نمادهای اجتماعی در شعر محمدرضا شفیعی کدکنی

محورهای موضوعی : زبان و ادبیات فارسی

رحمان کلانتری ^{1 *} , مسعود سپهوندی ² , علی فرداد ³

1 - دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد خرم‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم‌آباد، ایران
2 - دانشیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد خرم‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم‌آباد، ایران
3 - استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد خرم‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم‌آباد، ایران

تاریخ دریافت : 1403/01/19 تاریخ پذیرش : 1403/03/15 تاریخ انتشار : 1403/04/01

کلید واژه: شعر معاصر, نماد اجتماعی, بیداری مردم, محمدرضا شفیعی کدکنی.,

چکیده مقاله :

نماد یا سمبل یکی از جذاب‌ترین حوزه‌های خلاقیت در ادبیات است. در برهه‌های خاصی از زمان که هنرمندان قادر به بیان آشکار مفاهیم مورد نظر خود نبودند، به بیان غیرمستقیم یا نمادین متوسل می‌شدند. نمادهای اجتماعی عموماً یکی از پرطرفدارترین زمینه‌های ارائۀ مضامینی است که با رویکرد انتقادی و گاه سیاسی خلق می‌شود. هدف از پژوهش حاضر بررسی نمادهای اجتماعی در اشعار محمدرضا شفیعی کدکنی (م. سرشک) است. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای است. یافته‌ها نشان می‌دهد که برخی از نمادهای شعر م. سرشک، ساخته و پرداختۀ تصورات و تخیلات شاعرانۀ اوست و برخی دیگر به ساختار شعر معاصر که در برگیرندۀ خرده‌نماد، کلان‌نماد و نمادهای ارگانیک است، برمی‌گردد. زبان شعری این شاعر با توجه به اوضاع نابسامان دهه‌های چهل و پنجاه جامعۀ ایران که در فقر و فساد و ظلم به سر می‌برد، زبانی سمبلیک و نمادین است، اما در به کارگیری نمادها افراط و تفریط نمی‌کند. استفادۀ کاربردی از صورخیالی چون نماد در کنار جنبۀ زیباشناختی آن، یکی از ابزارهای او برای بیداری و آگاهی مردم است. از این‌رو، عمده‌ترین نماد شعری شفیعی کدکنی، نمادهای اجتماعی است. علاوه بر رویدادهای اجتماعی، وی از طبیعت و پدیده‌های طبیعی به شکلی نمادین برای بیان اغراض خود بهره جسته است. لذا پس از نمادهای اجتماعی، طبیعت و عناصر آن از پربسامدترین نماد شعری وی به شمار می‌آیند. افزون بر موارد ذکر شده، پاره‌ای از نمادهای بروز یافته در شعر شفیعی کدکنی به تأسی از شاعران همشهری، هم‌عصر یا ماقبل خود بوده است. البته این تأثیرپذیری بیشتر مربوط به دفترهای نخست شعری شفیعی است.

چکیده انگلیسی:

A symbol is one of the most fascinating areas of creativity in literature. At certain times when artists were unable to express their intended concepts openly, they resorted to indirect or symbolic expression. Social symbols are generally one of the most popular areas for presenting themes created with a critical and sometimes political approach. The present study aim is to examine social symbols in the poems of Mohammad Reza Shafiei Kadkani (M. Sereshk). The research method is descriptive-analytical and uses library resources. The findings show that some of the symbols in Shafiei’s poetry are the creation and elaboration of his poetic ideas and imaginations, and others refer to the structure of contemporary poetry, which includes micro-symbols, macro-symbols, and organic symbols. The lyrical language of this poet is symbolic and emblematic, considering the chaotic conditions of Iranian society in the 1940s and 1950s, which was characterized by poverty, corruption, and oppression. However, he does not exaggerate in using symbols. The practical use of imaginary forms such as symbols, along with their aesthetic aspect, is one of his tools for awakening and awareness of the people. Therefore, the most important poetic symbols of Shafiei Kadkani are social symbols. In addition to social events, he has used nature and natural phenomena in a symbolic way to express his intentions. Therefore, after social symbols, nature and its elements are considered to be the most frequent poetic symbols in his poetry. In addition to the aforementioned cases, some of the symbols revealed in Shafiei Kadkani's poetry were based on poets from his hometown, contemporaries, or predecessors. Of course, this influence is more related to Shafii's early poetic works.

منابع و مأخذ:

ابتهاج، هوشنگ (1381). سیاه مشق. تهران: کارنامه.
اشمیت، ژوئل (1383). فرهنگ اساطیر یونان و رم. ترجمۀ شهلا برادران خسروشاهی. تهران: روزبهان.
اقدامی، علیرضا؛ محمودی چابک، وحيد (1401). تقسیم‌بندی نماد در بافت شعر دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی. هشتمین همایش بین‌المللی زبان، ادبیات، تاریخ و تمدن. تفليس. گرجستان.
بشردوست، مجتبی (1379). پاسخ به نقد ای بسا کس را که صورت راه زد. کتاب ماه ادبیات. 41-42، 47-44.
بشردوست، مجتبی (1386). در جستجوی نیشابور، (زندگی و شعر محمدرضا شفیعی کدکنی). تهران: ثالث، یوشیج.
بهمنی‌مطلق، حجت الله (1394). نمادپردازی در شعر شفیعی کدکنی. فصل‌نامۀ مطالعات نقد ادبی. 10 (41)، 28-55.
ذوالفقاری، محسن؛ امیدعلی، حجت الله (1392). نمادپردازی در چند شاعر شعر نو و مقایسه آنها با هم. بهار ادب. 6 (1)، 189-204.
رحیمی، رضا (1370). از کتاب بدون مقدمه، در نقد و تفسیر ادبیات معاصر. تهران: مؤسسۀ فرهنگی ماهور.
زرقانی، مهدی (1391). چشم‌انداز شعر معاصر ایران (جریان‌شناسی شعر ایران در قرن بیستم). تهران: ثالث.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1366). شاعر آینه‌ها (دربارۀ سبک هندی و شعر بیدل). تهران: آگاه.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1375). شاعری در هجوم منتقدان (ویرایشی جدید از کتاب حزین لاهیجی). تهران: آگاه.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380). ادوار شعر فارسی. تهران: سخن.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1376). آیینه‌ای برای صداها. تهران: سخن.
صحرائی، قاسم؛ گلشنی، شهاب (1388). شور رهایی در اشعار پیش از انقلاب شفیعی کدکنی. پژوهشنامۀ ادب غنایی. 7 (12)، 73-104.
عباسی، حبیب الله (1387). سفرنامۀ باران (نقد و تحلیل و گزیدۀ اشعار شفیعی‌ کدکنی). تهران: سخن.
فولادوند، عزت الله (1388). مردی‌ست می‌سُراید (شعر و زندگی دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی). تهران: مروارید.
کیانوش، محمود (1351). بررسی شعر و نثر فارسی. تهران: مانی.
منفردان، الهام (1387). نمادهای سیاسی-اجتماعی در شعر پس از مشروطه (نیما یوشیج، احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث، محمدرضا شفیعی کدکنی، فروغ فرخزاد، سیاوش کسرایی و نصرت رحمانی). پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه ارومیه. اروميه. ايران.
یوشیج، نیما (1368). دربارۀ شعر و شاعری. به کوشش سیروس طاهباز. تهران: دفترهای زمانه.
یوشیج، نیما (1375). مجموعۀ کامل اشعار. به کوشش سیروس طاهباز. تهران: نگاه.