى خوب و مشروع، و هم برنامه‌هاى حرام دارد پاسخ داد‌ه‌ شده: «در صورتى که برنامه‌هاى حرام دارد، همکارى با آن جایز نیست». (مكارم‌شیرازی، ج3، ص599، س1700) باتوجه به اين نوع پاسخ اصل همكاري با اين نوع فعاليت‌ها در صورتي كه فعاليت‌هايي سازنده و مفيد باشد نه تنها مشكلي نداشته چه بسا باعث پيشرفت جامعه در ابعاد مختلف شده و از فعاليت‌هاي مورد تائيد شرع قانون هم بوده باشد ولي در صورتي كه منجر به عملي خلاف شرع شود جايز نمي‌باشد. همچنین در مورد فعالیت بازیگری عامه مراجع بیان فرموده‌اند: «اصل بازيگرى در تئاتر و سينما اشكال ندارد؛ ولى بايد از كارهاى خلاف شرع و مكالمات شهوت انگيز خوددارى كرد».

در پاسخ به استفتائی شرایط و خصوصیات خبرنگار که از عوامل مهم این ابزار هستند این چنین توصیف شده: «وثاقت و امانت، هوش کافى براى فهم مطالب، و حافظه قوى براى نگهدارى و حفظ مطالب، و از همه مهمتر، بى­نظرى و حُسن­نیّت، و آلوده­نکردن اخبار با سلیقه شخصى، از جمله این شرایط است» (همان، س1642). صدق و کذب خبر داراى انواعى است این مسئله نیز باید مورد توجه قرار بگیرد که «ممکن است خبرى صد در صد کذب باشد، و خبرى پنجاه درصد، یا کمتر، یا بیشتر. بنابراین در صدق و کذب، درجه­بندى وجود دارد» (همان، س1625).

خبرنگاری با چنین خصوصیاتی در زمینه خبر و خبررسانی تخصص دارد؛ محدوده‌ی اخلاقی و شرعی که باید برای این شغل حساس رعایت شود وظیفه جامعه اسلامی و علما و رهبران جامعه است که با تفقه در منابع دین؛ برای مسائل پیش آمده هم‌کیشان خود سبیل صالح را تبیین کنند. در پاسخی به چگونگی ثقه بودن خبرنگار گفته شده: «ثقه بودن مخبر، از طریق معاشرت، یا شهادت افراد مطّلع و آگاه و ثقه استفاده مى­شود» (همان، س1649). ممکن است برای عده­ای سوال پیش آید که آیا در نقل خبر، و شهادت بر وقوع حادثه­اى، بین زن و مرد تفاوتى وجود دارد و آیا در این مورد باید همچون اداى شهادت در محاکم قضایى عمل کرد؟ در این مورد پاسخ این بوده که: «در این مسائل فرقى میان زن و مرد نیست» (همان،س1646).

چه اخبارى را مى‌توان عادى، و چه خبرهایى را باید محرمانه تلقّى نمود؟ در پاسخ به این مسئله همچنین بیان شده: «اخبارى که افشاى آن سبب سوء­استفاده افراد منحرف، یا آگاهى دشمن، یا ضرر و زیانى در سطح جامعه شود، یا آبروى فرد یا گروهى را به خطر مى‌اندازد، یا افشاى اسرار خصوصى افراد را در پى دارد، جزء اخبار محرمانه به شمار مي‌رود» (همان، س1656). ملاحظه می‌شود هم محدوده افشای خبر محرمانه و هم محدودیت محرمانه بودن خبر شرع دست عوامل دست اندرکار را باز گذاشته که با تیزبینی و زکاوت از مصالح نظام خویش دفاع کنند و با انتشار اخبار مفید و به موقع باعث آرامش و بهبود جامعه اسلامی خود گردند.

در بسیاری از مواقع پیش می‌آید که خبری موثق بوده و واقعیت هم دارد اما شاید اینجا صلاح و مصلحت نظام و محرمانه­بودن خبر یا وضعیت جامعه ایجاب می‌کند که این خبر مکتوم بماند یا در جایی دیگر عنوان شود در این مسئله و مسائل مشابه به تیزبینی و دقت نظر خاصی نیاز هست که باید خبرنگار نسبت به مسائل مورد نظر آگاهی نسبی داشته و با تیزبینی تشخیص دهد که چه تصمیمی اتخاذ شود. در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه آیا مردم تا چه حد براى شنیدن خبرها محرم هستند؟ حدّ افشاى یک خبر محرمانه تا کجاست؟ پاسخ بیان شده: «حدّ افشاى آن تا آنجاست که تولید ضرر و زیانى براى جامعه نکند» (همان، س1655).

حال اگر در زمان گزینش خبر و براثر بی‌توجهی نسبت به سوژه خبرى بى‌توجّهى شود، و یا ارائه اطّلاعات آن، به دلیل اهمیّت در سرعت انتقال خبر، با نقص و ضعف صورت پذیرد، آیا خبرنگار مسؤول است؟ و در صورت شکایتِ طرف‌هاى ذى­ربط، خبرنگار به عنوان متّهم باید در دادگاه حاضر و پاسخگو باشد؟ «چنانچه این امر بر اثر سهل انگارى بوده باشد، و سبب تضییع حقّى گردد، خبرنگار مسوول است، ولى اگر از قبیل اشتباهاتى است که به هر حال براى غیرمعصومین پیش مى‌آید، خبرنگار مسوولیّتى ندارد. امّا چنانچه سبب ضرر و زیان شود، باید از عهده ضرر و زیان برآید؛ زیرا در ضررهاى جانى و مالى، عمد و خطا هر دو مسوولیّت­آفرین است. با این تفاوت که عمد مجازات هم دارد؛ ولى خطا مجازات ندارد» (همان، س1681).

در مسئله‌ای خبرنگار با توجه به حدس و گمان یک خبری را آماده می‌کند، در این قضیه او چگونه می­تواند این خبر را منتشر کند؟ اینجا خبرنگار باید دقت داشته باشد که «هرگاه در آن قید کنند که این خبر به صورت حدس و گمان است، و مفسده­اى هم بر آن مترتّب نشود، اشکالى ندارد» (همان، س1664). ولی حتما باید این مسئله رعایت شود تا نه عواقب قانونی و دنیوی داشته باشد و نه اخروی.

همچنین ممکن است برای خبرنگار سوال پیش بیاید که شاید این خبر صحت نداشته­باشد و به­صورت کلی درباره چگونگی صحت و سقم اخبار و اینکه یک خبرنگار تا چه حدّ مى­تواند در نقل خبر به گفته دیگران (باتوجّه به این که نمى­شود به تواتر رسید) استناد کند؟ پاسخ داده شده­است: «تا آن جایى که خبر به حدّ تواتر نرسد، و محفوف به قرائن اطمینان بخش نباشد، باید آن را به صورت خبر محتمل ذکر کند؛ نه خبر قطعى» (همان، س1643). و همچنین در جواب این سوال که اگر شخص خبرنگار شاهد ماجرایى نبوده، ولى مى­خواهد خبر آن را نقل کند، چند نفر شاهد لازم است تا خبرنگار به «راستى خبر» برسد؟ گفته شده است: «اگر یک فرد مورد وثوق خبر را نقل کند، کافى است. ولى احتیاط آن است که در اخبار مهمّ به قول یک نفر قناعت نکند» (همان، س1645).

بسیارى از موارد متونى طولانى وجود دارد که نیازی به بیان همه مطالب نیست و خبرنگار ناچار به خلاصه کردن آن مى­باشد. درخلاصه­گیرى، امکان فاصله گرفتن از مضمون، و احیاناً القاى یک مفهوم دیگر وجود دارد. آیا این کار نیز خیانت در امانت محسوب مى­شود؟ در پاسخ به این سوال عنوان شده «در صورت تغییر محتوا، هم دروغ و هم تهمت محسوب مى­شود؛ ولى تلخیص کردن و نقل به معنى مانعى ندارد» (همان، س1647). این مطلب خصوصیت و ویژگی دیگر خبرنگار را بازگو می‌کند که باید بتواند لب­کلام و موضوع را از سخن گوینده بگیرد و برداشت نادرست و غلط نداشته باشد؛ چه بسا همین برداشت، باعث انتقال نادرست مطلب مهمی شود و خسارات جبران­ناپذیری را به بار بیاورد.

حتی سوال شده از افرادى که محبوب مردم هستند و در مسیر دین عمل نمى‌کنند، و با نظام ناسازگارى دارند؛ که آیا مى‌توان براى منفور کردن آنان به تهمت متوسّل شد، و آنان را منزوى کرد؟ در پاسخ گفته شده: «توسّل به تهمت و دروغ و مانند آن، در شان خبرنگاران مسلمان و متعهّد نیست» (همان، س1675). ملاحظه مي­شود در اینجا نیز نظر فقیهان دین بر بیان دروغ و ایجاد تهمت نیست و ناسازگاری با نظام و در مسیر نبودن فرد دلیلی برای دروغ­بستن و تهمت­زدن نمی‌شود.

اگر در مسئله‌ای خبرنگاری خبری را به صورت شفاهی از منبع موثقی دریافت، و آن را منتشر سازد، آن­گاه آن منبع به دلیل منافع شخصی، یا سازمان خود، اصل خبر را انکار نماید، آیا این خبرنگار مسئول است، اگرچه اصل­خبر واقعیت داشته باشد؟ در اینجا «خبرنگار مسوول نیست و براى حفظ حیثیّت خود باید واقعیّت را فاش کند» (همان، س1680).

 

مخاطب

پایان بحث و نتیجه و ثمره مسئله رسانه به موضوع «مخاطب» خواهیم رسید. مخاطب ضلع پایانی، نهایی و نتیجه مسوله خواهد بود که همه تلاشها و خدمات برای او انجام می شود و در صورتی که پیام به او منتقل شود رسانه موفق بوده و درصد انتقال پیام رسانه به مخاطب همان درصد موفقیت رسانه خواهد بود. آیا برای مخاطب هم وظایفی قابل تعریف است. آیا مسلمانان می‌توانند رسانه مخاطب رسانه های غیر مسلمانان قرار گیرند؟ در رسانه های اسلامی محددیتی وجود دارد یا همه برنامه های رسانه های کشور اسلامی قابل مشاهده خواهد بود.

در ابتدا و شايد ابتدايي‌ترين مسئله نوع ارتباط صحيح با تلويزيون و راديو و شيوه برخورد مناسب با آن است. آيا فرد براي مشاهده برنامه‌هاي تلويزيوني بايد از دستورالعمل خاصي تبعيت كند و اینکه آیا با رعايت حريم و محدوده‌هاي خاصي مي‌تواند از اين تكنولوژي استفاده مناسب كند و یا پا را فراتر گذاشته و از آن به عنوان ابزاري براي پيشبرد اهداف والاي انساني و اسلامي استفاده كند؟ مسئله‌اي كه بايد در مورد تلويزيون و رسانه‎هاي جمعي الكترونيكي در نظر گرفت اين است كه «برنامه‌ها مختلف است بعضى از آنها اسلامى و بى‌اشكال است مثل برنامه‌هاى قرآنى و اذان و اخلاقيات و سخنراني‌هاى مذهبى كه اشخاص شناخته شده و مورد اعتماد ايراد مى‌نمايند و خلاصه آنچه در چهارچوب تعاليم اسلام موجب تقويت وجدان دينى و معرفت و آگاهى افراد به جريان‌هاى سياسى و دام‌هاى ابليسى و انحرافى دشمنان اسلام باشد و سبب شناخت بيشتر انسان نسبت به دين و زندگى سالم و آزاد و ترقى دنيا و آخرت و اينگونه امور گردد و حس استقلال اسلامى و فروتن نبودن در برابر كفار و مستكبرين را تقويت نمايد، چنان‌كه برنامه‌هاى خبرى و علمى آن نيز اشكال ندارد و كلا آنچه در مسير تربيت و توسعه بينش افراد باشد مفيد است. لكن بايد از بخش‌هائى از آن كه متضمن غنا و ساز و آواز و استعمال آلات طرب و به اصطلاح موسيقى ولو سنتى باشد اجتناب نمود» (صافي‌گلپايگاني، ص79، س1603). اما در مورد رسانه های غربی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه آیا گوش‏دادن ‏به اخبار و برنامه‏‌های علمی و فرهنگی حتي از رادیوهای خارجی جایز است؟ در پاسخ به اين سوال گفته شده: «در صورتى که موجب انحراف و فساد نشود، جايز است».³

از مسائل چالشي در تلويزيون فعاليت بانوان و نمايش تصوير آنهاست. جامعه اسلامی ایرانی ما که تاکنون برای خانمها شخصیت و جایگاه والایی در نظر گرفته و حضور در جامعه و صحبت با نامحرمان را برای این قشر جامعه مگر در موارد اضطراری جایز نمی‌دانسته در مواجهه با چنین رویدادی چه رویکردی باید اعمال کند و آیا مرد نامحرم می‌تواند به زن نامحرم گوینده اخبار یا بازیگر فیلم نگاه کند؟ در پاسخ به استفتائي درباره نگاه‌کردن به گوینده خانم تلویزیون عنوان شده: «مجرّد نگاه‌کردن چنانچه از روى لذّت نبوده و خوف ارتکاب حرام و فساد در آن نباشد و به‌صورت پخش مستقيم هم نباشد، اشکال ندارد» (حسینی­خامنه‌اي، ص205، س1199).

در اين زمينه و در پاسخ به سوالي حد و حدود نگاه عنوان شده: «نگاه‌کردن به تصوير زن نامحرم، حکم نگاه‌کردن به خود زن نامحرم را ندارد، بنابراين اگر نگاه از روى لذّت نبوده و خوف افتادن به گناه نباشد و تصوير هم متعلّق به زن مسلمانى که بيننده آن را مى‏شناسد نباشد، اشکال ندارد و بنابر احتياط واجب نبايد به تصوير زن نامحرم که به‌طور مستقيم از تلويزيون پخش مى‏شود، نگاه کرد ولى در پخش غيرمستقيم تلويزيونى اگر ريبه و خوف­افتادن به گناه نباشد، نگاه‌کردن اشکال ندارد.»⁴

حال بايد به اين مسئله پرداخته شود كه نگاه كردن بدون قصد لذت و خوف گناه به تصوير زن مسلمانى كه او را مى‌شناسيم(با اين فرض كه تصوير غيرمستقيم و بدون پوشش كامل مى‌باشد) جايز است يا خير؟ اصلا بايد ببينيم قيد شناختن به چه معنايى است؛ و آيا صِرف دانستن نام و تشخيص قيافه و چهره كافى است يا خير؟ در مورد سوال اول پاسخ داده شده به اين شرح است كه:«در فرض مرقوم (نگاه به زن مسلماني كه او را مي‌شناسيم) جايز نيست» در نتيجه نگاه به تصوير مذكور خالي از اشكال نبوده و بهتر است از آن پرهيز شود و در مورد عبارت شناخت و تعريف آن هم عنوان شده «همين قدر كه بداند او كيست، كافى است» (حسینی‌خامنه‌اي، استفتائات جدید؛ س102).

دیدن تصاویر مستهجن در فیلم‌های سینمایی و غیر آن، در صورتی که آنان را نشناسیم، چه حکمی دارد؟ پاسخ يكي از مراجع در مورد حكم ذيل بدين‌شرح است «نگاه‏کردن به فيلم‏ها و تصاوير، حکم نگاه‏کردن به اجنبى را ندارد و در صورتى که از روى شهوت و ريبه نباشد و مفسده‏اى هم بر آن مترتب نشود، شرعاً اشکال ندارد. ولى باتوجه به اينکه ديدن تصوير برهنه‏اى که شهوت­برانگيز است، غالباً از روى شهوت بوده و به همين دليل مقدمه ارتکاب گناه مى‏باشد، بنابراين ديدن آنها حرام است» (حسینی‌خامنه‌اي، ص203، س1188). در توضيح اين مسئله در جايي ديگر از همين مرجع توضيح داده­شده: «ديدن فيلم‌هاى مستهجن و حاوى منکرات، موجب تقويت هواهاى شيطانى نفس، تضعيف اراده و ايمان و زمينه‌ساز ترتب مفاسد و گناهان بوده و به هيچ­وجه جايز نيست» (حسینی‌خامنه‌اي، ص205، س1207).

امروزه فيلم‌هايي آموزشي براي آموزش مسائل و ارتباط‌هاي زناشويي توليدشده كه به مخاطبين خود براي ارتباط بهتر به توضيح برخي مسائل زناشويي بصورت تصويري مي‌پردازند آيا متاهلين مي‌توانند براي رسيدن به آن هدف به اين فيلم‌ها مراجعه كنند؟ حكمي كه در اين‌باره ارائه شده به شرح فوق مي‌باشد: «ديدن اين فيلم‏ها که هميشه بانگاه شهوت‌برانگيز همراه است، جايز نيست» (حسینی‌خامنه‌اي، ص205، س1201).

امروزه يكي از بهترين راههاي تبليغ و انتشار فرهنگ و مسائل فرهنگي رسانه هاي جمعي و تلويزيون است؛ كشورهاي مختلف تلاش مي كنند با استفاده از ابزار آلات مختلف رسانه‌اي به تبليغ فرهنگ و آداب و رسوم خود بپردازند. تلویزیون‌ها یا کانال‌های پخش مستقیم ماهواره‏ای یک سلسله برنامه‏های اجتماعی را به نمایش می‏گذارند که بیانگر مسائل اجتماعی جامعه غربی است و به ترویج افکار فاسدی از قبیل تشویق به اختلاط زن و مرد و ترویج روابط نامشروع می‏پردازند، به‌طوری که این برنامه‏ها بعضی از مؤمنین را نیز تحت‏تأثیر قرار داده است. دیدن آنها برای کسی که احتمال تأثیرپذیری او می‏رود، چه حکمی دارد؟ آیا این حکم نسبت به کسی که آن برنامه‏ها را به قصد نقد و بیان نکات منفی آنها و نصیحت مردم به ندیدن آنها، می‏بیند، تفاوت دارد؟

پاسخ يكي از مراجع: «نگاه به اين برنامه‏ها اگر از روى لذّت بوده و يا خوف تأثيرپذيرى و فساد، وجود داشته باشد، جايز نيست. ولى مشاهده به قصد نقد و آگاه‌کردن مردم از خطرات و نکات منفى آنها براى کسى که اهليّت آن را دارد و مطمئن است که از آن برنامه‏ها تأثير نمى‏پذيرد و به فساد نمى‏افتد، اشکال ندارد، البته اگر مقرّراتى باشد بايد رعايت شود.» (حسینی‌خامنه‌اي، ص205، س1198)

پاسخ يكي از مراجع معظم درباره فعاليت‌هاي همراه با موسيقي بدين شرح است: «اگر افراد شنونده و بيننده تشخيص دهند موسيقى که از راديو و تلويزيون پخش مى‏شود از نوع موسيقى مطرب لهوى مناسب با مجالس لهو و گناه است و يا ديدن فيلمى که از تلويزيون پخش مى‏شود، مفسده دارد، ديدن و شنيدنِ آنها براى آنان جايز نيست و مجرّد پخش از راديو و تلويزيون حجّت شرعى براى جواز محسوب نمى‏شود»(حسینی‌خامنه‌اي، ص204، س1196).

يكي از مسائلي كه امروزه عصر ما با آن مواجهه است مسئله ورزش است. ورزش از عوامل تحرك و شادابي است و كارشناسان بر انجام آن توصيه و تأكيد دارند. در مورد شيوه برخورد با اين مسأله مانند هر مسئله ديگري مي‌توان با درنظرگرفتن حدود و شرايطي هم باعث شادي و نشاط جامع شد و هم با دوري از افراط و مسائل حاشيه‌اي از انحراف و گمراهي جامعه جلوگيري كرد. با توجه به فواید و خواص ورزش و طرفداران زیاد آن شبکه‌های تلویزیونی هم برای جلب مخاطب و هم برای گسترش فرهنگ ورزش به پخش مسابقات و ورزش‌های مختلف می‌پردازند. در اين زمينه از مسائل چالشي و مرتبط با رسانه پخش تصاویر ورزشی و تماشاي ورزش مردان توسط بانوان و مخصوصاً مشاهده تصاوير بانوان است. براي ايجاد فضايي سالم و پاك در جامعه بايد احكام اين مسئله با دقت و حوصله بررسي شود و با رعايت احكام و حدود شرعي به سالم ماندن جامعه كمك كرد. آيا تماشاي ورزشكاران مرد براي زنان حكم خاصي را حمل مي­كند يا خير؟ نظر شرع مقدس درباره پخش ورزش بانوان چيست و آيا بصورت كلي و با رعايت حجاب اسلامي پخش ورزش بانوان بلامانع است؟در پاسخ به استفتائاتي كه در باب مشاهده ورزشكاران مرد با بدن نيمه­برهنه (کشتی و وزنه­برداری) از تلويزيون براى بانوان صادر شده نظرات مختلف و متعددي ارائه­شده كه البته تفاوت فاحش و محسوسي احساس نمي­شود. اما نظر بر احتیاط بیشتر است و نظر یکی از مراجع بدین شرح است: «در هر دو مورد سؤال معرض فساد است و جايز نیست» (صافي‌گلپایگانی، ص31، س6). 

اما در باب مشاهده تصاوير ورزش زنان⁵ که قسمتی از بدن آنان عریان است مشاهده بطور مستقیم و یا غیرمستقیم از تلویزیون برای مردان چه حکمی دارد؟ آیا متاهل یا مجرد بودن مرد تفاوتی در حکم مسئله می­کند؟ در پاسخ اين سوال اختلاف به صورت محسوس نبوده و نظر قاطبه علماء تقريبا بر منوالي مشابه است: «در فرض سؤال (تماشاي ورزش زنان توسط مردان) چون معرضیت برای فساد دارد جايز نیست؛‌ چه پخش مستقیم باشد چه غیرمستقیم» (صافي‌گلپایگانی، ص23، س9).

پس از ورود روزنامه، راديو و تلويزيون به جامعه جهاني رسانه‌اي ناشناخته و عجيب به نام اينترنت به جامعه جهاني ورود پيدا كرد و اين ورود با تأثير شگرفی بر همه جوانب زندگي همراه بود. شبکه جهانی اینترنت مجموعه ای از شبکه های کامپیوتری است که با استفاده از قوانین و پروتکل های خاصی که به آن TCP/IP می‌گویند و از طریق خطوط تلفنی، ماهواره‌ای و ... به یکدیگر وصل شده‌اند، تا به سرعت اطلاعات از یک وسیله به وسیله‌ای دیگر در هر کجای گیتی انتقال یابد. با تحولات اساسی و رشد بی‌نظیر که طی دهه اخیر بوقوع پیوسته است، اینترنت به عنوان یکی از مهمترین ابزار، ضروری و نیازمند مطرح شده است که درآن کلیه شبکه‌های کامپیوتری، تلفن‌ها و غیره با هم ارتباط داشته و به تبادل اطلاعات می‌پردازند.

براي مديريت بهتر و مواجهه صحيح مسلمين، مراجع اسلامي به تحقيق و پژوهش پرداخته و راهكارهاي مناسب جامعه اسلامي با اين پديده ارائه دادند. با توجه به ورود فراگیر گوشي‌هاي هوشمند و امكان نصب شبکه‌های اجتماعی بر روي گوشي‌هاي مختلف؛ در مورد اين برنامه‌ها و چگونگي مديريت و رفتار با آن سوالاتي براي مسلمين بوجود آمده است. حكم اين مسئله در مورد صرف استفاده از اين ابزار با رعايت شرايط و حدودي مجاز دانسته شده و حتي براي ترويج مسائل ديني و نشان دادن راه كمال و هدايت به ديگران، ورود، تلاش و مجاهدت در اين راه تاكيد و تشويق نيز شده است. پاسخ يكي از مراجع بدين شرح است: «به‌طور کلی اگر مستلزم مفسده (مانند ترویج فساد، نشر اکاذیب و مطالب باطل) بوده و یا خوف ارتکاب گناه باشد و یا موجب تقویت دشمنان اسلام و مسلمین شود، جایز نیست و الا مانعى ندارد»( حسینی‌خامنه‌اي، استفتائات جدید).

در مورد بقيه مسائل در ارتباط اينترنت چون مسائلي هستند كه سابق بيان شده و در اين جا با شيوه و طرح ديگري به جامعه وارد شده است سخن را تفصيل نمي‌دهيم. به طور مثال احكام نگاه به تصاویر انتشار مطالب در مسائل اخبار و خبرنگاري بيان شد و در مورد بقيه مسائل مستحدثه با تطبيقي كوچك و مقايسه‌اي مناسب و البته كمك از اهل فن و افراد مطلع مي‌توان به راه حل شرعي بسياري از مسائل پيش رو دست يافت. مثلا امروزه با ورود تلفن‌هاي همراه هوشمند ممكن است به راحتي انواع و اقسام مطالب به دسته ما برسد. صحت اين اطلاعات تا چه حد است و آيا بدون اطلاع از سنديت آن مي‌توان اين اطلاعات را منتشر كرد؟ يا عكس و فيلمهاي مختلف كه در فضاهاي مختلف منتشر مي‌شود.

حكم اين مسائل را مي‌توان به راحتي از طريق احكام سابق بيان شده استخراج كرد؛ همچنان كه در سابق مطرح شد: «نگاه‌کردن به تصوير زن نامحرم، حکم نگاه‌کردن به خود زن نامحرم را ندارد، بنابراين اگر نگاه از روى لذّت نبوده و خوف افتادن به گناه نباشد و تصوير هم متعلّق به زن مسلمانى که بيننده آن را مى‏شناسد نباشد، اشکال ندارد و بنا بر احتياط واجب نبايد به تصوير زن نامحرم که به‌طور مستقيم از تلويزيون پخش مى‏شود، نگاه کرد؛ ولى در پخش غيرمستقيم تلويزيونى اگر ريبه و خوف افتادن به گناه نباشد، نگاه‌کردن اشکال ندارد»( حسینی‌خامنه‌اي، س1183). و يا در پاسخ به سوالي درباره حكم نگاه به عكس يا فيلم بانواني كه به صورت بدحجاب يا عريان هستند چيست؟ عنوان شد: «نگاه‏کردن به فيلم‏ها و تصاوير، حکم نگاه‏کردن به اجنبى را ندارد و در صورتى که از روى شهوت و ريبه نباشد و مفسده‏اى هم بر آن مترتب نشود، شرعاً اشکال ندارد ولى با توجه به اينکه ديدن تصوير برهنه‏اى که شهوت برانگيز است، غالباً از روى شهوت بوده و به همين دليل مقدمه ارتکاب گناه مى‏باشد، بنابراين ديدن آنها حرام است» (حسینی‌خامنه‌اي، س1188). با چنين مقدمه اي و تطبيق كوچكي و نگاه به اصالت و ماهيت بيان مسائل ديني و ريشه اخلاقي آنها به راحتي متوجه جواب سوال خواهيم شد.

 

نتیجه گیری

رسانه از مسائل مبتلابه مهم و موثر انسان در قرن حاضر است و هر تفکر، مکتب و عقیده‌ای برای تداوم حیات خود ناچار به این ابزار بوده و ابزار رسانه به عنوان یک نیاز اولیه و ضروری قرار گرفته‌است. استفاده از این ابزار با فواید، حسنات و همچنین خطراتی همراه است که با شناخت موضوع و زوایای مختلف آن و برنامه‌ریزی صحیح و دقیق برای ارتباط با آن، می‌توان از بیشترین فواید بهره برد و از کمترین خطرات زیان دید. شاید حکم کلی که بتوان درباره رسانه عنوان کرد در چند جمله می‌توان خلاصه کرد؛

-       اگر مطالب مکتوب و گفتار حرام و تحریک‌کننده نباشد و مفسده نداشته باشد. جایز است؛ بنابراین، کارهای حرام از قبیل دروغ، تهمت و تحریک شهوت، چه در اینترنت و چه در فضاهای رسانه‌ای دیگر مانند گفتار و نوشتار حرام است.

-       در باب مسائل تصويري هم مي‌توان گفت از روش‌های ارتباط دیداری؛ دیدن فیلم، عکس و شخص نامحرم است كه در اين موارد نگاه به تصویر باحجاب، بدون قصد لذت و مفسده اشکال ندارد.

-       اما دربارۀ غیرمسلمان بدون حجاب، اگر قصد لذت نباشد، اشکال ندارد. ولی نگاه‌کردن به عکس بد‌حجاب یا بی‌حجاب فرد مسلمانی که او را می‌شناسیم، مانند نگاه‌کردن به خود نامحرم حرام است. در صورتی که مسلمان باشد و نشناسیم، نگاه‌کردن بدون قصد لذت اشکال ندارد. نگاه‌کردن به فیلم، مانند نگاه‌کردن به عکس است، البته فیلمی که پخش زنده است با عکس و سایر فیلم‌ها تفاوت دارد؛ برخی از مراجع، بنا بر احتیاط واجب، نگاه کردن به فیلم‌زنده را همانند نگاه کردن به عکس دانسته‌اند.

مسائل ذکر شده دستورالعملی کلی برای بخش‌های چهارگانه بوده و صاحبان، دست‌اندرکاران، عوامل پشت‌صحنه و مخاطبین رسانه می‌توانند با بهره‌گیری از این احکام و عملی کردن در حد امکان آنها با بسیاری از مشکلات شخصی و موجود جامعه رفتار کنند و نتایج آن را شاهد باشند.

 

منابع:

-       قرآن مجید.

-       ابن‌بابويه، محمدبن‌علي؛ معانى‌الأخبار؛ نجف، مکتبه‌المفید، 1971م.

-       دهخدا، علی اکبر: لغتنامه دهخدا، چاپ سیروس، تهران، 1341.

-       حرعاملي، محمد بن حسن، المعجم المفهرس لالفاظ احاديث وسائل الشيعه، قم، الهادی، 1374.

-       حسيني‌خامنه‌اي، سيدعلي. اح‍ک‍ام‌ ج‍دی‍د: اس‍ت‍ف‍ت‍ائ‍ات‌ م‍ق‍ام‌ م‍ع‍ظم‌ ره‍ب‍ری‌. ت‍ه‍ران‌: س‍پ‍اه‌ پ‍اس‍داران‌ ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌: ن‍ی‍روی‌ ه‍وای‍ی‌: م‍ع‍اون‍ت‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی. ۱۳۸۴.

-       حسيني‌خامنه‌اي، سيدعلي. استفتائات جدید، http://www.leader.ir

-       خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌ال‍ل‍ه‌، صحیفه نور؛ تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی‏، ۱۳۶۸.‬‬‬‬‬‬‬

-       صافي‌گلپايگاني، لطف‌الله؛ سوال و جواب پيرامون راديو و تلويزيون و سينما و توليد فيلم، چاپ نشده.

-       مجلسي، محمدباقربن‌محمدتقي، بحارالأنوار، تهران. دارالکتب الاسلاميه.1362.

-       مكارم‌شيرازي، ناصر؛ استفتائات جدید(للمكارم). قم: انتشارات مدرسه امام علي‌بن‌ابيطالب، 1385.

-       فلاح‌زاده، محمد حسین، نشست بررسي احكام فقهي چت و اينترنت، خبرگزاري مهر، در دسترس 90 الي 30/10/96. www.mehrnews.com/news/13333731.

-       بیانات آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار ائمه‌جمعه کشور. 1394/۱۰/۱۴؛ در دسترس از تاریخ 15/11/1394 الی 96 آدرس: http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=31847.

18

 

---

[1] - استاد گروه فقه و مبانی حقوق دانشگاه تهران: [e-mail].

[2] - دانشجوی دکترای رشته مذاهب فقهی دانشگاه ادیان و مذاهب قم: [e-mail].

[3] - حسيني‌خامنه­اي، سيدعلي. اح‍ک‍ام‌ ج‍دی‍د: اس‍ت‍ف‍ت‍ائ‍ات‌ م‍ق‍ام‌م‍ع‍ظم‌ره‍ب‍ری‌. ت‍ه‍ران‌: س‍پ‍اه‌ پ‍اس‍داران‌ ان‍ق‍لاب‌‌اس‍لام‍ی‌: ن‍ی‍روی‌ ه‍وای‍ی‌: م‍ع‍اون‍ت‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی. ۱۳۸۴، فيلم و عكس نامحرم، ص206، س1212؛ نگاه به صورت اگر بدون لذّت باشد بنابراحتياط واجب جايز نيست و با لذّت حرام است و نگاه به مو هم حرام است و نگاه به مناظر تلويزيون هم با لذت باشد حرام است و بدون لذت هم اگر معرض ريبه و فساد اخلاق باشد جايز نيست. صافي‌گلپایگانی، نگاه مردان به تصوير زن در فيلم، ص22، س7.

[4] - حسینی‌خامنه‌اي، ص203، سوال1183. آيا مشاهده تصاوير و صداي مردان و زنان نامحرم از تلويزيون كه بعضاً حجاب را به طور كامل رعايت نمي‌كنند براي بينندگان و شنوندگان جايز است؟ و آيا در اين‌خصوص تفاوتي ميان ‌فیلم‌هاي ايراني و خارجي و همچنين پخش مستقيم و غيرمستقيم وجود دارد؟ «مشاهده تصاوير مذكور و همچنين شنيدن صداها اگر به منظور التذاذ و يا در معرض ريبه باشد حرام است و در اين حكم تفاوتي بين فيلم‌هاي ايراني يا خارجي و پخش مستقيم و غيرمستقيم نيست». صافي‌گلپایگانی، ص21، س6.

[5] - نظر شما راجع به پخش مسابقات بانوان ایرانی در رشته‌های ورزشي از صدا و سیما چیست؟ شاید صحنه‌هایی اتفاق بیفتد که فاقد ضوابط شرعی است؟ و آیا تفاوتی در مقدار حجاب هنگام مسابقات و غیر آن وجود دارد؟ «اصل پخش این کار از سوی صدا و سیما کار نادرستی است؛ پخش صحنه‌هایی که ضوابط شرعی در آن مراعات نمی شود جایز نیست و در پوشش شرعی تفاوتی بین مسابقات و غیر آن وجود ندارد». مكارم شيرازي.

---