گفتمان پسا استعماری در ادبیات جهان(تحلیل گفتمان رمان ریشه ها)

محورهای موضوعی : مدیریت رسانه

افسانه مظفری ¹ , مونا اسدیان ² , فرزانه شریفی ³

1 - استادیار و مدیر پژوهش و عضو هیئت علمی گروه ارتباطات، واحد علوم و تحقیقات تهران، دانشگاه آزاد
2 - دانشجوی دکتری علوم وتحقیقات
3 - دانشجوی دکتری علوم تحقیقات

تاریخ دریافت : 1396/02/19 تاریخ پذیرش : 1396/06/15 تاریخ انتشار : 1396/09/01

کلید واژه: لاکلاو و موفه, تحلیل گفتمان, ادبیات, پسا استعمارگرایی, ریشه ها,

چکیده مقاله :

تحلیل گفتمان از جمله روش های علوم انسانی است که به واکاوی مفاهیم قدرت و ایدئولوژی نهفته در متون مختلف می پردازد. این شناخت از طریق تکنیک های متفاوت گفتمانی صورت می گیرد. از جمله مهم ترین رویکردهای گفتمانی رویکرد لاکلاو و موفه است که با به کارگیری مفاهیمی نظیر تفکیک دال های ثابت و شناور، مفصل بندی، وقته ها و عناصر، ضدیت و غیریت به واکاوی اهداف پنهان در متون می پردازد. در این پژوهش نیز با استفاده از رویکرد لاکلاو و موفه سعی بر تحلیل گفتمان رمان ریشه ها با هدف بازشناسی رویکردهای موجود در ادبیات پسااستعماری است. دیدگاه های افرادی نظیر ادوارد سعید، فرانتس فانون و هومی بابا به تبیین و تفسیر تحلیل گفتمان پسااستعماری موجود در این مقاله یاری خواهد رساند. هدف اصلی این پژوهش، شناخت دال های موثر بر نزاع بین دو گفتمان استعماری و برده داری است. از آن جایی که مبنای گفتمان پسااستعماری، نزاع دو گفتمان استعمار و برده داری است، تقابل‌های دوتایی و ساخت شکنی ای که لاکلاو و موفه به تقلید از دریدا آن را به کار برده اند کاربرد ویژه ای پیدا میکنند. این رمان، عناصر مختلفی از فرهنگ امریکایی استعمارگر و فرهنگ افریقایی مستعمره را شناسایی می‌کند.دال‌های شناوری که از طریق مفصل‌بندی گفتمانی‌ای که مد نظر لاکلاو و موفه است از طریق زنجیره هم‌ارزی به دال اصلی یا گره-گاه متصل می‌شوند.

چکیده انگلیسی:

Discourse analysis is one of the humanities methods which analyzes the implicit concepts of power and ideology in different contexts. This understanding is conducted through different techniques of discourse. One of the most important approaches of discourse, is Laclau and Mouffe’s which adopts the concepts such as the separation of fixed and floating signifier, articulation, moments and elements, opposition and otherness to explore the implicit purposes in the texts. In this study, by using Laclau and Mouffe’s, we tried to analyze the “roots” novel discourse to indentify the approaches in the postcolonial literature. The views of people like Edward Said, Frantz Fanon and Homi Bhabha explain and interpret the post-colonial discourse analysis that would help us in this article. The main objective of this study is to determine the effective signifiers on the dispute between the two discourses: colonial and slavery. The novel, studies on several elements of American culture colonial and colonial African culture and their different.Slabs floating through the articulation of a discourse that is considered Laclau and Mouffe through a chain of equivalence to the original slab or nodes-are connected. In fact, each of these slabs of by the clamp in place and revolves around a specific discourse, its meaning is fixed and everything in this area of discussion diversity rather than be rejected and the discursive field drives. Evidence such as racism, modernity, wisdom, slavery and forced US language and culture around the nodes main articulation of colonial and colonial discourse of the day skeptics.

متن کامل:



 

گفتمان پسا استعماری در ادبیات جهان

( تحلیل گفتمان رمان ریشه­ها)

 

چکیده

تحلیل گفتمان از جمله روش­های علوم انسانی است که به واکاوی مفاهیم قدرت و ایدئولوژی نهفته در متون مختلف می­پردازد. این شناخت از طریق تکنیک­های متفاوت گفتمانی صورت می­گیرد. از جمله مهم­ترین رویکردهای گفتمانی رویکرد لاکلاو و موفه است که با به کارگیری مفاهیمی نظیر تفکیک دال­های ثابت و شناور، مفصل بندی، وقته­ها و عناصر، ضدیت و غیریت  به واکاوی اهداف پنهان در متون می­پردازد. در این پژوهش نیز با استفاده از رویکرد لاکلاو و موفه سعی بر تحلیل گفتمان رمان ریشه­ها با هدف بازشناسی رویکردهای موجود در ادبیات پسااستعماری است. دیدگاه­های افرادی نظیر ادوارد سعید، فرانتس فانون و هومی بابا به تبیین و تفسیر تحلیل گفتمان پسااستعماری موجود در این مقاله یاری خواهد رساند. هدف اصلی این پژوهش، شناخت دال­های موثر بر نزاع بین دو گفتمان استعماری و برده­داری است.

واژگان کلیدی: تحلیل گفتمان، لاکلاو و موفه، ، پسا استعمارگرایی، ادبیات، ریشه­ها

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

ادبیات و به دنبال آن رمان، در طول تاریخ همواره جزء ابزارهایی بوده­اند که خاطرات و فرهنگ شفاهی نسل­ها را در خود جای داده­اند. این قالب ادبی مأمن فراز و نشیب­های تاریخی است، بحران­هایی که نسل­های مختلف انسانی از آن عبور کرده­اند و نویسندگان به نمایندگی از انسان­ها و فرهنگ­های پیش از خود، این حوادث را به رشته تحریر درآورده­اند. کاربرد زبان در بستر قالب ادبی رمان این فرصت را برای نویسنده فراهم خواهد کرد تا با دیدی واقع گرایانه و آمیخته به تخیل، آن­چه را بر گروه­های مختلف در قرون متمادی رفته است را با استفاده از ابزار زبان بازنمایی کند. از سویی دیگر برای درک جایگاه رمان و بیرون کشیدن معنایی از آن باید رمان را در وابستگی به زمینه تاریخی، شرایط اقتصادی و ایدئولوژیکی ارزیابی کنیم(مصباحی پور ایرانیان، 1385 به نقل از ساعی ارسی و صالحی، 1392: 51). چرا که رمان، بازنمایی و بازتاب رخدادهای اجتماعی زمان و دوره ویژه­ای از زندگی اجتماعی انسان است و اندیشه و احساس رمان نویس، بازنماینده و بازتولید کننده آن رخدادها است که در نهایت می­تواند در قالب ادبی ویژه­ای چون رمان منعکس شود(ساعی ارسی و صالحی، 1392: 51). ادبیات با استفاده از زبان و کلمات قادر به توصیف حوادث و رخدادهای پیرامونی است. این کلمات و مفاهیم که اجزای تشکیل دهنده ساختار زبان هستند ثابت و پایدار نبوده و در زمان­ها و مکان­های متفاوت، ارتباطات آن­ها دگرگون شده و معانی مختلفی را القا می­کنند(عضدانلو، 1380: 16). زمانی که کلمات در قالب متن را با رویکردی جامعه شناختی تبیین کنیم و بتوانیم آن را فراتر از یک اثر ادبی در نظر بگیریم به حوزه گفتمان گام نهاده­ایم. به باور فوکو گفتمان همان چیزی است که میان قید وبندهای زبانی و امکانات ارتباطی نهفته در نظام زبان رخ می­دهد(همان: 52). گفتمان این امکان را فراهم می­آورد تا با واکاوی زمینه­های قدرت در متن به شناخت نزاع و تسلط میدان­های گفتمانی مختلف و چگونگی هژمونیک شدن آن­ها روی بیاوریم. از جمله حوزه­های مهم گفتمانی که از ابزار زبان در قالب ادبیات برای بازنمایی میدان­های گفتمانی استعمار و برده داری استفاده می­کند، حوزه گفتمانی پسااستعمارگرایی است. از آن­جایی که گفتمان پسا استعمارگرایی مبتنی بر زبان است، این گفتمان زمینه­ای را فراهم می­کند تا حقیقت بر مبنای آن شکل بگیرد. زبان را می­توان فرهنگ و هویت ملت­های تحت سلطه دانست. با تسلط فرهنگی و زبانی ملل غربی بر مشرق زمین، نویسندگان پسا استعماری، زبان را تنها ابزار و وسیله برای حمایت از حقوق ملت خود در برابر استعمارگران به کار بردند. از طرف دیگر، زبان در جوامع پسا استعماری این امکان را فراهم می­کند تا حقیقت جامعه و قدرت و استعمار درون آن­ها به خوبی آشکار و بیان شود( ناظمیان و شکوهی نیا، 1392: 7). از جمله رمان­های پسا استعماری زبان­زد در ادبیات داستانی فارسی و عربی، می­توان به رمان سووشون نوشته سیمین دانشور، رازهای سرزمین من اثر رضا براهنی و در زبان عربی به موسم هجرت به شمال اثر طیب صالح و سباق المسافات الطویله اثر عبدالرحمن منیف اشاره کرد( ناظمیان و شکوهی نیا، 1392: 7). با تکیه بر تحلیل گفتمان و دیدگاه­های موجود در مطالعات پسااستعماری، هدف اصلی این پژوهش، تحلیل گفتمان رمان ریشه­ها¹ اثر الکس هیلی ²با رویکرد گفتمانی لاکلاو و موفه است. این رمان در باب نزاع گفتمان­های استعمار و برده­داری در قرن هجده و نوزده در امریکا به رشته تحریر درآمده است. با استفاده از این رویکرد گفتمانی و نظریه­های مربوط در زمینه­ پسااستعمارگرایی، به چگونگی مفصل بندی مفاهیم موجود در این دو میدان گفتمانی خواهیم پرداخت. 

هدف تحقیق

بدون شک یکی از مهم­ترین تجلی­های هر فرهنگ، ادبیات آن است. ادبیات، بازتاب آرزوها و انتظارات فرد از جامعه و فرهنگ است. با مطالعه ادبیات هر جامعه می­توان عناصر بدیعی از فرهنگ و اوضاع اجتماعی آن جامعه را دریافت که به سختی در حوزه­های دیگر یافت می­شوند. در این میان، رمان جایگاه ویژه­ای دارد(ساعی ارسی و صالحی، 1392: 50). ادبیات و رمان به دلیل حقیقت مانندی و توجه به دگرگونی­ها و ترسیم حقایق، نگرش نویسنده را در بر دارد زیرا رمان، جدی ترین قالب­ها از جهت درآمیختگی با ابعاد فرهنگی و اجتماعی به شمار می­رود و اهمیت آن در عرصه ادبیات آن­گاه بیش­تر می­شود که جوامع دچار دگرگونی­های اجتماعی و سیاسی شوند. رمان بیش از هر قالب ادبی، توان توصیف این تحولات را دارد. از این رو شاید بتوان گفت عنصر حقیقت مانندی بیش از هر عنصر ادبی دیگر در حوزه رمان مصداق دارد.(میرصادقی، 1376 به نقل از آقا گل زاده: 153). استفاده از روش تحلیل گفتمان برای نقد آثار ادبی، مستلزم تلقی ادبیات به عنوان گفتمان و تاکید بر نقش تعاملی زبان ادبی است. به این منظور باید به ارتباط دو سویه میان ادبیات و بافت اجتماعی حاکم بر اثر ادبی خلق شده توجه کرد(حسینی سروری، 1392: 99). 

از جمله حوزه­های مهم ادبی که همواره خاستگاه به تصویر کشیدن رنج انسان­ها و عصیان آن­ها در برابر سلطه بوده است ادبیات استعماری است. ادبیاتی که با توجه به شرایط اجتماعی و ایدئولوژیکی حاکم بر مستعمره­ها و افرادی که باقی عمر خود را به عنوان برده گذرانده­اند با اتکا به ساختار زبانی پسااستعمارگرایی و گفتمان قدرت نهفته در آن، به یکی از رویکردهای ادبی­ای تبدیل شده که حاصل آن خلق آثاری فاخر از نویسندگان دوران استعمار و نسل­های پس از آن است. از جمله این آثار، رمان ریشه­ها از الکس هیلی است که با روایتی واقع­گرایانه به فراز و نشیب­های زندگی برده­داری در امریکا می­پردازد. طرح این رمان بر جدال همیشگی استعمارگران امریکایی و مقاومت بردگان سیاه­پوست افریقایی در مزارع جنوب امریکا جریان دارد. تقابل دو گانه­ای که مطالعات پسااستعماری با شالوده شکنی مفاهیم آن در بستر ادبیات در پی شناخت میدان مسلط و هژمونیک است. مطالعات پسا استعماری یکی از حوزه­های مطالعاتی جدید درباره مسایل کشورهای جهان سوم است. این نگرش انتقادی به مجموعه­ای از رهیافت­های نظری اشاره دارد که با تاکید بر پیامد استعمارگرایی به تحلیل گفتمان استعماری می­پردازد. از جهتی نقد پسا استعماری در پی فهم موقعیت کنونی از طریق بازاندیشی و تحلیل انتقادی تاریخ گذشته است؛ تاریخی که بیش از آن­که درباره هند، افریقا، امریکای لاتین و اروپا باشد در برگیرنده دریافت­های یک­جانبه غربی در مورد غرب و شرق است(ساعی، 1373:134). هدف اصلی پژوهش حاضر شناخت چالش­های گفتمانی موجود در بستر ادبیات پسااستعماری است. رمان ریشه­ها با به تصویر کشیدن فراز و نشیب­های سبک زندگی بردگان در امریکا و جدال معنایی و گفتمانی این گروه بر مسئله قدرت با سفیدپوستان استعمارگر، نمونه ادبی فاخری است که می­توان با استفاده از رویکرد تحلیل گفتمان پساساختارگرایانه لاکلاو و موفه  به چگونگی مفصل بندی مفاهیم حوزه استعمار و برده­داری پی برد.

 

ادبیات تحقیق:

چارچوب نظری

مهم­ترین دیدگاه­هایی که بنیان نظری گفتمان پسااستعماری را هدایت می­کنند نظریه­های مرتبط با تحلیل گفتمان و رویکردهای نظری پسااستعمارگرایانه است. نظریه گفتمان لاکلاو و موفه ³ مهم­ترین رویکردی نظری در باب گفتمان است که در تحلیل گفتمان این پژوهش به کار خواهد رفت. این دو متفکر، نظریه خود را با استفاده از سنت مارکسیستی به خصوص اندیشه­های گرامشی، ساختارگرایی آلتوسر و پساساختارگرایی دریدا و فوکو بسط دادند. گفتمان از دیدگاه آنان نظام معنایی بزرگ­تر از زبان است و هر گفتمان، بخش­هایی از حوزه اجتماع را در سیطره خود گرفته و به واسطه در اختیار گرفتن ذهن سوژه­ها به گفتارها و رفتارهای فردی و اجتماعی آنان شکل می­دهد. آن­ها هم­چنین مفهوم قدرت فوکو را نیز وارد نظریه گفتمان خود کرده­اند اما به نظر می­رسد آن­ها به جای «حکم» فوکو از مفهوم «نشانه» سوسور برای توضیح ساختار گفتمان استفاده کرده­اند. بنابراین از دیدگاه گفتمانی لاکلاو و موفه، گفتمان نه مجموعه­ای از احکام بلکه مجموعه­ای از نشانه­هاست. مفهوم صورت­بندی گفتمانی فوکو نیز با مفهوم مفصل بندی در گفتمان لاکلاو و موفه هم­خوانی دارد چرا که مفصل­بندی فرایندی است که به واسطه آن نشانه­ها با هم جوش خورده و یک نظام معنایی را شکل می­دهند(هوارث، 1377 به نقل از هنری و آزرمی، 1392: 99). لاکلاو و موفه با استفاده از مفاهیمی نظیر مفصل­بندی، نشانه و وقته، میدان گفتمانی، عناصر و حوزه گفتمان­گونگی و نیز با به کارگیری مفاهیم ضدیت و غیریت(دیگری) سعی در به چالش کشیدن میدان­های گفتمانی و به تصویر کشیدن نحوه هژمونیک شدن گفتمان­های مسلط دارند. با توجه به کاربرد مفاهیمی نظیر دیگری سازی و تعریف ما در مقابل آن­ها در ساختارهای گفتمانی، مهم­ترین نظریه­ای که می­تواند در این حوزه، دیدگاه لاکلاو و موفه را تکمیل کند نظریه شرق شناسی ⁴ادوارد سعید⁵ است. با توجه به گفتمان پسااستعمارگرایی و تقابل دو گفتمان استعمار و برده­داری، به کار بردن نظریه شرق شناسی ضروری به نظر می­رسد.

ادوارد سعید از جمله نظریه پردازان حوزه مطالعات پسا استعماری است که با مفهوم شرق شناسی به میدان می­آید. سعید در کتاب شرق شناسی خود، بازنمایی شرق توسط غرب و ارتباط آن به سیستم و تاریخ استعماری را به نقد کشیده است(وطن آبادی، 1382: 30). شرق در مقابل غرب استعاره­ای است که سعید برای دیدگاه بر ساخت­ گرایانه خود از روند استعمارگری و تحت استعمار بودن استفاده می­کند. به باور سعید، شرق شناسی را فقط می­توان از طریق حوزه گفتمانی ای که فوکو از آن برای تبیین روابط قدرت استفاده می­کند، بازشناخت. در ساختار این چارچوب گفتمانی است که می­توان چگونگی اعمال سلطه فرهنگی غرب اروپایی نیز تولید گفتمان شرق شناسی با استفاده از ابزارهای ایدئولوژیکی، میلیتاری، علمی و جامعه شناختی را شناسایی کرد. به باور ادوارد سعید گرایش نژادپرستانه شرق شناسی، یک واقعیت درونی نیست بلکه رویکرد ساخته شده به دست بشریت است که در طول تاریخ شکل گرفته است(Achcroft et al, 2007: 87). وی در مقدمه شرق شناسی به این نکته اشاره می­کند که شرق تقریبا یک ابداع اروپایی بوده است؛ شرق به اروپا یا غرب کمک کرده که خود را از نظر شکل، شخصیت و تجربه به صورت نقطه مقابل شرق تعریف کند. با این وجود، هیچ بخشی از شرق صرفا تخیلی نیست. شرق، بخشی از تمدن و فرهنگ مادی اروپا است(ساعی، 1383: 143). سعید هم چنین به خنثی نبودن ادبیات و متون باور دارد. به زعم وی ادبیات و خوانش متون یک امر خنثی نیست. این متون باید از جانب گروه­ها و نیز گروه­های جنسی مختلف مورد مطالعه و دقت نظر قرار گیرند. از طرفی دیگر، متون، محل اعمال قدرت گروه­های قدرت است(شیرزادی، 1388: 149). به دنبال دیدگاه شرق شناسی سعید و بیان تقابل شرق در مقابل غرب می­توان به رویکرد نظری فرانتس فانون نیز اشاره داشت که مسئله قطب بندی سیاه در مقابل سفید را مطرح می­کند.

از دیدگاه فرانتس فانون مسئله سیاه و سفید از جمله قطب ­بندی ­های عمده­ای است که ذیل فرهنگ پسا استعماری جای گرفته و از خود بیگانگی ای است که در طول فرایند استعمار گونه در شخصیت سیاه­پوستان شکل گرفته است. فانون از جمله نظریه پردازانی است که عامل رفع از خودبیگانگی سیاه پوستان را آگاهی و شعور آن­ها نسبت به واقعیت­های اقتصادی و اجتماعی می­داند(فانون، 1353: 18). از دیدگاه وی هر کشور استعماری کشوری نژاد گرا هم هست. تجلی نژاد گرایی از رویکرد فانون را می­توان در دیدگاه تئون ون دایک نیز جست و جو کرد. به باور ون دایک، نژاد پرستی در مقام شکلی از انواع سلطه گروهی است. سلطه قومی سوء استفاده گروه­های سفید پوست اروپایی از قدرت است یا به بیانی دیگر سلطه قومی، کنترل منابع به لحاظ اجتماعی ارزشمند به نفع خود و محدود سازی دسترسی به آن­هاست. این سلطه را می­توان در سطح کلان گروه­ها و نهادها و نیز در سطح خرد تعامل­های روزمره تعریف کرد: سلطه در سطح کلان به نابرابری­های اجتماعی دامن می­زند و در سطح خرد در قالب نژاد پرستی روزمره متجلی می­شود(ون­دایک، 1383 به نقل از مهدی زاده، 1387: 149). فانون به راه حل خشونت بار و به عبارتی دیگر شورش فرهنگی و زبانی در مقابل ملل استعمارگر برای باز پس گیری هویت نژادی و ملی خویش و سایر استثمارشدگان معتقد است تا جایی که در کتاب پوست سیاه صورتک­های سفید می­نویسد:« ما عقیده داریم که به سبب رو در رو قرار دادن نژادهای سفید و سیاه، یک عقده نفسانی- وجودی جمعی ایجاد شده است. ما با تجزیه و تحلیل این عقده در صدد نابودی آن بر خواهیم آمد»(فانون، 1353: 12). از دیگر اصطلاحاتی که فانون به آن اشاره می­کند کاربرد " جهان دو پاره" است. به باور وی، استعمارشدگان نه تنها از نظر فیزیکی و سرزمینی از فضای اروپایی حذف شده­اند و نه تنها از نظر حقوق و امتیازات دچار محرومیت هستند بلکه از نظر اندیشه و اخلاق نیز مشمول قاعده حذف شده­اند. سوژه استعمارشده تا آن­جا که ممکن است از دایره شمول ارزش­های متمدن اروپایی خارج می­شود(مهدی زاده، 1391: 206).

هومی بابا ⁶ اندیشمند مکتب مطالعات پسااستعماری(1994) یکی از ویژگی های ­مهم گفتمان استعماری را وابستگی آن به مفهوم ثبات یا تغییر ناپذیری در ساختن ایدئولوژیکی " دیگربودگی" می­داند؛ چرا که از دید وی، ثبات به عنوان نشانه تفاوت نژادی، تاریخی و فرهنگی در گفتمان استعماری بر انعطاف ناپذیری و نظم بدون تغییر دلالت دارد بنابراین او کلیشه­سازی را نوعی راهبرد گفتمانی و شکلی از معرفت و شناسایی هویت می­داند(مهدی زاده، 1387: 70). استعمار غرب پیکره­های دیگربودگی را ساخته و پرداخته کرده است و جریان­های آن را به صورت یک ساختار دیالکتیکی پیچیده راهبری می­کند. شالوده منفی دیگران غیر اروپایی سرانجام، همان چیزی است که خود هویت اروپایی را می­سازد و حفظ می­کند.

مفهوم شناسی گفتمان

واژه گفتمان از واژه فرانسوی discourse و واژه لاتین discursus به معنای گفت و گو، محاوره، گفتار و از واژه discurer/ discursum به معنای طفره رفتن، سرباز زدن و دویدن در جهات مختلف مشتق شده است. این مفهوم به معنای تجلی زبان در گفتار و نوشتار نیز به کار برده می­شود. به عبارتی کلمات و مفاهیم که اجزای تشکیل دهنده ساختار زبان هستند ثابت و پایدار نبوده و در زمان­ها و مکان­های متفاوت معانی مختلفی را القا می­کنند و این خود معلول شرایط اجتماعی و فرهنگی متفاوت است. از این رو گفتمان فقط منحصر به کلمات نیست بلکه علایم و کنایه­های غیر کلامی را هم در بر می­گیرد(سرایی و دیگران، 1387: 86). در معنای اصطلاحی، گفتمان، رویکردی ساختاری به متن است که امکان اتصال متن به جنبه­های جامعه شناختی را فراهم می­کند(فرقانی، 1382:62).  اگر یک عالم زبان قصد کند که به سیماها و ویژگی­های مختلف ارتباطات پی ببرد یا آن­ها را طبقه بندی کند گفتمان می­تواند هم هدف و هم موضوع مطالعه وی قرار بگیرد. از دیگر سو می­توان گفتمان را به عنوان نمایانگر تبیین زبان در ورای مقیاس­هایی بزرگ­تر از جمله بررسی نماییم. ساختار گفتمان به گونه­ای است که هر سخنران می­بایست طوری سخن بگوید که سخنش معنا داشته باشد. از این رو مفهوم گفتمان تأکید بر فرایندهایی اجتماعی دارد که مولد معناست. از درون گفتمان­های متفاوت، جهان متفاوت درک می­شود. گفتمان نه تنها مربوط به چیزهایی است که می­تواند گفته یا درباره­اش فکر شود بلکه درباره این نیز هست که چه کسی در چه زمانی و با چه آمریتی می­تواند صحبت کند(عضدانلو،1391: 16). از جمله تعاریف دیگری که می­توان برای گفتمان برشمرد تعریف استوبز است که گفتمان را زبان، ورای جمله و عبارت می­داند. فاسولد نیز مطالعه هر جنبه ای از کاربرد زبان را گفتمان می­داند. به نظر جیمز پل گی، گفتمان متضمن چیزی بیش از زبان است. گفتمان همواره متضمن هماهنگ کردن زبان با شیوه عمل، تعامل، نمادهای غیر زبانی، تکنولوژی و... است. یاروسکی و کاپلان تعریف جامعه شناختی تری از گفتمان ارائه می­کنند. به اعتقاد این دو: گفتمان عبارت است از کاربرد زبان در رابطه با صورتبندی اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و زبانی که بازتاب دهنده نظم اجتماعی است و در عین حال به نظم اجتماعی و کنش متقابل افراد یا جامعه شکل می­دهد(فاضلی: 1383: 83).

مطالعات پسا استعماری

در تعریف اصطلاح پسا استعمارگرایی⁷ ابهام و آشفتگی زیادی دیده می­شود. این آشفتگی به ویژه به دلیل دامنه وسیع موضوعات مورد علاقه مطالعات پسا استعماری است که از نظریه و نقد ادبی تا مطالعات اقتصاد سیاسی، پژوهش درباره حکومت­های استعماری، مسئله هویت و مطالعات فرهنگی و... را در بر می­گیرد. از طرفی دیگر، مطالعات پسا استعمارگرایی را بدون توجه به دو مفهوم استعمارگرایی و امپریالیسم نمی­توان به درستی توضیح داد. استعمارگرایی و امپریالیسم عموما و به اشتباه در یک معنا به کار برده می­شوند. استعمارگرایی سیاست و عمل یک قدرت بزرگ است که کنترل خود را بر سرزمین یک ملت یا مردم ضعیف­تر گسترش می­دهد. کلمه لاتین "کولونیا"⁸ در اصل به معنای ملک روستایی است. در حقیقت، استعمارگرایی به معنای تسخیر و کنترل سرزمین و اموال مردمان دیگر است. استعمارگرایی بدون وجود مستعمره قانونی و جریان­های مستعمره سازی نمی­تواند وجود داشته باشد اما امپریالیسم بدون وجود مستعمره­های رسمی می­تواند عمل کند. در واقع بر خلاف دوره به اصطلاح "امپریالیسم نوین" که به تحمیل حکومت استعماری کشورهای اروپایی در اواخر قرن نوزدهم بازمی­گردد، مفهوم "امپریالیسم غیر رسمی" ، کنترل مستقیم را غیر ضروری ساخته است. امپریالیسم غیررسمی، شیوه­های دیگر اعمال سلطه نظیر برتری تکنولوژیک، سلطه اقتصادی و امپریالیسم فرهنگی را به کار می­گیرد. در واقع تا زمانی که روابط نابرابر اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و نظامی، کشورهای کمتر توسعه یافته را تابع کشورهای توسعه یافته بکند نمی­توانیم از پایان امپریالیسم سخن بگوییم(ساعی، 1385: 134). اصطلاح پسا استعماری به پایان دوره استعمارگرایی اشاره می­کند. از این دیدگاه، غربی سازی به شکل استعماری­اش در آستانه جنگ جهانی اول به پایان راه خود رسید، با این حال، غربی سازی جهان به شکل پسا استعماری ادامه یافته است. نگرش پسا استعمارگرا و پسا ساخت گرا ضمن ساخت­گشایی و شالوده شکنی از گفتمان استعماری به طرح پرسش مجدد از مفهوم غرب می­پردازد(همان: 135).

مطالعات پسا استعماری یکی از حوزه­های پژوهشی میان رشته ای درباره آثار فرهنگی استعمار بر مستعمرات و آگاهی بر مناسبات قدرت میان فرهنگ غرب و شرق است. از جمله انگیزه­های اساسی در مطالعات پسا استعماری، ارائه خوانشی مقاومت آمیز در برابر قدرت در اشکال استعماری، نو استعماری، پدرسالارانه، گفتمانی و مادی آن برای بر هم زدن شناخت شناسی این قدرت، دعاوی حقیقت و راهبردهای بازنمایی آن است. به عبارت دیگر نظریه پسا استعماری، تجربه­های سرکوب مقاومت، نژاد، جنسیت، بازنمایی، تفاوت، آوارگی و مهاجرت را در ارتباط با گفتمان­های تاریخی، فلسفی، علمی و زبان­شناختی بر غرب می­کاود(سردار و ون لون، 1388 به نقل از مهدی زاده، 1391: 197). 

مطالعات پسا استعماری به دلیل سیاست پیدایش آن و ماهیت مسائلی که به آن­ها می­پردازد در تنش با دانش نهادینه شده موجود قرار می­گیرد. این مطالعات می­کوشد ساختارهای تاریخی تولید دانش را که ریشه در تاریخ و جغرافیای گوناگون مدرنیته دارد از بین ببرد و تغییر دهد( شوم و هیج، 1383 به نقل از مهدی زاده، 1391: 197). پری⁹ نقد را محور اصلی بازاندیشی ادبیات پسا استعماری می­داند و هدف آن را تضعیف متون نوشته شده توسط قدرت­های استعماری و نیز فاصله گرفتن از مفاهیم نظریه ضد استعماری دانسته و این نقد باز­اندیشانه را تحلیل گفتمان استعماری می­داند. از دیدگاه پری، محور اصلی تحلیل گفتمان استعمار، افشای چگونگی پیدایش ایدئولوژی استعماری و نحوه عمل این ایدئولوژی و تاثیرات آن است(همان: 198). این در حالی است که مطالعات پسا استعماری در شکل رایج شرقی­اش و از لحاظ تئوریک با انتشار کتاب شرق شناسی توسط ادوارد سعید¹⁰، منتقد فلسطینی- امریکایی در سال 1978 آغاز می­شود(برنتس،1384: 327). ادوارد سعید در کتاب شرق شناسی خود، تصویر بازنمایی شده غرب از شرق با عنوان " غیر" یا " دیگری"¹¹ را به تصویر می­کشد تا تصویری متمدن و مثبت را از جامعه غربی به جای بگذارد. این بازنمایی­ها از طریق قالب­های گفتمانی خاص و به منظور تولید دیگری سازی به کار گرفته می­شوند. تحلیلی که سعید از مفهوم قدرت دارد آمیخته با دیدگاه­های فوکو و گرامشی است. هنگامی که سعید از اهداف استیلا گرایانه غرب درباره مستعمرات خویش سخن می­گوید- استیلا به معنای سلطه رضایت­مند- وام­دار ادبیات هژمونیک گرامشی است و زمانی که از گفتمان استعماری و قدرت و نیز چگونگی برساخت خود و دیگری در شبکه­ای از مفاهیم هژمونیک سخن می­گوید، از ادبیات دانش/ قدرت فوکو استفاده می­کند.

به طور کلی گفتمان پسا استعماری را می­توان چنین معنی کرد که سعی بر نظمی دوباره دادن و دوباره ساختن فرم­های دانشی دارد که از طریق تسلط غرب بر نیم بیش­تر جهان و تفکر اروپا محوری نوشته و تعریف شده­اند. این گفتمان به مسایل بین فرهنگی در چارچوب ترکیبات نابرابر قدرتی می­پردازد و پیوسته سعی بر ساختارزدایی تئوری­های اروپا / امریکا محوری تاریخ­نگاری، فلسفه و مطالعات ادبیات و دیگر رشته­ها دارد. مطالعات اخیر فرض بر این دارند که مدل­های آنان توانایی کاربردی فرا زمانی و فرا مکانی داشته و می­توانند الگوهای جهانی باشند. بر خلاف ادعاهایی که از تفکرات استعماری ناشی می­شود و فرهنگ استعماری را در مرکز و مستعمرات را در حاشیه می­­انگارد، گفتمان پسا استعماری به وجود دنیایی چند مرکزی از نظر فرهنگ و تمدن باور دارد و هیچ کدام از این مرکزها را استثنایی، خاص و برتر نمی­انگارد(وطن آبادی، 1382: 31).

ادبیات و گفتمان پسا استعماری

در دو دهه 1920 و 1930 همراه با رنسانس هارلم¹² و معرفی مفهوم سیاهی، نژاد به عنوان عاملی مهم در ادبیات و مطالعات ادبی شناخته شد. نویسندگان فرانسوی زبان و افریقایی-امریکایی از کارائیب و افریقا با امتناع از تعریف شدن بر اساس نژاد و توسط فرهنگ سفید غالب، شروع به تعریف کردن خود و فرهنگشان در واژگان خود نمودند. پس از جنگ جهانی دوم این پروژه خود­­تعریفی فرهنگی هم­گام با پروژه خود مختاری سیاسی توسعه پایان یافت. به بیان دیگر خود­تعریفی فرهنگی و خود مختاری سیاسی به موازات یکدیگر حرکت کردند به گونه­ای که جنبش­های هنری سیاه افریقایی-امریکایی تبار، خود را به عنوان بازوی فرهنگی جنبش سیاسی قدرت سیاه در دهه 1960 معرفی کردند و نویسندگانی نظیر فرانتس فانون¹³ ادبیات و به طور خاص، رمان را به عنوان ابزار مهم برای مبارزه برای استقلال سیاسی به شمار می­آورد(برتنس،1384 : 315). در حقیقت آن­چه رمان را به عنوان قالب خاص ادبی متمایز می­کند این است که اگر چه رمان، به تقلید از واقعیت، آدمی، عادات و حالات بشری نوشته می­شود و به شیوه­ای خاص، ساختار جامعه را در خود بازتاب می­دهد اما نویسنده آن می­کوشد تا به یاری تخیل و قدرت هنری خویش به آفرینش ماجرایی که در آن غرایز و عواطف انسانی بیان شده یا رویدادهای کم و بیش شگفت انگیز به توصیف درآمده است توجه خواننده را برانگیزد(غلام، 1383: 152).

 از جمله نویسندگان دیگری که نظیر فانون ادبیات و رمان را به منزله ابزاری برای خود مختاری فرهنگی تلقی کردند: مبوالو گوم(مالی، مستعمره سابق فرانسه)، چینوا آچبه(نیجریه)، وول سونیاکا(نیجریه و برنده جایزه نوبل ادبیات 1986). در طول دهه 1970 مطالعات ادبی رویکردهای جدیدی را به خود دید که اکنون آن را مطالعات پسا استعماری می­نامیم. این تغییر رویکرد در بستری رشد یافت که آن را از مطالعات مشترک المنافع جدا کرد. در حالی­که این مطالعات، زمینه­های مشترک را به طور تلویحی بین محصولات فرهنگی مستعمرات پیشین و فرهنگ کلان شهرها تصور کرده بود و فرهنگ­های مستعمراتی و کالاهای فرهنگی آنان با محوریت مراکز مهم استعماری و در بستر آن­ها پیش می­رفت. نقد و نظریه پسا مستعمراتی بر تنش میان کلان و مستعمرات(پیشین) تاکید می­ورزد. این نظریه پسا استعماری بر جایگزین­های فرهنگی و عواقب آن برای هویت­های شخصی و جمعی که به طور اجتناب ناپذیری نتیجه حکومت و فتوحات استعماری بوده تمرکز می­کند و این کار را از طریق یک دیدگاه غیر اروپایی محور انجام می­دهد(همان: 322). 

نوشته های پسا استعماری مانند ادبیات پسا مدرن، مقاومتی را در برابر گفتمان مسلط آشکار می­کند. نوشتار پسا استعماری در پی آن است که در برابر دریافتی ثابت، یکه و پذیرفته شده مقاومت کند، تفسیری ویژه و مرکزی از تاریخ را مورد بازاندیشی قرار دهد و یا بینشی فراگیر و قدرتمند حیات سیاسی را به چالش بخواند(ساعی، 1385: 140).

روش تحقیق

روش شناسی گفتمان

نظریه گفتمان لاکلاو و موفه بر آن است تا از همه امور اجتماعی برداشتی گفتمانی ارائه دهد. از دیدگاه این نظریه گفتمان، امور اجتماعی به مثابه ساخت­هایی گفتمانی قابل فهم هستند. در واقع همه پدیده­های اجتماعی را می­توان با ابزارهای تحلیل گفتمانی تحلیل و بررسی کرد(سلطانی، 1384: 70). لاکلاو و موفه با الهام از نوشته­های دیرینه شناختی فوکو و نقد هژمونی گرامشی و مباحث آلتوسر درباره ایدئولوژی، نظریه­ای در باب گفتمان به دست داده­اند که پیامدهای بسیاری برای نظریه اجتماعی و سیاسی به دنبال داشته است. در یک نگاه کلی مفهوم گفتمان در نظر لاکلاو و موفه به شدت از سنت سوسوری­ای که در نظام نظری دریدا رادیکال می­شود متاثر است و به این معنا ناظر است که تمام دال­ها، ابژه­ها، اشیاء و کنش­ها معنای خود را نه در ارجاع به یک معنای فراگفتمانی ¹⁴ که از یک نظام تفاوت­ها در چارچوب یک گفتمان مشخص کسب می­کنند. آن­ها در رویکردی پسا سوسوری با رد دال متعالی، معنای دال­ها را ثابت ندانسته و سخن از دال شناور می­رانند که مدلول و معنای موقتی خود را از متن تعارضات اجتماعی می­یابد و همواره در معرض تغییر هستند. به باور این دو نظریه پرداز، ساختارهای گفتمانی¹⁵، خود برساخته­های سیاسی و اجتماعی هستند که ابژه­ها و اعمال متفاوت را به وجود می­آورند. مهم­ترین مفاهیمی که در این پژوهش بر اساس رویکرد لاکلاو و موفه مورد بررسی قرار می­گیرند عبارت­اند از: 

1-       دال مرکزی

2-       وقته/ نشانه

3-       مفصل­بندی

4-       عناصر

5-       گفتمان گونگی

6-       ضدیت¹⁶ و غیریت¹⁷

7-       سوژه

برای فهم ساختارهای گفتمانی از دیدگاه لاکلاو و موفه باید ابتدا مفهوم مفصل بندی ¹⁸را درک کرد(کلانتری، 1391: 135). آن­ها مفصل بندی را هر عملی تعریف می­کنند که میان گره گاه­ها و نشانه­ها پیوند برقرار می­کنند. به عبارت دیگر یک گفتمان از طریق تثبیت نسبی معنا حول گره گاه­های¹⁹(دال­ها) خاص شکل می­گیرد. دال مرکزی، نشانه ممتازی است که سایر نشانه­ها حول آن منظم می­شوند و سایر نشانه­های دیگر معنای خود را از رابطه شان با گره گاه یا دال اخذ می­کنند. لاکلاو با استفاده از دیدگاه­های لاکان²⁰ از اصطلاح دال­های اصلی ²¹در مطالعه سوژه استفاده کرده­است که می­توان آن را معادل گره گاه در نظر گرفت(یورگنسن و فیلیپس، 1389 به نقل از حسینی سروری و طالبیان، 1392: 189). برای مثال: «دموکراسی» در گفتمان سیاسی و «مردم» در گفتمان ملی، دال محسوب می­شوند. به اعتقاد لاکلاو و موفه گفتمان، کلیتی است که در آن هر نشانه­­ای در قالب یک بعد و به واسطه رابطه­اش با سایر نشانه­ها(درست مثل تور ماهی­گیری) تثبیت شده است. این عمل از طریق طرد²² تمامی سایر معناهایی که نشانه می­توانست داشته باشد انجام می­گیرد: یعنی کلیه دیگر روابطی که ممکن است که نشانه­ها با یکدیگر داشته باشند(یورگنسن و فیلیپس، 1389: 57). در حقیقت جایگاه­های تفاوت را زمانی که در درون یک گفتمان مفصل بندی شده باشند وقته²³ یا بعد و بر عکس هر تفاوتی را که از نظر گفتمانی مفصل بندی شده نیست عنصر می­نامیم(راودراد، سلیمانی و حکیمی، 1291: 71). به عبارت دیگر هر نشانه­ای که وارد این شبکه شود و در آن­جا به واسطه عمل مفصل بندی با نشانه­های دیگر جوش بخورد یک وقته است. از دیدگاه این نظریه پردازان، معنای نشانه­ها سیال است و به علت تفاوتشان با یکدیگر درک می­شوند(سلطانی، 1384: 76). این به این ترتیب گفتمان، عبارت است از تقلیل حالت­های ممکن(یورگنسن و فیلیپس، 1389: 57). به گفته لاکلاو و موفه: « ما مفصل بندی را هر گونه عملی به شمار خواهیم آورد که رابطه­ای را میان مولفه­ها تثبیت می­کند، به نحوی که هویت­شان در نتیجه عمل مفصل بندی دستخوش تغییر شود. آن کلیت ساختار یافته ناشی از عمل مفصل بندی را گفتمان خواهیم خواند(لاکلاو و موفه، 1985 به نقل از یورگنسن و فیلیپس، 1389: 56).

میدان گفتمانی از دید لاکلاو و وموفه در مقابل مفهوم حوزه گفتمان گونگی ²⁴قرار می­گیرد. این دو نظریه پرداز، اصطلاح حوزه گفتمان گونگی را از مفهوم نظم گفتمانی فرکلاف وام گرفته­اند. تمام معانی و نشانه­هایی که حول یک دال مرکزی شکل گرفته و معنای آن­ها در ارتباط با آن دال تعریف می­شود حوزه گفتمانی را تشکیل می­دهند. در مقابل، هر معنی احتمالی یک نشانه که از حوزه گفتمانی طرد شود در میدان گفتمانی قرار می­گیرد. میدان گفتمانی در واقع معنایی است که از یک گفتمان سرریز شده یعنی معنایی که یک نشانه در گفتمان­های دیگر دارد ولی از گفتمان مورد نظر حذف شده است. مفهوم عنصر در این قسمت کاربرد پیدا می­کند: عنصرها نشانه­هایی هستند که خارج از حوزه گفتمان گونگی قرار دارند و دارای چندگانگی معنایی هستند(سلطانی، 1384: 78).

از جمله مهم­ترین مفاهیمی که ذیل مؤلفه­های گفتمانی لاکلاو و موفه جای می­گیرند مفاهیم غیریت و ضدیت هستند. در نظریه گفتمان­، غیریت سازی یعنی نزاع بر سر خلق معنا. نزاع و تقابل در جامعه، نیروی پیش راننده آن است و هر گفتمانی با گفتمان­های دیگر در حال نزاع است و سعی می­کند واقعیت را آن گونه که خود می­خواهد تعریف کند. از این رو گفتمان­ها همواره در برابر خود غیریت سازی می­کنند(عضدانلو، 1380: 24). در حقیقت، این غیریت سازی اجتماعی وقتی پیدا می­شوند که هویت­های متفاوت هم­دیگر را نفی و طرد می­سازند. این مسئله زمانی اتفاق می­افتد که گفتمان­ها با هم برخورد می­کنند. اما از طرفی دیگر، گفتمان­ها از طریق مداخله هژمونیک محو می­شوند و روند غیریت سازی همیشه تداوم ندارد. مداخله هژمونیک، مفصل­بندی ای است که وضعیتی غیر مبهم را به زور بازسازی می­کند و بدین ترتیب باعث تثبیت جزئی معنا می­شود(سلطانی، 1384: 94). از نظر لاکلاو، هژمونی و ساختارشکنی²⁵ دو روی یک سکه­اند. هژمونی باعث نزدیک شدن دالی به مدلولی خاص و ثبات نسبی معنای یک نشانه می­شود ولی ساختار شکنی با انتساب مدلول و معنایی متفاوت به آن دال، مدلولی را که گفتمان رقیب به آن دال چسبانده بود دور می­سازد و آن دال را بازتعریف می­کند و به این ترتیب، هژمونی گفتمان مورد نظر را می­شکند. به عبارت دیگر، مداخله هژمونیک، مفصل­بندی خاصی را طبیعی می­سازد(همان: 95). بنابراین در هر جامعه­ای تعدادی از گفتمان­ها در حال نزاع هستند که یکی از آن­ها خصلتی هژمونیک می­یابد و دیگر گفتمان­ها را به حاشیه می­راند. وجود و هویت یک ماهیت، ناشی از بیرون است. این بیرون یا غیر، نقش اصلی را در هویت بخشی و فعلیت گفتمان­ها ایفا می­کند. هیچ گفتمانی بدون تمایز و غیریت سازی ایجاد نمی­شود(هنری و آزرمی، 1392: 101). مفهوم نهایی در بحث لاکلاو و موفه که در این پژوهش به کار خواهد رفت مفهوم سوژگی در رویکرد پساساختارگرایانه گفتمان است. رویکردهای تحلیل گفتمان انتقادی نگرش سنتی به فرد به عنوان سوژه خودمختار را نمی­پذیرند. از نظر لاکلاو و موفه هیچ چیز به خودی خود دارای هویت نیست بلکه هویتش را از گفتمانی که در آن قرار دارد می­گیرد. آن­ها مثل آلتوسر معتقدند که افراد، فراخوانده می­شوند و به واسطه شیوه­های سخن گفتن، در موقعیتی معین قرار می­گیرند اما آن­ها بر خلاف آلتوسر که روابط میان افراد را امری واقعی می­داند، معتقدند که روابط اجتماعی واقعی وجود ندارد بلکه انسان­ها به عنوان سوژه از سوی گفتمان­ها فراخوانده و به موقعیت­هایی در یک گفتمان بدل می­شوند(لاکلاو موفه، 1985 به نقل از حسینی سروری، 1392: 102).

خلاصه رمان ریشه­ها

رمان ریشه­ها از جمله رمان­هایی است که در حوزه ادبیات پسااستعماری به قلم الک سهیلی  نگاشته شده و توسط علیرضا فرهمند به ترجمه روان درآمده است. الکس هیلی(1921-1992) نویسنده افریقایی تبار امریکایی در این داستان سعی در به تصویر کشیدن تاریخ بردگان افریقایی در امریکا دارد. او با دیدی واقع گرایانه، داستان را از نیای هفتم خود کونتا کینته در افریقا و خانواده­ای مسلمان آغاز می­کند. هیلی در آغاز رمان خود به آداب و رسوم موجود در دهکده نیاکان و پایبندی آن­ها به دین اسلام اشاره کرده و سخن از تمدنی قدیم در غرب افریقا- گامبیا- می­راند. راوی داستان از طریق شخصیت­پردازی جذاب و توصیف ویژگی­های افراد و نیز روایت دقیق سبک زندگی سیاهان در قبایل افریقایی بر جذابیت داستان می­افزاید. از ابتدای رمان شاهد نشانه­­هایی از دوقطبی شدن گروه­های سیاه و سفید یا سیاهان و غریبه­ها هستیم. قبایل افریقایی، آن­ها را "توبوب" می­نامند و ترس از ربوده شدن توسط توبوب­ها یا غیر سفیدها بر زندگی آنان سایه افکنده است. نقطه عدم تعادل پی­رنگ داستان زمانی اتفاق می­افتد که کونتا(نیای الکس هیلی) توسط سفید پوست­ها ربوده می­شود و با وضعیتی اسفناک همراه با دیگر بردگان با کشتی به امریکا برده می­شود. نویسنده سال­های زندگی کونتا کینته و نوادگان او را در امریکا روایت می­کند و از حفظ میراث افریقایی و تمدن کشور خود سخن می­راند. حس شورش و مقاومت در برابر امریکاییان تا رخ دادن جنگ داخلی امریکا در جای جای رمان به چشم می­خورد. طرح داستان تا زندگی نویسنده کتاب، الکس هیلی ادامه می­یابد تا حاصل آن خلق گونه­ای فاخر از ادبیات پسااستعماری و به چالش طلبیدن گفتمان­های استعماری و برده­داری باشد. از این نویسنده کتاب­های دیگری نظیر اتوبیوگرافی مالکوم ایکس، ملکه: داستان یک خانواده امریکایی و خانواده مادر فلورا  به چاپ رسیده است.

تحلیل گفتمان رمان ریشه­ها

رمان ریشه­ها روایت­گر زندگی بردگان در قرن هجده و نوزده میلادی است. نقطه آغازین پی­رنگ داستان، دهکده ژوفوره، غرب افریقا، گامبیاست. داستان با تولد نیای هفتم الکس هیلی، کونتا کینته آغاز می­شود. شخصیت­های مختلفی که راوی از آن­ها نام می­برد از پدر و مادر کونتا تا افراد مختلفی که در دهکده زندگی می­کنند سوژه­هایی هستند که ویژگی­های شخصیتی و سبک زندگی، آن­ها را در یک زنجیره هم­ارز حول محور اصلی یا گره­گاه فرهنگ افریقایی جای داده است. این فرهنگ و عناصر مرتبط با آن به گونه­ای است که تا نسل­های بعد هنگامی که کونتا کینته برای بردگی به امریکا برده می­شود و نیز نوادگان وی به صورت شفاهی انتقال پیدا می­کند. ایدئولوژی اصلی این رمان بر پایه نزاع دو گفتمان استعمار مبتنی بر فرهنگ امریکایی و گفتمان برده­داری مبتنی بر فرهنگ افریقایی بنا شده است. آن­چه به شناخت عناصر نزاع این دو گفتمان یاری می­­رساند رویکرد پساساختارگرایانه لاکلاو و موفه است. نوع مفصل بندی که نشانه­های موجود در هر گفتمان را به هم متصل می­کند بیانگر حوزه گفتمان گونگی خاصی است که در بستر این مفصل بندی و اتصال و نیز حول دال اصلی یا گره­گاه اصلی شکل می­گیرد. حوزه­های گفتمان گونگی موجود در رمان ریشه­ها عبارت­اند از گفتمان استعمار و برده­داری که هر کدام حول محوری خاص شکل گرفته­اند و با مفصل­بندی نشانه­ها یا وقته­هایی خاص گرد خود به شکل­گیری نظم گفتمانی یاری رسانده­اند و عناصری که در این حوزه گفتمان­گونگی جای نمی­گیرند را طرد کرده و به میدان گفتمانی می­رانند. این امر موجب تسلط هژمونیک یک گفتمان خاص خواهد شد. گفتمان هژمونیک داستان، گفتمان استعماری است که به سبب نوع مفصل بندی و جای دادن نشانه­های خاص در خود به گفتمان مسلط تبدیل شده­است. گره­گاه اصلی گفتمان استعماری، استعمار است که وقته­ها یا نشانه­هایی به آن متصل شده­اند و در حوزه گفتمان گونگی استعمار جای گرفته­اند و معناشان در بستر این نظم گفتمانی تثبیت شده است. برده­داری، نژاد پرستی، خردباوری و منطق، مسؤولیت پذیری، مدرنیته و پیشرفت، بهره­کشی، زبان انگلیسی، تحمیل فرهنگ امریکایی، تحقیر، تبعیض و سوادآموزی از جمله این نشانه­ها هستند.

از جلوه­های تحقیر فرهنگ افریقایی در امریکا تحمیل زبان انگلیسی بر ساختار فکری آن­ها و جایگزین کردن این زبان به جای فرهنگ و زبان افریقایی است. برای مثال، تغییر نام بردگان به نام­های انگلیسی: هنگامی که مرد به کونتا اشاره کرد و گفت: اسم تو توبی. ارباب می­گوید اسم تو توبی است. وقتی کونتا فهمید او چه می­خواهد بگوید می­خواست فریاد بکشد من کونتا کینته هستم پسر اول اومورو که پسر کیرابا کونتا کینته مقدس است!(هیلی، 1394: 255). از جمله تبعیض­هایی که سفید پوستان در مقابل سیاهان اعمال می­کردند قوانینی بود که علیه آنان به تصویب می­رسید مثل: یک برده نمی­تواند تفنگ داشته باشد و در صورت نداشتن جواز سفر، سی ضربه شلاق می­خورد. خواندن و نوشتن سیاه­پوستان خلاف قانون است. این بی­اعتمادی و تبعیض نسبت به سیاهان تا جایی پیش می­رود که در صورت کوچک­ترین اقدام خلاف قانونی توسط برده، وی را به فروش رسانده و از خانواده خویش جدا می­کنند. از دیگر دال­های موجود در این گفتمان، علاقه سفیدپوستان به تجدد و مدرنیته است. این مفهوم در مقابل عقب­ماندگی که به سیاه­پوستان نسبت داده می­شود قرار می­گیرد. هنگامی­ که سیاهان در ضیافت­های سفید پوستان شرکت می­کنند تعبیر آن­ها از زندگی تجملاتی و مدرن به گونه­ای دیگر است. به باور آن­ها سفیدپوست­ها به این شکل زندگی نمی­کنند تمام این چیزها بسیار غریب و مصنوعی است. مثل دروغی که به خودشان می­گویند که نیکی می­تواند از بدی زاده شود که امکان­پذیر است کسانی نسبت به یک­دیگر متمدن باشند اما افراد دیگر را انسان ندانند. علاقه اربابان به خواندن و نوشتن و استفاده از تکنولوژی­های جدید نظیر تلگراف و منع بردگان از داشتن امکانات جدید برای زندگی از جمله مصداق­های میل به تجدد و مدرنیته است. نگرشی که اربابان نسبت به بردگان سیاه­پوست داشتند برخاسته از دیدگاه­های انتزاعی آنان از قاره افریقا بود. به باور آن­ها هر گاه کسی بخواهد بردگان را اداره کند اول باید بداند که این بردگان با توجه به گذشته شان که در افریقا و جنگل­ها و با جانوران زندگی کرده­اند طبیعتا بی­منطق و فاقد قوای تفکر تربیت شده­اند و تنبلی و عادت­های پلید و نجس را به ارث برده­اند. در این جا وظیفه مسیحیت که خداوند به آن­ها برتری عنایت کرده این است که به این موجودات روحیه اخلاق، انضباط و احترام را بیاموزند چرا که سفید پوستان افرادی مسؤولیت پذیرند.

انگاره­هایی که امریکاییان نسبت به برده­های سیاهپوست داشتند موجب شکل­گیری تبعیض و ایجاد دو گروه ما و آن­ها شده است. همراه کردن خصلت­هایی نظیر خشونت و میل به شورش و غارت­گری و قتل عام، از حضور سیاه­پوستان در حوزه گفتمانی فرهنگ امریکایی جلوگیری کرده و دال­های شناوری نظیر برده و سیاه­پوست را از این بستر گفتمانی طرد و به حاشیه می­راند. از جمله عناصر دیگر که به میدان گفتمانی رانده می­شوند عبارتند از: مقاومت در برابر تسلط سفید پوستان، شهوت­ پرستی سیاهان، عدم ذکاوت و بی­منطق بودن آن­ها، عقب­ماندگی و عدم میل به پیش­رفت، مسؤولیت­ناپذیری. این­ صفات، ویژگی­هایی هستند که سفیدپوستان به سیاهپوستان اطلاق می­کنند و برساخته انگاره­های استعمارگران نسبت به بردگان است. دیگربودگی که هومی بابا به آن اشاره می­کند و حقیقتی که از جانب گروهی برای گروه دیگر تعریف می­شود بنیانی است جهت تعریف ما و آن­­ها. در حقیقت، تولید معنایی این واژگان از طریق روابط قدرت و تثبیت تفاوت­ها شکل می­گیرد؛ تقابل­های دوتایی­ای که رویکرد پساساختارگرایانه لاکلاو و موفه وام­دار نظریات دریدا در این حوزه است. گفتمان پسااستعمارگرایی از طریق شالوده شکنی و قرار دادن مفاهیم متضاد در مقابل هم، سعی در شناخت معنایی واژگان از طریق درک تفاوت­ها دارد: ما در برابر آن­ها، سفید در برابر سیاه، استعمارگر در برابر مستعمره، ارباب در برابر برده، بردگی در برابر آزادی.

 

نمودار1- مفصل بندی هویت سفیدپوستان بر اساس گفتمان  استعمار

گفتمان دیگری که در مقابل گفتمان استعماری شکل می­گیرد گفتمان برده­داری مبتنی بر فرهنگ افریقایی است. دال­های شناوری که در این گفتمان از طریق مفصل­بندی به گره­گاه اصلی فرهنگ افریقایی متصل شده و تبدیل به وقته یا نشانه می­شوند عبارتند از: انتقال فرهنگ شفاهی، تعصب، پای­بندی به مذهب، مردسالاری، تقدیرگرایی و پای­بندی به سنت­ها. نویسنده از سنت­های افریقایی روایت می­کند: بنابر رسم قدیمی، اومورو(پدر کونتا) پس از تولد فرزندش تا هفت روز فقط یک وظیفه مهم داشت: برگزیدن نامی برای نوزادش نامی تاریخی و نوید بخش. چون افراد قبیله "مندینکا" معتقدند که به فرزند، هفت خصلت از کسی یا چیزی را که نامش از اوست برخواهد گرفت(هیلی، 139: 13).  اومورو نام نوزاد را سه بار در گوشش نجوا کرد چرا که عقیده داشتند هر انسانی باید اولین کسی باشد که نام خود را بشنود و بداند که کیست. سنت دیگر در باب احترام به دیگران است: اگر کودکی گستاخانه به پدر یا مادر و یا هر انسان دیگری که بزرگ­تر از او باشد خیره شود فورا سیلی می­خورد. مردسالاری از دیگر دال­هایی است که در گفتمان افریقایی به کار گرفته می­شود: فرزند اول که پسر باشد برکت خداوند نه تنها نصیب پدر و مادر بلکه نصیب همه خویشاوندان خواهد شد. از طرفی دیگر هویت زنان در سایه همسران آن­ها شکل می­گیرد و این مردان هستند که محور اصلی خانواده و اقتدار در قبایل را تشکیل می­دهند. پای­بندی به مذهب نیز در جای جای رمان به چشم می­خورد. برای مثال راوی از مردان قبیله می­گوید که به صورت دسته جمعی برای نماز صبح برمی­خیزند و آن را اقامه می­کنند. هنگامی که کونتا در امریکا به بردگی گرفته می­شود نیز در انجام اصول دینی خود مصمم است: کونتا کاری نداشت که دیگران درباره او چه فکری می­کنند به شرط این­که او را تنها بگذارند تا به اصطبل برود و رو به نخستین پرتوهای روز که از میان دو کپه بزرگ کاه پیدا می­شد نماز صبح خود را به درگاه خدا بخواند. در قسمت­های دیگر به امتناع کونتا از خوردن گوشت خوک به عنوان غذای طبخ شده امریکاییان اشاره می­کند. تعصب در فرهنگ افریقایی، بیش­تر در زمینه رنگ پوست بارز می­شود و تا جایی ادامه پیدا می­کند که رنگ پوست خود را افتخاری برای قبایل محسوب می­کنند: برخی از سیاهان اصیل برای این­که بیش­تر سیاه دیده شوند دوده و گرد زغال به صورتشان می­مالند و معتقدند آن­ها که نژادشان با سفیدها مخلوط نشده زیبایی وحشی و طبیعیشان را حفظ کرده­اند و یا هنگامی که از ازدواج سیاهپوستان با دورگه­ها و افرادی که رنگ پوست روشن­تری دارند ممانعت می­شود تعصب آن­ها نمود بیش­تری پیدا می­کند. دال شناور دیگر که حول گره­گاه فرهنگ افریقایی شکل گرفته است انتقال فرهنگ شفاهی است که بین افریقاییان رواج داشته و به بردگانی که در امریکا بزرگ شده­اند نیز منتقل شده­است. برای مثال داستان­هایی که بردگان از نیاکان خود در قاره افریقا برای فرزندان و نوه­های خود تعریف می­کردند تا اصالت خود را فراموش نکنند و یا نحوه تربیتی که بین فرزندان برده­ها به چشم می­خورد مثل رعایت ادب و احترام در مقابل بزرگترها آن­گونه که در افریقا نیز دیده می­شد. آواز خواندن و رقصیدن به سبک افریقایی­ها در مزارع نیز از جمله آداب و رسومی است که نسل به نسل بین آن­ها انتقال یافته است. تقدیرگرایی بردگان نمادی از تسلیم آن­ها در برابر تقدیر خداوند و شرایطی است که او برای آن­ها رقم زده است. هنگامی که کونتا به اتفاقاتی که برایش رخ می­دهد نگاه می­کند احساس می­کرد که همه رنج­ها بی­تردید معنا و مفهومی دارند و یقینا به اراده خداوند است هر چند که او نمی­دانست چرا و هر چه بعدها بر سر سفیدها و سیاهان بیاید مشیت الهی است. انگاره­هایی که برساخته­ گروه سیاهان در مقابل سفید پوستان است، از جمله عناصری است که از حوزه گفتمان­گونگی سیاهان طرد شده و به میدان گفتمانی به حاشیه رانده می­شوند که عبارتند از: کافر بودن، آشتی ناپذیری، مقابله با فرهنگ افریقایی، خصومت و سنگدلی. نخستین رگه­های شکل گیری نزاع بین دو گفتمان، کاربرد مفهوم ما در برابر آن­هاست. دادن نام­هایی که به مثابه برچسب برای گروه مقابل عمل می­کند. "کاکاسیا" اصطلاحی است که در جهت تحقیر و تمایز از جانب سفیدپوستان برای سیاهان استفاده می­شود و "توبوب" اصطلاحی است که از جانب سیاهان به امریکایی­ها داده شده است؛ بیگانگانی که به سبب تفاوت در رنگ پوست و اعمال غیر انسانی، موجب خشم و نفرت بردگان هستند. زمانی که کونتا به عنوان برده قدم در خاک امریکا می­گذارد درباره سفیدپوستان می­گوید آدم­های این سرزمین لعنت شده آفریده خدا نیستند، توبوب­ها انسان نبودند. این تمایز بین ما و آن­ها موجب درک تفاوت بین سبک زندگی سفیدپوستان و سیاه­پوستان است. به عقیده بردگان، اربابان سفید پوست معتقدند که تمام برده­ها باید آزاد و به افریقا بازگردند. این دو گروه آن­قدر با هم تفاوت دارند که نمی­توانند در کنار هم زندگی کنند. 

آن­چه با عنوان ضدیت و غیریت در گفتمان لاکلاو و موفه به آن اشاره می­شود در نزاع­های گفتمانی استعمارگرایانه و برده داری به خوبی مشهود است. ضدیت در بستر تقابل­های دوتایی شکل گرفته که موجب تعریف دال­ها از طریق مفصل­بندی و دال مقابل آن است. معنای هر کدام از این دال­های متضاد در بستر گفتمانی خود تثبیت شده و سرانجام به بحث غیریت سازی(ما در مقابل آن­ها) و دیگربودگی دامن می­زند. بحث ادوارد سعید درباره شرق­شناسی نیز به همین مسئله اشاره می­کند. بستر گفتمانی­ای که ادوارد سعید از روابط شرق و غرب ترسیم می­کند- در این رمان شرق و غرب را استعاره­ای از مستعمره و استعمارگر می­دانیم- شبیه به بحث فوکو درباره برساخت قدرت از طریق شبکه­ای از روابط است. به باور فوکو، قدرت در شبکه­ای از روابط شکل می­گیرد و پایدار می­ماند. در رمان ریشه­ها شاهد شکل­گیری شبکه­ای از روابط بین اربابان و بردگان هستیم که با گذشت زمان و تعریف گونه­­های خاصی از روابط و ساختارها این قدرت میان امریکاییان به عنوان ارباب انتقال پیدا کرده و به صورت هژمونیک تثبیت می­شود. قدرت، گاه به صورت روابط عینی شبیه بهره­کشی و استثمار بردگان، شکنجه جسمی و یا فروش آن­ها ترسیم می­شود و یا به صورت غیر عینی نظیر گذاشتن نام خانوادگی اربابان بر بردگان، جلوگیری از انجام سنت­های افریقایی و صحبت به زبان­های قبیله­ای خود و به جای آن تحمیل فرهنگ امریکایی و سخن گفتن به زبان انگلیسی نمود پیدا می­کند. بنابراین شاهد شکل­گیری "دیگری­ای" هستیم که از طریق روابط هژمونیک استعماری در بستر گفتمانی استعمار شکل می­گیرد و فرهنگ افریقایی را به حاشیه می­راند. در حقیقت، غیریت شکل گرفته از طریق برساخته­­های ذهنی هر گفتمان نسبت به یک­دیگر موجب ایجاد جایگاه­های سوژگی متفاوت نیز شده­است. لاکلاو و موفه مفهوم سوژه در نظریه خود را وام­دار دیدگاه­های آلتوسر در این زمینه هستند. به باور آلتوسر، مهم­ترین کار ویژه ایدئولوژی، سوژه سازی است. ایدئولوژی، افراد را به مثابه سوژه "فرا می­خواند". عملی که جان فیسک از آن با عنوان صدا زدن یا "استیضاح" نام می­برد. این وضعیت به معنای پذیرش جایگاه خاص سوژگی از طرف خطاب­شونده است. ایدئولوژی با صدا زدن افراد، آن­ها را در رابطه­ای اجتماعی قرار می­دهد که عمدتا مبتنی بر فرادستی و فرو دستی است و سوژه­ها با پاسخ دادن به آن صدا آن رابطه نابرابر را بازتولید کرده و بر خلاف منافع واقعی­شان عمل می­کنند(مهدی زاده، 1391: 107). در گفتمان برده­داری نیز سوژه-ها یا افراد افریقایی تبار، بر اساس سنت افریقایی استیضاح شده و حول محور آن شکل گرفته­اند. این در حالی است که گفتمان استعماری مبتنی بر فرهنگ امریکایی، آن­ها را به صورت بردگانی سیاه­پوست، بی­مسؤولیت، فاقد قوای عقلی و استعداد یادگیری همراه با خوی خشونت، شورش و خیانت فرا می­خوانند. این استیضاح هنگامی فرد را دچار تناقض در جایگاه سوژگی می­کند که هم پای­بند به اصول دینی و سنتی خود است و هم به عنوان فردی برده و تابع، فراخوانده می­شود. در حقیقت، ایدئولوژی استعماری، افریقاییان را در وضعیت فرودستی سوژگی قرار می­دهد و گفتمان آن­ها را طرد می­کند. بنابراین، طبیعی سازی روند سوژگی در میان بردگان و پذیرش موقعیت بردگی از سوی آن­ها، حاصل هژمونیک شدن گفتمان استعماری است؛ وضعیتی که به باور گرامشی در آن ائتلافی موقت از برخی گروه­های اجتماعی می­تواند به اقتدار اجتماعی تام آن­ها بر سایر گروه­های فرودست منجر شود. اعمال این اقتدار صرفا از طریق کاربرد زور یا تحمیل مستقیم افکار حاکم نیست بلکه از راه تامین رضایت و شکل دادن به آن است تا آن­که طبقات مسلط هم طبیعی و هم مشروع جلوه کنند. هژمونی را تنها تا زمانی می­توان حفظ کرد که طبقات مسلط در شکل دادن به همه تعاریف رقیب در چارچوب مورد نظر خودشان موفق باشند؛ یعنی باید همواره سعی در دائمی و طبیعی جلوه دادن آن داشته باشند(گرامشی، 1388: 105). هنگامی که نویسنده از تسلیم بردگان به شرایط خود در مقابل سفیدپوستان سخن می­گوید به روند طبیعی سازی شرایط از جانب اربابان اشاره می­کند. روابط قدرت و سلطه به گونه­ای تنظیم می­شود که بردگان، وضعیت فعلی خود را بپذیرند و تسلیم آن شوند. به باور هیلی، نسل سیاهانی که در امریکا به دنیا آمده­اند کم­تر احساس تعلق به افریقا دارند تا نسل­های اولیه که با کشتی وارد امریکا شده­اند. بین این دو نسل بیگانگی وجود دارد. افرادی که خود را متعهد به انجام سنت­های افریقایی می­دانند، افریقایی­های امریکایی تبار و دورگه را افرادی از خود بیگانه و تسلیم شرایط فرض می­کنند چرا که در همه حال در حال خدمت به سفیدپوستانند. آن­ها احساس نمی­کنند که قبیله از دست رفته­ای دارند ظاهرا حس می­کنند زندگیشان باید همین باشد که هست. در چنین شرایطی است که طبیعی سازی موقعیت­ها و هژمونیک شدن روابط میان سفید پوست و سیاه­پوست به تسلط صورت بندی گفتمانی استعمار یاری می­رساند.

 

نمودار 2- مفصل بندی فرهنگ افریقایی  در گفتمان برده داری

نتیجه­گیری

رمان و ادبیات داستانی، بیش از دیگر گونه­های ادبی به انسان و مناسبات او در اجتماع پرداخته­اند. رمان و دیگر گونه­­های ادبی نه صرفا بازتاب و انعکاس آیینه وار واقعیت­های اجتماعی که بازنمایی آن به شیوه­ای گفتمانی است. رمان از مهم­ترین ابزارهای بازنمایی است که هدف اصلی در نهایت آشکار ساختن روایت ویژه­ای از جهان و روابط و مناسبات انسانی ویژه­ای است که در خلال آثار ادبی شکل می­گیرد(حسینی سروری و طالبیان، 1392: 180). روایت­های ادبی از طریق کاربرد زبان به بازتولید ساختارهای حاکم بر نظام اجتماعی پرداخته و از طریق عناصر داستانی آن­ها را ترسیم می­کنند. گفتمان­ها از جمله ابزارهایی هستند که زبان را در بستر جامعه مورد تحلیل قرار می­دهند. پیوند ادبیات و گفتمان از طریق زبان و کاربردهای آن در ایجاد معانی مرتبط با قدرت و سلطه در اجتماع شکل می­گیرد. ویژگی منحصر به فرد تحلیل گفتمان به قول میشل فوکو، آن است که ماهیت امور مورد بررسی از پیش تعیین نمی­شود؛ بلکه توأم با صورت­­بندی­های گفتمانی پا به عرصه حیات می­گذارد که امکان صحبت درباره آن­ها را فراهم آورده­­اند( تاجیک، 1379 به نقل از کسرایی و پوزش شیرازی، 1388: 344). صورت­بندی­های گفتمانی به واسطه دال­ها و مدلول­های نهفته در آن ایجاد می­شود. این دال­ها هر کدام نشانه­هایی هستند که در صورت قرار گرفتن در حوزه گفتمانی خاص و در مقابل دالی دیگر معنا پیدا می­کنند. از مهم­ترین نظریاتی که از طریق رویکرد پساساختارگرایانه گفتمانی نشانه­ها را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و روابط قدرت را به تصویر می­کشد نظریه گفتمان لاکلاو و موفه است. از دیدگاه این دو نظریه پرداز، نشانه­ها با توجه به جایگاهشان در مفصل بندی با نشانه­های دیگر و نیز در تقابل با دال­هایی که معنایی متضاد دارند ثبات پیدا می­کنند. نشانه­ها و مفاهیم در نظریه لاکلاو و موفه به تقلید از نظریه نشانه شناسی سوسور، حکم دال­های شناور را دارند که گفتمان­های مختلف می­کوشند به آن­ها معنا دهند. مدلول این دال­ها شناور(غیر ثابت) است. هر گفتمان بر مبنای ساختار نظام معنایی خود مدلول سازگار با آن را برجسته می­سازد و مدلول­های دیگر را به حاشیه می­راند(کسرایی و پوزش شیرازی،1388: 346). در این پژوهش، شالوده گفتمان پسااستعماری در رمان ریشه­ها بر پایه رویکرد لاکلاو و موفه به گفتمان و چگونگی جای گیری نشانه­ها در کنار هم و در تقابل با هم بنا شده است. از آن­جایی که مبنای گفتمان پسااستعماری، نزاع دو گفتمان استعمار و برده داری است، تقابل­های دوتایی و ساخت شکنی­ای که لاکلاو و موفه به تقلید از دریدا آن را به کار برده­اند کاربرد ویژه­ای پیدا می­کنند. این رمان، عناصر مختلفی از فرهنگ امریکایی استعمارگر و فرهنگ افریقایی مستعمره را شناسایی می­کند. دال­های شناوری که از طریق مفصل­بندی گفتمانی­ای که مد نظر لاکلاو و موفه است از طریق زنجیره هم­ارزی به دال اصلی یا گره­گاه متصل می­شوند. در حقیقت هر کدام از این دال­ها از به واسطه جای گیره در مکان خود و حول محور یک گفتمان خاص، معنایش را تثبیت می­کند و هر آن­چه را در این حوزه گفتمان­گونگی جای نداشته باشد طرد کرده و به میدان گفتمانی می­راند. دال­هایی نظیر نژادپرستی، تجدد و مدرنیته، خردباوری، برده داری و تحمیل فرهنگ و زبان امریکایی حول گره گاه اصلی استعمار مفصل­بندی شده و گفتمان استعمار را شک می­دهند. در مقابل دال­های سنت­گرایی، پای­بندی به فرهنگ و مذهب، مردسالاری و انتقال فرهنگ شفاهی حول گره گاه اصلی فرهنگ افریقایی، گفتمان برده­داری را ایجاد می­کنند. تقابل دو گفتمان بر مفهوم ضدیت لاکلاو و موفه مبتنی است؛ مفهومی که خود، ایجاد کننده غیریت و شکل گیری دیگربودگی است. این دیگر بودگی به اصطلاح جهان دو پاره هومی بابا، اندیشمند مطالعات پسااستعماری نیز اشاره می­کند. جهان دوپاره­ای که بر اساس انگاره­های هر گروه نسبت به دیگری بنا شده است و هر کدام در پی اعمال قدرت هژمونیک خود و تسلط ساختاری گفتمانی خویش است. در رمان ریشه­ها هژمونیک شدن گفتمان استعماری از دو طریق اصلی ایجاد شده­است: طرد و استیضاح. طرد به معنای به حاشیه راندن گفتمان برده داری از طریق عادی سازی اعمال قدرت بر گروه سیاه­پوست و استیضاح به معنای فراخواندن افریقایی­ها در جایگاه بردگی، وضعیتی که گاه آن­ها را دچار تناقض در جایگاه سوژگی کرده و میل به افریقایی بودن در آن­ها فروکش می­کند و در نهایت پذیرش فرهنگ امریکایی را بر طغیان و شورش ترجیح می­دهند چرا که تسلط فرهنگی و ابزاری در دست استعمارگران است. به باور فرانتس فانون، هر کجا که استعمار هست نژادپرستی هم وجود خواهد داشت و راه رهایی بردگان تنها آگاهی آنان است. آن­گونه که در این داستان به تصویر کشیده شده است بردگی حاصل وضعیتی است که سفیدپوستان با جلوگیری از توان خواندن و نوشتن برای سیاه­پوستان ایجاد کرده بودند؛ غفلت نتیجه ناآگاهی ایجاد شده توسط طبقه مسلط است. 

جدول زیر خلاصه­ای از چگونگی صورت بندی دو گفتمان و تثبیت معنایی نشانه­ها در رمان ریشه­ها را به تصویر می­کشد.

ایدئولوژی مرکزی رمان	نزاع گفتمان استعمار و برده­داری( روند هژمونیک شدن گفتمان استعمار)
وقته­های حوزه گفتمانی استعمار (مدلول­های ثابت مفصل بندی شده)	نژاد پرستی- برده داری- بهره کشی و استثمار- تحمیل فرهنگ امریکایی- تحمیل زبان انگلیسی- تحقیر- تبعیض- میل به تجدد مسؤولیت­پذیری- توانایی خواندن و نوشتن- خردباوری و منطق
عناصر موجود در میدان گفتمانی استعمار (نشانه­های طرد شده از گفتمان گونگی)	عقب­ماندگی- تسلیم- شهوت پرستی- عدم ذکاوت- خشونت مسؤولیت ناپذیری- غارتگری و قتل عام
وقته­های حوزه گفتمانی برده­داری (مدلول­های ثابت مفصل بندی شده)	تقدیرگرایی- پای­بندی به مذهب- انتقال فرهنگ شفاهی- تعصب مردسالاری- پای بندی به سنت
عناصر موجود در میدان گفتمانی برده داری (نشانه­های طرد شده از گفتمان گونگی)	آشتی ناپذیری- کافر بودن- مقابله با فرهنگ افریقایی- خصومت و سنگدلی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Abstact

 

Discourse analysis is one of the humanities methods which analyzes the implicit concepts of power and ideology in different contexts. This understanding is conducted through different techniques of discourse. One of the most important approaches of discourse, is Laclau and Mouffe’s which adopts the concepts such as the separation of fixed and floating signifier, articulation, moments and elements, opposition and otherness to explore the implicit purposes in the texts. In this study, by using Laclau and Mouffe’s, we tried to analyze the “roots” novel discourse to indentify the approaches in the postcolonial literature. The views  of people like Edward Said, Frantz Fanon and Homi Bhabha explain and interpret the post-colonial discourse analysis that would help us in this article. The main objective of this study is to determine the effective signifiers on the dispute between the two discourses: colonial and slavery.

 

 

Keywords: discourse analysis, Laclau and Mouffe, post-colonialism, literature, Roots

 

 

 

 

 

 

منابع

1-       برتنس، هانس(1384). « نظریه و نقد پسامستعمراتی». ترجمه بختیار سجادی. فصلنامه فرهنگی- ادبی زریبار، سال نهم، شماره پنجاه و ششم و پنجاه و هفتم.

2-       حسینی سروری، نجمه و طالبیان، حامد(1392). « بازنمایی هویت طبقه متوسط مدرن شهری در آثار مصطفی مستور: تحلیل گفتمان رمان­های استخوان خوک و دست­های جذامی و من گنجشک نیستم». فصلنامه مطالعات فرهنگ و ارتباطات، سال چهردهم، شماره بیست و یکم.

3-       حسینی سروری، نجمه(1392). « " نیمه غایب" و بازنمایی جدال سنت و تجدد در ایران دهه شصت تحلیل گفتمانی رمانی از حسین سنا پور». پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت، دوره دوم، شماره اول.

4-       راودراد، اعظم و سلیمانی، مجید و حکیمی، رویا(1391). « تحلیل بازنمایی گفتمان­های دینی در سینمای ایران؛ مطالعه موردی فیلم کتاب قانون». فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، دوره اول، شماره اول.

5-       ساعی ارسی، ایرج و صالحی، پرویز(1392). پژوهشی در جای خالی سلوچ اثر محمود دولت آبادی. تهران: انتشارات بهمن برنا.

6-       ساعی، احمد(1385). « مقدمه­ای بر نظریه و نقد پسااستعماری». مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، شماره هفتاد و سوم.

7-       سرایی، حسن و فتحی، سروش و زارع، زهرا(1387). «روش کیفی در مطالعات اجتماعی با تاکید بر روش تحلیل گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی». پژوهشنامه علوم اجتماعی، سال دوم، شماره سوم.

8-       سلطانی، سید علی اصغر(1384). قدرت، گفتمان و زبان(ساز و کارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران). تهران: انتشارات نی.

9-       شیرزادی، رضا(1388). « مطالعات پسااستعماری؛ نقد و ارزیابی دیدگاه­های فرانتس فانون، ادوارد سعید و هومی بابا». فصلنامه مطالعات علوم سیاسی، سال دوم، شماره پنجم.

10-       عضدانلو، حمید(1391). گفتمان و جامعه. تهران: انتشارات نی.

11-       غلام، محمد(1383). « جامعه شناسی رمان معاصر فارسی». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، شماره چهل و پنجم و چهل و ششم.

12-       فاضلی، محمد(1383). « گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی». پژوهشنامه علوم انسانی و اجتماعی، شماره چهاردهم.

13-       فانون، فرانتس(1355). پوست سیاه، صورتک­های سفید. ترجمه محمد امین کاردان. انتشارات خوارزمی.

14-       فرقانی، محمد مهدی(1382). راه دراز گذار. تهران: انتشارات فرهنگ و اندیشه.

15-       فلیک، اووه(1391). درآمدی بر تحقیق کیفی. ترجمه هادی جلیلی. تهران: انتشارات نی.

16-       قبادی، حسینعلی و آقاگل زاده، فردوس و دسپ، سید علی(1388). « تحلیل گفتمان غالب در رمان سووشون سیمین دانشور». فصلنامه نقد ادبی، سال دوم، شماره ششم.

17-       کسرایی، محمد سالار و پوزش شیرازی(1388). « نظریه گفتمان لاکلاو و موفه ابزاری کارآمد در فهم و تبیین پدید­ه­های سیاسی». فصلنامه سیاست، دوره سی و نهم، شماره سوم.

18-       کلانتری، عبدالحسین(1391). گفتمان از سه منظر زبان شناختی، فلسفی و جامعه شناختی . تهران: انتشارات جامعه شناسان.

19-       گرامشی، آنتونیو(1388). « نظریه هژمونی«. ترجمه حبیب راثی تهرانی. کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره شانزدهم.

20-       مهدی­زاده، سید محمد(1387). رسانه­ها و بازنمایی. تهران: انتشارات دفتر مطالعات و توسعه رسانه­ها.

21-       مهدی­زاده، سید محمد(1391). نظریه­های رسانه، اندیشه­های رایج و دیدگاه­های انتقادی. تهران: انتشارات همشهری.

22-       ناظمیان، رضا و شکوهی نیا، مریم(1392). « مقایسه و تحلیل جلوه­های پسااستعماری در رمان­های موسم هجرت به شمال طیب صالح و سووشون سیمین دانشور». فصلنامه پژوهش زبان و ادب فارسی، شماره بیست و نهم.

23-       وطن آبادی، شعله(1382). « گفتمان پسااستعماری». مجله بایا، دوره دوم، شماره ششم، هفتم و هشتم.

24-       هنری، یدالله و آزرمی، علی(1392). « بررسی و تحلیل فرایند استقرار و انسجام یابی گفتمان انقلاب اسلامی ایران بر اساس نظریه گفتمان لاکلاو و موفه». پژوهشنامه انقلاب اسلامی، سال دوم، شماره هشتم.

25-       هیلی، الکس(1394). ریشه­ها. ترجمه علیرضا فرهمند. تهران: انتشارات امیرکبیر.

26-       یورگنسن، ماریان و فیلیپس، لوئیز(1389). نظریه و روش در تحلیل گفتمان. ترجمه هادی جلیلی. تهران: انتشارات نی.

 

27-       Ashcoft, Bill and Griffiths, Gareth and Tiffin, Helen(2007). Post-colonial studies, The key concepts. New York: Routledge Publication.

21

 

---

[1]  .Roots

[2]  .Alex Haley

[3]  .Laclau and Mouffe

[4]  .Orientalism

[5]  .Edward Said

[6]  .Homi Bhabha

[7]  .Post-colonial

[8]  .Colonia

[9] . Parry 

[10] .Edward Said

[11]  .Other

[12] . Harlem Renaissance 

[13]  .Frantz Fanon

[14]  .Metadiscursive meaning

[15]  .Discursive structures

[16]  .Antagonism

[17]  .Otherness

[18]  .Articulation

[19]  .Nodal points

[20]  .Lacan

[21] . Master Signifiers

[22]  .Exclusion

[23]  .Moment

[24]  . Discursivity

[25]  .Deconstruction

---