کد مقاله : JZVJ-2402-4140 بازدید : 78 صفحه: -

نوع مقاله: پژوهشی

تحلیل جایگاه اجتماعی و سیاسی زنان در کتاب‌های فارسی مدارس

محورهای موضوعی : زن و جامعه

فاطمه جعفری کمانگر ^{1
*} , شیما جلیلی ²

1 - دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران
2 - اداره اموزش و پرورش استان مازندران

تاریخ دریافت : 1402/11/15 تاریخ پذیرش : 1404/03/31 تاریخ انتشار : 1404/06/02

کلید واژه: زنان, جایگاه اجتماعی, جایگاه سیاسی, کتب درسی,

چکیده مقاله :

از آنجا که بیش از نیمی از افراد جامعه را زنان تشکیل می‌دهند، جایگاه آنان در پژوهش‌های نوین، کاربرد شایسته‌ای دارد. آموزش حقوق اولیه و جایگاه و موقعیت زنان در جامعه و سیاست باید از همان سال‌های کودکی آغاز شود؛ کتب درسی به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای آموزشی است که محتوای آن در تعلیم و تربیت دانش‌آموزان مؤثر است؛ از این رو این پژوهش به بررسی کتاب‌های فارسی دوازده پایه در شناساندن جایگاه سیاسی و اجتماعی زنان به دانش آموزان می‌پردازد.روش این پژوهش، تحلیل محتواست و واحد ثبت آن، سطر است. جامعۀ آماری، کتب فارسی دوازده‌پایه و نمونة آماری، سطور مندرج در این کتاب‌هاست.روش کدگذاری در این پژوهش استقرایی است که پس از کدگذاری باز و مقوله بندی کدها، با توجه به اهداف و فرضیه‌ها، تمامی داده‌ها با نرم‌افزار spss سنجش و نسبت این مؤلفه‌ها به هم ارزیابی شد. با توجه به نتایج این پژوهش، میزان سطور مختص به زنان در دورۀ ابتدایی، 68/3 در دورۀ متوسطۀ اول، 92/3 و در دورۀ متوسطۀ دوم، 35/2 درصد از کل سطور کتاب بوده است که در بین این مؤلفه-ها، زن به عنوان یکی از اعضای خانواده و مادر حامی، بالاترین جایگاه را داشته است. جایگاه سیاسی در کل این کتاب‌ها، بسیار ناچیز است و به موقعیت‌های مهم و تاثیرگذار مدیریتی و شغلی مرتبط با سیاست، هیچ اشاره‌ا‌ی نشده است و این جایگاه‌ها، محدود به زن شهید و ایثارگر و حامی انقلاب است. در بررسی کلی، در مجموع از 12808 سطر کل کتاب‌ها، تنها 51/3 درصد از آن مرتبط با زنان است.

چکیده انگلیسی:

Considering the fact that half of proportion of a society are women, their positions in new researches has a worthy application. The method of this research is content analyzing and it’s unit is row. Its’ statistical population is the rows of Persian textbooks of all twelve grades which is equal with its’ sample. The goal of this research is to explore different social and political positions of women in all rows of Persian books, ratio of these components to each other and comparing different educational courses considering dealing with these positions. According to the goals and hypothesis, all the data were measured and evaluated with SPSS software. After classifying the data in open codes, the amount of these components in Persian textbooks was determined, and all these components were evaluated in relation to each other. According to the results of this research , the total number of the lines of the books with content about women was, 3.68 in elementary school, 3.92 in first high school and, 3.35 in second high school which among these components, the largest component is specific to women as mothers and family members. The political positions in all the books are very insignificant, and special political, managerial and occupational positions for women are not observed, and these positions are only limited to female martyrs, women supporters of the revolution. In an overall investigation, among the all of 12808 lines of all textbooks ,only 3.51% of it are about women.

منابع و مأخذ:

متن کامل:

Quarterly Journal of Women and Society Summer 2025. Vol 16. Issue 62

Research Paper

Analysis of the Women’s Role with Emphasis on Their Social and Political Situation in the Persian Textbooks of the Twelve Grades of Schools

Fateme Jafari Kamangar1*, Shima Jalili Shani 2

1. Department of Education Persian Language and Literature, Farhangian University, Tehran, Iran

2. Teacher of Education Department in Mazandaran, Babol

Received: 2024/02/04

Revised:2025/06/10

Accepted: 2025/06/21

Abstract

Introduction: Today women's issues in society are very important. Because the half of proportion of society is women, their positions in new research have a worthy application. Textbooks are one of the most important educational tools and their components are effective in the education and training of the students.

Method: The method of this research was content analysis and its unit was row. Its’ statistical population was the rows of Persian textbooks of all twelve grades which was equal to its sample. The goal of this research was to explore different social and political positions of women in all rows of Persian books, the ratio of these components to each other and compare different educational courses considering dealing with these positions. According to the goals and hypothesis, all the data were measured and evaluated with SPSS software. After classifying the data in open codes, the amount of these components in Persian textbooks was determined, and all these components were evaluated about each other.

Findings: According to this research, the total number of lines of the books with content about women was, 3.68 in elementary school, 3.92 in first high school and, 3.35 in second high school which among these components, the largest component is specific to women as mothers and family members. The political positions in all the books are very insignificant, and special political, managerial and occupational positions for women are not observed, and these positions are only limited to female martyrs and women supporters of the revolution. In an overall investigation, among the 12808 lines of all textbooks, only 3.51% of it is about women.

Results: The results of this study showed that in Persian textbooks of all twelve grades, attention to women and their status rarely. In these textbooks, women do not play an important role in the society and are mostly introduced as a family member and a supportive mother. Although women's courage has been mentioned a lot, the impact of this courage in changing and improving the social and political situation has not been explained. The mention of women's political status in these books is very insignificant, and there is no mention of the important and influential managerial and career positions related to politics.

Use your device to scan and read the article online

DOI:

10.71801/jzvj.2025.1175657

Keywords:

women, social position, political position, textbooks

Citation: Jafari Kamangar F, Jalili Shani Sh. Analysis of the Women’s Role with Emphasis on Their Social and Political Situation in the Persian Textbooks of the Twelve Grades of Schools. Quarterly Journal of Women and Society. 2025; 16 (62): 189-207

*Corresponding Author: Fateme Jafari Kamangar

Address: Department of Education Persian Language and Lierature, Farhangian Universiy, Tehran, Iran

Tell: 0911115809

Email: f.jafari@cfu.ac.ir

Extended Abstract

Introduction

From the first creations and works of the emergence of narration and literary masterpieces description of states and behaviors, criticism, condemnation and praise of women is a serious issue in narratives and stories. One of the common issues in traditional societies is the existence of discrimination between men and women, which has been reflected in literary works in various ways. Although women have always played a direct or indirect role alongside men in the development of civilization and the flourishing growth of human societies; however, they have been subjected to injustice and unfair judgments for a long time. Since women create human wealth alongside men; whatever position and role of women in society and politics is rationally and justly divided, the more collective capacity and ability of the society in the optimal use of resources will be increased. In recent decades, as a result of cultural and social changes, especially under the influence of family developments, the presence of women in social arenas has increased. The most important change that happened in this field was the increase in the level of higher education and employment of women. Considering the important and undeniable roles that women have played in various fields, the presence of this gender in social, political, legal and literary works cannot be ignored. Magazines have had a drastic affection on the process of equality during the last hundred years of Iran's history. School textbooks also always play a role more than simply conveying concepts to students and should be able to familiarize them with their gender roles. It is expected that textbooks in Iran play a constructive role in shaping the sexual identity of children and adolescents. Among textbooks, Persian books have the most social and sociological concepts after social studies books. Due to the stories and poems and other literary and didactic texts containing social concepts, these books, in addition to openly teaching literary concepts, covertly teach many concepts, including social concepts, and since the role of stories and literature in education is undeniable, paying attention to these texts is so important in the correct understanding of the role of women in society. Therefore, the present research aims to investigate the open and hidden social and political positions of women in all Persian books of School and compare them in Persian books of different educational periods.

Research Method

This study is a descriptive, analytical and qualitative research type, which analyzed the content of Persian textbooks of all school grades in terms of the perspective of the attitude towards the political and social status of women. In this research, first, all related books were categorized by inductive coding method and the proportion of each component was evaluated and checked with SPSS software according to the entire lines of the books and according to the research hypotheses. In this research, to achieve the reliability of the codes, parts of the book were coded by two coders, and its validity was achieved with the method of pluralism and the long-term involvement of the researcher with the research environment.

Discussion and conclusion

The analysis of Persian books shows that the components that can represent the social and political positions of women are limited, so of course the amount of attention and distribution of them in different books is also very different. These categories include woman as a protective mother, woman as a religious person, working in service-educational jobs and production jobs, narrator, poet, writer, student and seeker of knowledge, supporter of the Islamic revolution, martyr and consultant. One important point that is taken into consideration is the quantity of women’s situations in textbooks. Women as half of the country's population and while they can play an important role in advancing cultural, social and economic issues, they do not have a large and significant presence in textbooks; So out of 12,808 lines of al Persian textbooks, only 405 lines, equivalent 31.3%, mention women and their place in society and politics. What can be seen in the general analysis of the books is the highlighting of some characteristics of women such as the role of mother, their spiritual position and their role in the family. Instead, the position of women in the larger society, their role in production, their influence in the economy and major social and political developments such as entrepreneurship, revolution and war are very little. The absence of women managers and influencers in large social and political arenas and ignoring a large part of women's abilities in these books can unconsciously instill the idea of women as the second gender in students.

Ethical Considerations

Compliance with Ethical Guidelines

All data is real. It was done twice by one coder and the section was coded by another coder for more certainty.

Funding

The article received no financial support and all expenses were borne by the authors

Authors' Contributions

The article is in CK (Content Knowledge) type and it is aimed at the goals of Farhangian University. The first and responsible author is a member of the faculty of Farhangian University, and the second author has a master's degree and she is an education teacher in Mazandaran.

Conflicts of Interest

This article is derived from a master degree thesis titled" The Social and Political Position of Women in the twelve-Grade Persian Textbooks" (Department of Persian language and literature’s Education department, Farhangian University, Tehran, Iran) and does not conflict with any personal or organizational interests.

مقاله پژوهشی

تحلیل جایگاه زنان با تاکید بر نقش اجتماعی و سیاسی آنان در کتاب‌های فارسی دوازده پایه مدارس

فاطمه جعفری کمانگر 1*، شیما جلیلی شانی2

1. استادیار گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

2. دبیر آموزش و پرورش استان مازندران، شهرستان بابل

تاریخ دریافت: 15/11/1402

تاریخ داوری: 20/02/1404

تاریخ پذیرش: 31/03/1404

چکیده

هدف: امروزه توجه به جایگاه زنان، به علت موقعیت خاص‌شان در جامعه از اهمیتی بسیار برخوردار است. از آنجا که بیش از نیمی از افراد جامعه را زنان تشکیل می‌دهند، جایگاه آنان در پژوهشهای نوین، کاربرد شایستهای دارد. آموزش حقوق اولیه و جایگاه و موقعیت زنان در جامعه و سیاست باید از همان سال‌های کودکی آغاز شود. کتب درسی به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای آموزشی که محتوای آن در تعلیم و تربیت دانشآموزان مؤثر است، می‌تواند در آموزش این موارد و فهماندن جایگاه واقعی زنان در جامعه نقشی موثر داشته باشد.

روش: از این رو، این پژوهش به بررسی کتاب‌های فارسی دوازده پایه در شناساندن جایگاه سیاسی و اجتماعی زنان به دانش‌آموزان می‌پردازد. روش این پژوهش، تحلیل محتواست و واحد ثبت آن، سطر است. جامعه آماری، کتب فارسی دوازده‌پایه و نمونه آماری، با جامعه یکی است. روش کدگذاری در این پژوهش استقرایی است که پس از کدگذاری باز و مقوله بندی کدها، با توجه به اهداف و فرضیهها، تمامی دادهها با نرمافزار spss سنجش و نسبت این مؤلفهها به هم ارزیابی شد.

یافته ها: بررسی کلی سطور کتاب نشان می‌دهد مقدار سطور مختص به زنان در دوره ابتدایی 68/3، در دوره متوسطه اول 92/3، و در دوره متوسطه دوم 35/2 درصد از کل سطور کتاب بوده است. در بررسی کلی، در مجموع از 12808 سطر کل کتاب‌ها، تنها 31/3 درصد از آن مرتبط با زنان است. در تناسب سطور کل با سطور مرتبط با جایگاه سیاسی و اجتماعی زنان، کتاب فارسی هفتم با 69 درصد، دارای بیش‌ترین فراوانی و فارسی هشتم با 9 درصد از کم‌ترین فراوانی برخوردار است.

نتایج: نتایج این پژوهش نشان می‌دهد در کتاب‌های فارسی هر دوازده پایه، اشاره به زنان و جایگاه آنان بسیار به ندرت اتفاق افتاده است. زنان در کتاب‌های درسی، نقشی در اقتصاد جامعه ندارند و بیش‌تر به عنوان یکی از اعضای خانواده و مادر حامی و راهنما معرفی شده‌‌اند. اگرچه به شجاعت زنان بسیار اشاره شده است، اما تاثیر این شجاعت در تغییر و بهبود وضعیت اجتماعی و سیاسی تبیین نشده است. یادآوری جایگاه سیاسی زنان در کل این کتاب‌ها، بسیار ناچیز است و به موقعیتهای مهم و تاثیرگذار مدیریتی و شغلی مرتبط به سیاست، هیچ اشارهای نشده است.

از دستگاه خود برای اسکن و خواندن

مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید

DOI:

10.71801/jzvj.2025.1175657

واژههای کلیدی:

زنان، جایگاه اجتماعی، جایگاه سیاسی، کتب درسی

* نویسنده مسئول: فاطمه جعفری کمانگر

نشانی: استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

تلفن: 09111152809

پست الکترونیکی: f.jafari@cfu.ac.ir

مقدمه

از آغاز پيدايش زبان و ادب روايي و خلق شاهكارهاي ادبي، مباحث مربوط به زنان، همواره به طور جدي مطرح بوده است. توصيف حالات و رفتارها، نقد، ذم و ستايش زن به منزله موضوعي جدي در روايات و داستانها از جمله مباحث اصلي است. يکی از مسائل رايج در جوامع سنتي، وجود تبعيض ميان زن و مرد است كه در آثار ادبي به شيوههاي گوناگون بازتاب پيدا كرده است "citationItems":[{"id":"ITEM-1","itemData":{"author":[{"dropping-particle":"","family":"Abedini M, Liaqhatdar M","given":"Mansouri S","non-dropping-particle":"","parse-names":false,"suffix":""}],"container-title":"Women and Society","id":"ITEM-1","issued":{"date-parts":[["2013"]]},"note":"24","page":"19-34","title":"Representation of Gender Roles in the Textbooks of the Sixth Year of Elementary School","type":"article-journal","volume":"5 (4)"},"uris":["http://www.mendeley.com/documents/?uuid=abcfb1d9-eb4f-4ae7-b340-80db6ddc0c59"]}],"mendeley":{"formattedCitation":"(24)","plainTextFormattedCitation":"(24)","previouslyFormattedCitation":"(24)"},"properties":{"noteIndex":0},"schema":"https://github.com/citation-style-language/schema/raw/master/csl-citation.json"}(1). زن در اجتماع و فرهنگ ملتهاي گوناگون، در تمامي ادوار، جايگاه و موقعيت خاص خود را داشته است. طي دهههاي اخير، توجه به منزلت زن در جهان، انگيزهاي براي مطالعه و بررسي شيوههاي ارتقا جایگاه متناسب زنان شده است که شامل نظرات گوناگوني درباره موقعيت برابر با مردان و موقعيت برتر زنان نسبت به مردان است (1).

جایگاه اجتماعی، نشاندهنده موقعیت فرد در ساختار اجتماعی است. در تعریفی دیگر، جایگاه اجتماعی در جوامع، ناشی از کارکردهای ضروری قشربندی اجتماعی، برای برانگیختن افراد و قرارگرفتن آنها در جایگاه اجتماعی است "citationItems":[{"id":"ITEM-1","itemData":{"author":[{"dropping-particle":"","family":"Abedini M, Liaqhatdar M","given":"Mansouri S","non-dropping-particle":"","parse-names":false,"suffix":""}],"container-title":"Women and Society","id":"ITEM-1","issued":{"date-parts":[["2013"]]},"note":"24","page":"19-34","title":"Representation of Gender Roles in the Textbooks of the Sixth Year of Elementary School","type":"article-journal","volume":"5 (4)"},"uris":["http://www.mendeley.com/documents/?uuid=abcfb1d9-eb4f-4ae7-b340-80db6ddc0c59"]}],"mendeley":{"formattedCitation":"(24)","plainTextFormattedCitation":"(24)","previouslyFormattedCitation":"(24)"},"properties":{"noteIndex":0},"schema":"https://github.com/citation-style-language/schema/raw/master/csl-citation.json"}(11). از گذشته تا حال، زنان نیمی از اجتماع بشری را تشکیل میدهند. این مسئله یکی از مهمترین دلایلی است که ضرورت بررسی وضع زنان در تاریخ را گوشزد میکند "citationItems":[{"id":"ITEM-1","itemData":{"author":[{"dropping-particle":"","family":"H.","given":"Amini","non-dropping-particle":"","parse-names":false,"suffix":""}],"container-title":"Kharazmi Chronicle","id":"ITEM-1","issued":{"date-parts":[["2014"]]},"note":"12","page":"51-79","title":"The Political Role of Women in the Era of the Turkmens","type":"article-journal","volume":"8 (7)"},"uris":["http://www.mendeley.com/documents/?uuid=4f529cb9-e25a-47be-8e3e-2c02381e459f"]}],"mendeley":{"formattedCitation":"(12)","plainTextFormattedCitation":"(12)","previouslyFormattedCitation":"(12)"},"properties":{"noteIndex":0},"schema":"https://github.com/citation-style-language/schema/raw/master/csl-citation.json"}"citationItems":[{"id":"ITEM-1","itemData":{"author":[{"dropping-particle":"","family":"Abedini M, Liaqhatdar M","given":"Mansouri S","non-dropping-particle":"","parse-names":false,"suffix":""}],"container-title":"Women and Society","id":"ITEM-1","issued":{"date-parts":[["2013"]]},"note":"24","page":"19-34","title":"Representation of Gender Roles in the Textbooks of the Sixth Year of Elementary School","type":"article-journal","volume":"5 (4)"},"uris":["http://www.mendeley.com/documents/?uuid=abcfb1d9-eb4f-4ae7-b340-80db6ddc0c59"]}],"mendeley":{"formattedCitation":"(24)","plainTextFormattedCitation":"(24)","previouslyFormattedCitation":"(24)"},"properties":{"noteIndex":0},"schema":"https://github.com/citation-style-language/schema/raw/master/csl-citation.json"}(12). هویت زنانه به مثابه یکی از پرمناقشهترین سوژههای دنیای امروز است و منازعات در خصوص جنسیت و بحث پیرامون نابرابری برآمده از آن در جامعه کنونی ایران بسیار گسترده است. هر یک از گفتمانهای حاضر در زیست اجتماعی و سیاسی ایران، برداشتهای متفاوتی از زنان دارند و هویت زنانه در مقوله های گوناگون، معانی متفاوتی پیدا کرده است.

در دهههای اخیر در اثر تغییرات فرهنگی و اجتماعی بویژه تحت تأثیر تحولات خانواده در شهرها، حضورِ زنان در عرصههای اجتماعی، افزایش یافت. مهمترین تغییر که در این زمینه روی داد، افزایش سطح تحصیلی عالی و اشتغال در میان زنان بوده است. با توجه به نقشهای مهم و غیر قابل انکاری که زن و در عرصههای گوناگون داشته است، نمیتوان حضور این جنسیت را در آثار اجتماعی، سیاسی، حقوقی و ادبی نادیده انگاشت. با پیشرفت الگوی زنان در اجتماع، نویسندگان در آثارشان با اشاره به عواطف زنانه بر تبیین نقشها و جایگاه آن در جامعه تأکید کردهاند "citationItems":[{"id":"ITEM-1","itemData":{"author":[{"dropping-particle":"","family":"Abedini M, Liaqhatdar M","given":"Mansouri S","non-dropping-particle":"","parse-names":false,"suffix":""}],"container-title":"Women and Society","id":"ITEM-1","issued":{"date-parts":[["2013"]]},"note":"24","page":"19-34","title":"Representation of Gender Roles in the Textbooks of the Sixth Year of Elementary School","type":"article-journal","volume":"5 (4)"},"uris":["http://www.mendeley.com/documents/?uuid=abcfb1d9-eb4f-4ae7-b340-80db6ddc0c59"]}],"mendeley":{"formattedCitation":"(24)","plainTextFormattedCitation":"(24)","previouslyFormattedCitation":"(24)"},"properties":{"noteIndex":0},"schema":"https://github.com/citation-style-language/schema/raw/master/csl-citation.json"}(13). در زندگی اجتماعی بشر، مشارکت سیاسی، یک امر ضروری برای همگان قلمداد شده و عدم حضور سیاسی زنان به معنای حذف نیمی از افراد جامعه از فعالیت در عرصه سیاسی است که با توجه به پیچیدگی نظام سیاسی و توانایی نظام بر حل و جذب مشارکت مردم، این نیاز، ضروری به نظر میرسد "citationItems":[{"id":"ITEM-1","itemData":{"author":[{"dropping-particle":"","family":"Qaderi","given":"Rehane.","non-dropping-particle":"","parse-names":false,"suffix":""}],"container-title":"Research in History and Politics and Media","id":"ITEM-1","issued":{"date-parts":[["2017"]]},"note":"14","page":"239-245","title":"The Influence of Political Culture on Women's Participation with an Emphasis on the Islamic Role","type":"article-journal","volume":"1(2)"},"uris":["http://www.mendeley.com/documents/?uuid=ced03d03-cb4e-4c29-8fc9-fcdf52e09a93"]}],"mendeley":{"formattedCitation":"(14)","plainTextFormattedCitation":"(14)","previouslyFormattedCitation":"(14)"},"properties":{"noteIndex":0},"schema":"https://github.com/citation-style-language/schema/raw/master/csl-citation.json"}"citationItems":[{"id":"ITEM-1","itemData":{"author":[{"dropping-particle":"","family":"Abedini M, Liaqhatdar M","given":"Mansouri S","non-dropping-particle":"","parse-names":false,"suffix":""}],"container-title":"Women and Society","id":"ITEM-1","issued":{"date-parts":[["2013"]]},"note":"24","page":"19-34","title":"Representation of Gender Roles in the Textbooks of the Sixth Year of Elementary School","type":"article-journal","volume":"5 (4)"},"uris":["http://www.mendeley.com/documents/?uuid=abcfb1d9-eb4f-4ae7-b340-80db6ddc0c59"]}],"mendeley":{"formattedCitation":"(24)","plainTextFormattedCitation":"(24)","previouslyFormattedCitation":"(24)"},"properties":{"noteIndex":0},"schema":"https://github.com/citation-style-language/schema/raw/master/csl-citation.json"}(14).

نشريات تأثير عمدهاي در روند برابريخواهي در طول تاريخ صد سال گذشته ايران داشته است و افزون بر آگاهي دادن زنان و تأكيد بر اهميت توليدات فرهنگي، پذيرش احترام حقوق زنان در خانواده و اجتماع، اثر مهمي بر حركت زنانهنويسي به سمت ايجاد يك جريان مستقل داشته است "citationItems":[{"id":"ITEM-1","itemData":{"author":[{"dropping-particle":"","family":"Abedini M, Liaqhatdar M","given":"Mansouri S","non-dropping-particle":"","parse-names":false,"suffix":""}],"container-title":"Women and Society","id":"ITEM-1","issued":{"date-parts":[["2013"]]},"note":"24","page":"19-34","title":"Representation of Gender Roles in the Textbooks of the Sixth Year of Elementary School","type":"article-journal","volume":"5 (4)"},"uris":["http://www.mendeley.com/documents/?uuid=abcfb1d9-eb4f-4ae7-b340-80db6ddc0c59"]}],"mendeley":{"formattedCitation":"(24)","plainTextFormattedCitation":"(24)","previouslyFormattedCitation":"(24)"},"properties":{"noteIndex":0},"schema":"https://github.com/citation-style-language/schema/raw/master/csl-citation.json"}(21). كتابهاي درسي نیز همواره نقشی بيش از صرف انتقال مفاهيم به دانشآموزان برعهده دارد و باید بتواند آنها را با نقشهاي جنسيتي خود آشنا كند "citationItems":[{"id":"ITEM-1","itemData":{"author":[{"dropping-particle":"","family":"Abedini M, Liaqhatdar M","given":"Mansouri S","non-dropping-particle":"","parse-names":false,"suffix":""}],"container-title":"Women and Society","id":"ITEM-1","issued":{"date-parts":[["2013"]]},"note":"24","page":"19-34","title":"Representation of Gender Roles in the Textbooks of the Sixth Year of Elementary School","type":"article-journal","volume":"5 (4)"},"uris":["http://www.mendeley.com/documents/?uuid=abcfb1d9-eb4f-4ae7-b340-80db6ddc0c59"]}],"mendeley":{"formattedCitation":"(24)","plainTextFormattedCitation":"(24)","previouslyFormattedCitation":"(24)"},"properties":{"noteIndex":0},"schema":"https://github.com/citation-style-language/schema/raw/master/csl-citation.json"}(22). انتظار ميرود كه كتابهاي درسي در ايران نقش سازندهاي در شكلدهي به هويت جنسي كودكان و نوجوانان ايفا كند "citationItems":[{"id":"ITEM-1","itemData":{"author":[{"dropping-particle":"","family":"Abedini M, Liaqhatdar M","given":"Mansouri S","non-dropping-particle":"","parse-names":false,"suffix":""}],"container-title":"Women and Society","id":"ITEM-1","issued":{"date-parts":[["2013"]]},"note":"24","page":"19-34","title":"Representation of Gender Roles in the Textbooks of the Sixth Year of Elementary School","type":"article-journal","volume":"5 (4)"},"uris":["http://www.mendeley.com/documents/?uuid=abcfb1d9-eb4f-4ae7-b340-80db6ddc0c59"]}],"mendeley":{"formattedCitation":"(24)","plainTextFormattedCitation":"(24)","previouslyFormattedCitation":"(24)"},"properties":{"noteIndex":0},"schema":"https://github.com/citation-style-language/schema/raw/master/csl-citation.json"}(23). كليشه‌هاي جنسيتي در كتابهاي درسی امري جهاني است و به رغم كم و زياد بودن آن در كشورهاي گوناگون، وجود دارد. كتاب‌هاي تحليل شده، بر نقش مردان بيش از زنان تكيه داشتهاند و اين امر هم در ارتباط با تصاوير و هم در ارتباط با مشاغل بوده‌است "citationItems":[{"id":"ITEM-1","itemData":{"author":[{"dropping-particle":"","family":"Abedini M, Liaqhatdar M","given":"Mansouri S","non-dropping-particle":"","parse-names":false,"suffix":""}],"container-title":"Women and Society","id":"ITEM-1","issued":{"date-parts":[["2013"]]},"note":"24","page":"19-34","title":"Representation of Gender Roles in the Textbooks of the Sixth Year of Elementary School","type":"article-journal","volume":"5 (4)"},"uris":["http://www.mendeley.com/documents/?uuid=abcfb1d9-eb4f-4ae7-b340-80db6ddc0c59"]}],"mendeley":{"formattedCitation":"(24)","plainTextFormattedCitation":"(24)","previouslyFormattedCitation":"(24)"},"properties":{"noteIndex":0},"schema":"https://github.com/citation-style-language/schema/raw/master/csl-citation.json"}(24). بحث پیرامون مقام زن و ارزش اجتماعی وی نزد شاعران و ادیبان، دانشمندان و متفکران، از ادوار گذشته وجود داشته است. وجود داستان‌های گوناگون در کتاب‌های درسی این شرایط را فراهم می‌کند تا از زنان و جایگاه واقعی آن‌ها بیش‌تر صحبت شود. توجه به زنان، نسبت به مردان در تمامی کتاب‌های درسی، یکی از موارد مورد بحث و بررسی است و شایسته است در تمامی این کتب، سنجش مشارکت زنان در مقایسه با مردان، در مسائل سیاسی و اجتماعی، مورد واکاوی قرار بگیرد. با توجه به اهمیت کتاب‌های درسی، اگر این مسائل نادیده انگاشته‌ شود، ذهنیت قشر در حال تحصیل در جامعه، به طور ناخودآگاه نقش‌های تاثیر گذار زنان را نادیده می‌گیرد. در بین کتب درسی، کتاب‌های فارسی پس از کتاب‌های مطالعات اجتماعی، از بیش‌ترین مفاهیم اجتماعی و جامعه شناسی برخوردارند. این کتاب‌ها به واسطه داستان‌ها و اشعار و سایر متون ادبی و تعلیمی حاوی مفاهیم اجتماعی، افزون بر آموزش آشکار مفاهیم ادبی، به صورت پنهان آموزش بسیاری از مفاهیم از جمله مفاهیم اجتماعی را نیز بر عهده دارند و از آنجا که نقش داستان و ادبیات در آموزش مفاهیم پنهان و آشکار، نقشی انکار نشدنی است، توجه به این متون در القای درست نقش زنان در جامعه از اهمیت وافری برخوردار است. از سوی دیگر، بیش‌تر پژوهشگران برای بررسی کیفیت آموزش مفاهیم اجتماعی در مدارس، کتاب های مطالعات اجتماعی را مد نظر قرار داده‌اند که عموما مفاهیم اجتماعی را به صورت آشکار آموزش می‌دهد؛ از این رو پژوهش حاضر بر آن است به بررسي جايگاههاي اجتماعي و سیاسی زنان در كتابهاي فارسي دوازدهپايه به صورت آشکار و پنهان و مقایسه آن در كتابهاي فارسي دورههاي گوناگون تحصيلي بپردازد.

سوالاتی که این پژوهش بر مبنای آن بنا شده است:

1-جایگاه زنان در كتابهاي فارسي دوازدهپايه چگونه است؟

2-در كتابهاي فارسي دوازدهپايه چه جايگاههاي اجتماعی و سياسي‌ای براي زنان در نظر گرفته شده است؟

3-كتابهاي فارسي در دورههاي گوناگون تحصيلي از حيث پرداختن به مسائل اجتماعي و سياسي چه تفاوت‌هايي با يكديگر دارند؟

پیشینه پژوهش

بحرانیفر و فرهمندپور "citationItems":[{"id":"ITEM-1","itemData":{"author":[{"dropping-particle":"","family":"Abedini M, Liaqhatdar M","given":"Mansouri S","non-dropping-particle":"","parse-names":false,"suffix":""}],"container-title":"Women and Society","id":"ITEM-1","issued":{"date-parts":[["2013"]]},"note":"24","page":"19-34","title":"Representation of Gender Roles in the Textbooks of the Sixth Year of Elementary School","type":"article-journal","volume":"5 (4)"},"uris":["http://www.mendeley.com/documents/?uuid=abcfb1d9-eb4f-4ae7-b340-80db6ddc0c59"]}],"mendeley":{"formattedCitation":"(24)","plainTextFormattedCitation":"(24)","previouslyFormattedCitation":"(24)"},"properties":{"noteIndex":0},"schema":"https://github.com/citation-style-language/schema/raw/master/csl-citation.json"}(28) در مقالهای به روش تحلیل محتوا به بازنمایی نقش اجتماعی-سیاسی زن در کل کتابهای درسی مقاطع ابتدایی و راهنمایی 1391-1392 پرداختند. بر اساس یافتههای این پژوهش حضور گسترده و رو به فزونی زنان در فعالیتهای اجتماعی به درستی منعکس نمیشود. فرضیههای اجتماعی مهمی مانند امر به معروف و نهی از منکر به منزله فعالیت اجتماعی باید مورد توجه قرار گیرد.

چنان که مشاهده می‌شود پژوهش‌های پیشین جامعه آماری متفاوت از این پژوهش را مد نظر داشته‌اند که عبارت است از: کتاب‌های اجتماعی، کتاب‌های فارسی تالیف قدیم و تصاویر موجود در کتاب های درسی؛ هم‌چنین، این پژوهش‌ها جایگاه زنان را بدون تاکید بر نقش سیاسی و اجتماعی و به طور کلی، مورد بررسی قرار داده‌اند که طبیعتا در کدگذاری به مقوله‌های متفاوتی دست یافته‌اند. پژوهش حاضر با تاکید بر تحلیل کتاب‌های تازه تالیف فارسی نگاشته شده است؛ هم‌چنین، به جایگاه پنهان و آشکار اجتماعی و سیاسی زنان در این کتاب‌ها نظر داشته است.

روش پژوهش

این پژوهش توصیفی تحلیلی و از نوع کیفی است که به تحلیل محتوای کتب درسی فارسی دوازده پایه از منظر نگرش به جایگاه سیاسی و اجتماعی زنان پرداخته است. در این پژوهش، ابتدا کل کتاب‌های مربوطه به شیوه استقرایی کدگذاری و تمامی کدها، مقوله‌بندی شد و هر کدام با توجه به هر پایه در جدول جداگانهای قرار گرفت. سطرهای مرتبط با کدها در جدول در قسمت مرتبط با مؤلفهها قرار گرفته شد و نسبت مؤلفههای هر کدام با توجه به سطور کل کتب و با توجه به فرضیههای پژوهش با نرمافزار SPSS مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفت. در این پژوهش برای رسیدن به پایایی کدها، بخش‌هایی از کتاب توسط دو کدگذار، کدگذاری شد و روایی آن با روش کثرتگرایی و درگیری طولانی مدت پژوهشگر با فضای پژوهشی صورت پذیرفت. مقولات استخراج شده به همراه نمونه‌هایی از کدگذاری در زیر آورده ‌می‌شود:

جدول 1. نمونه‌هایی از کدگذاری و مقولات استخراج شده

مقوله‌ها	نمونه مرتبط در کتاب
زن به عنوان اعضای خانواده	خاله خرگوشه، لباسی را که میبافت، تمام کرد؛ آن را به تن پری کوچولو پوشاند.
زن به عنوان مادر حامی	مادرش به او گفت: عزیزم تو باید بدانی که میکروبها در دستهای کثیف زندگی میکنند؛ پس برای جنگیدن با آنها بهتر است همیشه خود را پاکیزه نگه داری.
زن به عنوان دانشآموز و جویای علم	مریم، عضو گروه «آرام» با کنجکاوی از خانم مربی خواست تا درباره این موضوع توضیح دهد.
زن در جایگاه معنوی	ای مادر عزیز که جان دادهای مرا، خوشنودی تو مایه خشنودی من است زیرا بُوَد رضای خدا در رضای تو
زن به عنوان حامی حیوانات و طبیعت	پیرزن هر روز ریزههای نان، روی بام خانهاش میریخت و هدهد میخورد.
زن به عنوان فردی تاثیرگذار در تحولات انقلاب و جنگ	زنانی که در طول هشت سال جنگ تحمیلی دولت عراق بر ایران، دلاورانه در برابر دشمنان، پایداری ورزیدند و از اسلام و ایران دفاع کردند.
زن در مشاغل تولیدی	مردان و زنان در شالیزار برنج میکارند.
زن در مشاغل خدماتی-آموزشی	خانم مربّی، در میان سر و صدای دانش‌آموزان، وارد کلاس شد؛ بعد از سلام و احوال پرسی، از بچّهها خواست با یکدیگر مشورت کنند.
زن به عنوان مادر راهنما	مادر: من میدانم کجا؛ حوض مسجد محلّه، هم بزرگ است، هم پر از ماهی. خادم مسجد هم، حسابی به آنها میرسد.
زن به عنوان مادری شجاع	گرگ، دندانهای تیزش را به کژال نشان داد و حملهور شد. کژال خودش را به طرف روناک کشید؛ روناکم، روناکم. گرگ چنگال به بازوی کژال کشید. روناک مثل برّهای، دستهایش را در هوا تکان میداد.
زن به عنوان ایثارگر	من و مریم را به گودالی انتقال دادند. تعدادمان ساعت به ساعت بیش‌تر میشد. ساعت ده صبح جوانی با قامتی باریک و محاسنی قهوهای مثل تیری که از دور شلیک شود، به جمع ما پرتاب شد.
زن در جایگاه نقال و قصهگو	شب است. مادربزرگ داستان میگوید. او داستان جوجه اردک زشت را میگوید.
زنان نامآور شاهنامه	گردافرید، پهلوان شیرزن ایرانی، دختر کژدم است و یکی از گیراترین زنان شاهنامه است.
زن به عنوان فردی متدین	وقتی نگاه حضرت فاطمه (س) به لباس سبز بهشتی افتاد، اشکهایش جاری شد. عطر بهشتی پیراهن خیلی زود همه را به اتاق حضرت فاطمه کشاند.
اسامی زن در کتاب درسی	-ریحانه: دیروز کی به خانه رسیدی؟ -فاطمه: ساعت دوازده و نیم رسیدم.
زن شاعر	پروین از کودکی کوشا و اهل تفکر بود. در یازده سالگی با اشعار فردوسی، نظامی و مولوی و ناصرخسرو آشنا شد.
زن نویسنده	هلن کلر زنی نابینا و نویسنده است که برای درک بهتر معجزه آفرینش، ما را به بهرهگیری از قابلیتهای وجودمان دعوت میکند.
زن شاعر متون کتاب	پروین اعتصامی: محتسب مستی به ره دید و گریبانش گرفت مست گفت ای دوست این پیراهن است افسار نیست
زن نویسنده متون کتاب	کِلِر ژوبرت (این نویسنده پس از پذیرش دین اسلام به ایران آمد و اکنون ساکن تهران است و برای کودکان مینویسد)
زن مترجم متون کتاب	داستان زندگی من، ترجمه ثمینه بیدنظر (باغچه بان)

یافته‌های پژوهش

در این فصل، به تحلیل کمی داده‌های کیفی پرداخته میشود. نخست مقوله‌های مرتبط با جایگاه اجتماعی و سیاسی زنان و سپس مقدار توجه به این مقوله‌ها در هر یک از پایه‌ها و دوره‌ها نشان داده می‌شود و سپس هر دوازده پایه از منظر توجه به جایگاه سیاسی و اجتماعی زنان مورد مقایسه قرار می‌گیرد.

جدول 2. جایگاه زنان با تاکید بر جایگاه اجتماعی و سیاسی آنها در دوره ابتدایی به تفکیک پایه‌ها

تعداد	مولفه ها	اول	دوم	سوم	چهارم	پنجم	ششم	فراوانی
1	اعضای خانواده	2	11	14	6	2	2	37
2	جایگاه معنوی	1	2	8			5	16
3	زن به عنوان مادر حامی	4	7	8	18	6		43
4	زن در مشاغل خدماتی-آموزشی (جایگاه اجتماعی)	1	12	1			1	15
5	زن در مشاغل تولیدی (جایگاه اجتماعی)	2						2
6	زن مبارز و شجاع			3		5		8
7	تاثیرگذار در تحولات انقلاب و جنگ (جایگاه سیاسی)			3		1		4
8	فرد مشاور و راهنما		14		3	2	8	27
9	جویای علم و دانش‌آموز				14	9	6	24
10	حامی حیوانات و طبیعت (جایگاه اجتماعی)				5			5
11	اسامی زن در کتابهای درسی		1	3	6			10
12	زن شاعر (جایگاه اجتماعی)	1		1	1	1	1	5
13	زن نویسنده یا مترجم (جایگاه اجتماعی)			2	2			4
Nمجموع مولفهها 206		11	47	43	55	26	23	درصد کل 7/3%
Nجمع تعداد سطور 5560		11	47	43	55	26	23	درصد کل 7/3%

نمودار 1. جایگاه زنان با تاکید بر جایگاه اجتماعی و سیاسی آنها در دوره ابتدایی به تفکیک پایه‌ها

در کتاب فارسی دوره ابتدایی، مجموعاً از کل سطور کتاب (5560N=)، 205 سطر یا 68/3 درصد از سطور کتاب به جایگاه زنان اختصاص پیدا کرده است. در بین 13 مؤلفه از مؤلفههای یافت شده، تنها در 5 مولفه به جایگاه اجتماعی زنان توجه شده است که به ترتیب مقدار توجه عبارتند از: زن در مشاغل خدماتی- آموزشی (15N=) زن به عنوان حامی حیوانات و طبیعت (5=N)، زن شاعر (5=N)، زن نویسنده یا مترجم (4=N)، زن در مشاغل تولیدی (2=N) و تنها در یک مولفه به جایگاه سیاسی زنان به عنوان تاثیرگذار در تحولات انقلاب و جنگ (4=N) توجه شده است.

جدول 3: جایگاه زنان با تاکید بر جایگاه اجتماعی و سیاسی آنها در دوره متوسطه اول به تفکیک پایه‌ها

تعداد	گزینه ها	هفتم	هشتم	نهم	مجموع
1	اعضای خانواده	4	2	1	7
2	مادر حامی	32		13	45
3	فردی شجاع	7			7
4	جایگاه معنوی مادر	6	2		8
5	معنویت زنان			12	12
6	ایثارگر	1			1
7	تاثیرگذار در تحولات انقلاب و جنگ (جایگاه سیاسی)	1	1		2
8	فرد راهنما	11	1	1	13
9	در جایگاه نقال و قصه گو (جایگاه اجتماعی)		1		1
10	زنان نام آور شاهنامه			1	1
11	مشاغل خدماتی-آموزشی (جایگاه اجتماعی)	1			1
12	اسامی زن در کتاب درسی	3	2	2	7
13	زن نویسنده یا مترجم(جایگاه اجتماعی)	3		18	21
14	زن شاعر(جایگاه اجتماعی)	6		1	7
مجموع مولفه ها 133N		74	9	50	درصد کل 922/3 %
جمع تعداد سطور 3340N		74	9	50	درصد کل 922/3 %

نمودار 2. جایگاه زنان با تاکید بر جایگاه اجتماعی و سیاسی آنها در دوره متوسطه اول به تفکیک پایه‌ها

در کتاب‌های فارسی متوسطه اول، از کل سطور (3340N=)، مجموعاً 131 سطر یعنی 922/3 درصد مرتبط با زنان بوده است. در بین 14 مؤلفه از مؤلفههای یافت شده، تنها در 4 مولفه به جایگاه اجتماعی زنان توجه شده است که به ترتیب مقدار توجه عبارتند از: زن نویسنده یا مترجم (21=N)، زن شاعر (7=N)، زن در مشاغل خدماتی- آموزشی (1N=) زن در جایگاه نقال و قصه‌گو (1=N) و تنها در یک مولفه به جایگاه سیاسی زنان با مضمون تاثیرگذار در تحولات انقلاب و جنگ(1N=) اشاره شده است.

جدول 4. جایگاه زنان با تاکید بر جایگاه اجتماعی و سیاسی آنها در دوره متوسطه دوم به تفکیک پایه‌ها

تعداد	مولفهها	دهم	یازدهم	دوازدهم	مجموع
1	اعضای خانواده	6	12	16	34
2	مادر حامی	1	3	1	5
3	مشاغل خدماتی-آموزشی (جایگاه اجتماعی)	1			1
4	تاثیرگذار در تحولات انقلاب و جنگ (جایگاه سیاسی)			1	1
5	در جایگاه نقال و قصهگو		11		11
6	به عنوان فردی شجاع	28		1	29
7	فردی متدین		2		2
8	جایگاه معنوی	1			1
9	زن شاعر (جایگاه اجتماعی)	2		5	7
10	زن نویسنده یا مترجم (جایگاه اجتماعی)	1	1		2
مجموع مولفه‌ها 92 N		40	29	24	درصد کل 35/2 %
جمع تعداد سطور 3908 N		40	29	24	درصد کل 35/2 %

نمودار 3. جایگاه زنان با تاکید بر جایگاه اجتماعی و سیاسی آنها در دوره متوسطه دوم به تفکیک پایه‌ها

در کتاب فارسی مقطع دوم متوسطه، 92 سطر از کل (3908N=)، یا 35/2 درصد از سطور کتاب فارسی به زنان اختصاص داده شده است.

در بین 10 مؤلفه از مؤلفههای یافت شده، تنها در 4 مولفه به جایگاه اجتماعی زنان توجه شده است که به ترتیب مقدار توجه عبارتند از: زن شاعر (7=N)، زن نویسنده یا مترجم (2=N)، زن در جایگاه نقال و قصه‌گو (11N=) زن در مشاغل خدماتی و آموزشی (1=N) و تنها در یک مولفه به جایگاه سیاسی زنان با مضمون تاثیرگذار در تحولات انقلاب و جنگ (1=N) توجه شده است.

جدول5. جایگاه زنان با تاکید بر جایگاه اجتماعی و سیاسی آنها در کل پایه ها

مؤلفهها	اول	دوم	سوم	چهارم	پنجم	ششم	هفتم	هشتم	نهم	دهم	یازدهم	دوازدهم	فراوانی
اعضای خانواده	2	11	14	6	2	2	4	2	1	6	12	16	78
مادر حامی و راهنما	4	21	8	24	12	14	50	3	14	1	3	1	153
دانشآموز و جویای علم				14	9	6							29
معنویت زنان	1	2	8						12	1			24
حامی حیوانات و طبیعت (جایگاه اجتماعی)				5									5
تاثیرگذار در تحولات انقلاب و جنگ (جایگاه سیاسی)			3		1		1	1			1		7
مشاغل تولیدی (جایگاه اجتماعی)	2												2
مشاغل خدماتی-آموزشی (جایگاه اجتماعی)	1	12	1			1	1			1			17
ایثارگر							1						1
در جایگاه نقال و قصهگو (جایگاه اجتماعی)								1			11		12
زنان نامآور شاهنامه									1				1
فردی متدین											2		2
فردی شجاع										28		1	29
اسامی زن در کتاب درسی		1	1	1			3	2	2				10
زن شاعر (جایگاه اجتماعی)			1	1	2	1	6		1	1			13
زن نویسنده یا مترجم (جایگاه اجتماعی)			7	7			2		19	1	1		37
مجموع مؤلفهها	11	47	43	55	26	23	74	9	50	40	29	24	425
	مجموع کل سطور 12808 درصد نسبی کل: 31/3%

نمودار 4. جایگاه زنان با تاکید بر جایگاه اجتماعی و سیاسی آنها در کل پایه‌ها

بررسی کتاب‌های فارسی دوازده پایه نشان می‌دهد، 425 سطر از کل (12808N=) یا 31/3 درصد از سطور کتاب فارسی به زنان اختصاص داده شده است. در بین 24 مؤلفه، تنها در 6 مولفه به جایگاه اجتماعی زنان توجه شده است که به ترتیب مقدار توجه عبارتند از: زن نویسنده یا مترجم (37=N)، زن شاعر (13=N)، زن در مشاغل خدماتی و آموزشی (17=N)، زن در جایگاه نقال و قصه گو (12N=) حامی حیوانات و طبیعت (5=N)، زن در مشاغل تولیدی (2=N) و تنها در یک مولفه به جایگاه سیاسی زنان با مضمون تاثیرگذار در تحولات انقلاب و جنگ (1=N) توجه شده است.

جدول 6. جدول فراوانی مولفه های مرتبط با جایگاه زنان در هر پایه نسبت به کل

دوازده پایه	سطور کل	نسبت هر پایه
فارسی اول	629	11
فارسی دوم	683	47
فارسی سوم	943	43
فارسی چهارم	1180	55
فارسی پنجم	1127	26
فارسی ششم	998	23
فارسی هفتم	1285	69
فارسی هشتم	1060	9
فارسی نهم	995	50
فارسی دهم	1197	39
فارسی یازدهم	1332	30
فارسی دوازدهم	1379	23
مجموع	12808	425

نمودار 5. نمودار مولفه های مرتبط با جایگاه زنان در هر پایه نسبت به کل

جدول‌های 5 و 6 و نمودار‌های 4 و 5 به مقایسه مولفه‌ها در کل دوازده پایه پرداخته‌است. در کتاب‌های فارسی دوازده پایه دوران تحصیلی، زن در مؤلفههایی چون: اعضای خانواده (78=N)، مادر حامی و راهنما (153N=)، دانشآموز و جویای علم (29N=)، معنویت زنان (24N=)، حامی حیوانات و طبیعت (5N=)، تاثیرگذار در تحولات انقلاب و جنگ (5N=)، در مشاغل تولیدی (2N=)، در مشاغل خدماتی-آموزشی (17N=)، زن ایثارگر (1N=)، در جایگاه نقال و قصهگو (12N=)، زنان نام آور شاهنامه(1N=)، زن به عنوان فردی شجاع (29N=)، فردی متدین (2N=)، اسامی زن در کتاب درسی (10N=)، زن شاعر (13N=)، زن نویسنده و مترجم (37N=)، تعریف شده است که در کل 425 سطر از کل سطور (12808N=) کتاب فارسی را به خود اختصاص داده است؛ به بیان دیگر، 31/3 درصد ازکل سطور کتاب، مختص به زنان است. در بین مؤلفههای دوازدهپایه، مجموعاً از 16 مؤلفه که به زنان اختصاص پیدا می‌کند، تنها در 6 مولفه به جایگاه اجتماعی زنان توجه شده است که به ترتیب مقدار توجه عبارتند از: زن نویسنده و مترجم (37N=) زن در مشاغل خدماتی- آموزشی (17N=) زن شاعر (13N=)، زن در جایگاه نقال و قصه گو (12=N)، زن به عنوان حامی حیوانات و طبیعت(5=N)، زن در مشاغل تولیدی (2=N) و در 1 مولفه به جایگاه سیاسی زنان با مضمون فرد تاثیرگذار در انقلاب و جنگ (7N=)، اشاره شده است.

در بین دوازده پایه، فارغ از موضوع جایگاه زن، از منظر تعداد سطور، کتاب فارسی دوازدهم بیش از کتاب‌های فارسی سایر پایه‌ها به موضوع زن پرداخته است که البته بیش‌تر زن را به عنوان یکی از اعضای خانواده مطرح کرده است. نکته قابل توجه این است که اگر سطور مرتبط به موضوع زن را به نسبت کل سطور این کتاب در نظر بگیربم، این پایه از جایگاه بالاتری نسبت به سایر پایه‌ها برخوردار نیست و کتاب فارسی پایه هفتم از بالاترین نسبت مقدار سطور مرتبط با زنان به کل سطور کتاب برخوردار است؛ البته، تاکید این پایه بر نقش مادری زن در اجتماع کوچک خانواده است و جایگاه زن در جوامع بزرگ‌تر را چندان مد نظر قرار نداده است. کتاب فارسی هشتم از کم‌ترین مقدار توجه به زنان برخوردار است. از منظر توجه به جایگاه اجتماعی و سیاسی کتاب های فارسی دوره ابتدایی از بیش‌ترین توجه به جایگاه زنان برخوردارند.

نتیجه‌گیری

از دیرباز تاکنون، نقش و جایگاه زنان در جامعه، یکی از مسائل مهم و قابل بررسی است. مشارکت فعال زنان در جامعه، مسألهای است که همواره با موانع و مشکلات فراوانی رو به رو بوده است. زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی هر جامعه تا حدود زیادی فراهم کننده جایگاه و نقش زنان آن جامعه و پذیرفتنشان به عنوان نیرویی فعال است. با توجه به اهميت کتاب‌های درسی در فرهنگسازی، تجلی آشکار و پنهان نقش زنان و جايگاههاي متفاوت سیاسی و اجتماعی آنها در این کتب، از اهمیت بالایی برخوردار است و جایگاههایی که برای زنان در این کتاب‌ها در نظر گرفته می‌شود می‌تواند شکل‌دهنده تفکر دانش‌آموزان در این زمینه باشد. بررسی کتاب‌های درسی از این منظر واقعیت‌هایی را در این زمینه روشن کرده که قابل تامل است.

با تعیین و انتخاب نمونه که شامل کتاب‌های فارسی هر دوازده پایه تحصیلی بود و تعیین رویکرد استقرایی برای تحلیل متون مندرج در این کتاب‌ها، طرح ریزی فرایند کدگذاری انجام شد. اجرای فرایند کدگذاری بر این اساس بوده است که ابتدا هر آنچه در ارتباط با زنان در این کتاب‌ها مندرج است، با در نظر داشتن مضامین و ایده‌های اصلی متن به عنوان محتوای اولیه و مضامین پنهان و ضمنی به مثابه محتوای ثانویه مشخص و کدگذاری شد؛ سپس با شناسایی واحدهای معنی و مقوله بندی کدهای مشخص شده، نقش‌های زنان به طور کلی و نقش‌های سیاسی و اجتماعی زنان به طور اختصاصی مشخص شد؛ بنابراین در این پژوهش نخست به جایگاه زنان در کتاب های فارسی دوازده پایه توجه شد و سپس با تمرکز بر یک قلمرو ویژه، جایگاه اجتماعی و سیاسی زنان در این کتاب‌ها مورد توجه قرار گرفت و پس از تایید قابلیت اعتماد و اعتبار داده‌ها نتایج پژوهش تحلیل شد.

نتایج به دست آمده نخست متوجه کمیت توجه به جایگاههای زنان در کتاب‌های درسی است. زنان به عنوان نیمی از جمعیت کشور و در حالی که می‌توانند نقشی مهم در پیشبرد مسائل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ایفا کنند، حضور پر رنگی در کتاب‌های درسی ندارند؛ به طوری که از بین 12808 سطر کتاب‌های دوازده پایه، تنها 405 سطر یعنی31/3 درصد به زنان به طور کلی و جایگاه آن‌ها در جامعه و سیاست اشاره شده است.

با بررسي کتاب‌های فارسی پايههاي گوناگون تحصيلي، روشن می‌شود مقوله‌هایی که می‌تواند نشان دهنده جايگاههاي اجتماعي زنان باشد، تحت چند عنوان محدود قرار می‌گیرد که البته، مقدار توجه و پراکندگی آن‌ها در کتاب‌های گوناگون نیز بسیار متفاوت است. این مقوله‌ها عبارتند از: زن به عنوان حامی حیوانات، زنان نقال، زن در مشاغل خدماتي-آموزشی زن در مشاغل توليدي، زن نقال، زن شاعر و زن نويسنده و تنها به یک نقش کلی در ارتباط با تاثیرگذاری سیاسی زنان اشاره شده است که عبارت است از تاثیرگذاری در جنگ و انقلاب. در عوض نقش زنان بیش‌تر در خانواده و به عنوان مادر منعکس شده است و تفاوتی قابل توجه بین این نقش‌ها و نقش‌های اجتماعی و سیاسی زنان مشاهده می‌شود.

در كل كتاب‌های پايه ابتدايي، 68/3 درصد از كلسطور، مرتبط با زنان است. از بين ١٣ مقوله یافت شده در این کتاب‌ها، زن بیش‌تر به عنوان مادري حامي، به عنوان یکی از اعضاي خانواده، به عنوان دانش‌آموز و در جايگاه مشاور و راهنما تجلی یافته است. در این کتاب‌ها اشاره‌ای به جایگاه سیاسی زنان نشده است و جایگاه شغلی آن‌ها بسیار مورد کم توجهی قرار گرفته است.

در کل کتاب‌های متوسظه اول، 92/3 درصد سطور، مرتبط با زنان است. از بین 14 مقوله یافت شده در این کتاب‌ها، زن به عنوان مادی حامی، از بیش‌ترین مقدار توجه برخوردار است. این دوره بیش‌تر از سایر دوره ها به نقش نویسندگی زنان توجه کرده است. پس از آن استفاده از آثار زنان در این کتاب‌ها و زن به عنوان فردی فداکار و دارای جایگاه معنوی، از دیگر مقولاتی هستند که به نسبت سایر مقوله‌ها مورد توجه بیش‌تری قرار گرفتند. در این کتاب‌ها نیز جایگاه سیاسی و جایگاه شغلی زنان از توجه بسیار اندکی برخوردار بوده است.

در کل کتاب‌های متوسطه دوم، 35/2 درصد به زنان اختصاص داده شده است و از بین 10 مقوله مرتبط با زنان، زن به عنوان یکی از اعضای خانواده و فردی شجاع و مبارز از بیش‌ترین فراوانی برخوردار بوده است و به جایگاه شغلی، سیاسی و معنوی زنان کم‌ترین توجه صورت پذیرفته است.

یا مقایسه کتاب‌های فارسی سه دوره گوناگون تحصیلی، هدفمندی خاصی در تعداد و توزیع مولفه‌های مرتبط به زنان مشاهده نمی‌شود. گویی مولفان کتاب درسی بدون در نظر گرفتن اهداف خاص، به طور اتفاقی از متونی استفاده کرده‌اند که زنان در آنها حضور داشتند؛ به طوری که در پایه ششم، 74 سطر به زنان اختصاص داده شده است و در پایه هفتم، تنها 9 سطر؛ این درحالی است که در پایه هشتم مجددا تعداد سطور افزایش پیدا می‌کند و به 50 سطر می‌رسد. نقطه مشترک این متون بی توجهی یه جایگاه تاثیرگذار زنان در اجتماع‌های بزرگ و تاثیرگذاری سیاسی و اقتصادی آن‌هاست؛ به طوری که در کل دوازده پایه، تنها در 7 سطر به جایگاه سیاسی زنان اشاره شده است و به نقش تاثیرگذار زنان در تولید، تنها به دو سطر اکتفا شده است در عوض از 425 سطر کل کتاب‌های دوازده پایه که به زنان اشاه شده است در 153 سطر، زنان به عنوان مادران حامی، شجاع، و راهنما و در 78 سطر به عنوان یکی از اعضای خانواده در نظر گرفته شده‌اند. این امر نشان می‌دهد، جایگاه مادری زنان و نقش‌شان در خانواده بسیاری از موقعیت‌های تاثیرگذار اجتماعی و سیاسی، آنها را در این کتاب‌ها تحت الشعاع قرار داده است. یا تبلیغ برای جایگاه ارزشند مادری زنان، مانع از پرداختن به سایر نقش‌های تاثیرگذار آنها در اجتماع و سیاست شده است.

نتایج حاصل از این پژوهش با پژوهش‌های محمدتقينژاد و همكاران (١٣٩٤) و مقاله كريمي (١٣٩٣) همسو است كه طبق نظر آنها، زنان در كتب درسي بیش‌تر در نقش مادری، معلمی و پرستاري قرار گرفته‌اند و در كتاب‌های فارسي دوره متوسطه اول و دوم، زنان بيش از آن كه انسانهای مستقل اجتماعي باشند، مادر، خواهر، همسر و دختران مردان معرفي شدهاند. هم‌چنین، با پژوهش بحرانيفر و فرهمندپور (١٣٩٣) که باور دارند حضور گسترده و رو به فزوني زنان در فعاليت‌هاي اجتماعي در کتاب‌های درسی به درستي منعكس نشده است در یک جهت قرار دارد.

برای توسعه سیاسی و اجتماعی، هرگز نمی‌توان مشارکت زنان را نادیده گرفت و سطوح توسعه کشورها را می‌توان از توسعه یافتگی زنان آن جامعه تشخیص داد. در منشور حقوق و مسوولیت‌های زنان در نظام جمهوری اسلامی ایران که مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال 1383 است، طیفی گسترده از موضوعات مرتبط با زنان آورده شده است که از جمله می‌توان به جایگاه سیاسی و اجتماعی زنان اشاره کرد. یکی از شاخص‌های تاثیرگذار بر رشد و توانمندی‌های زنان در عرصه اجتماع و سیاست، آموزش درست و بجای جامعه است که می‌تواند از نخستین سال‌های ورود کودکان به مدارس آغاز شود و کتاب‌های درسی در این زمینه نقش تاثیرگذاری دارند. جامعهای مي‌تواند پيشرفت كند كه به محتواي مواردی که به طور پنهان یا آشکار آموزش داده می‌شود توجه ويژه کند. زنان در كشورهاي گوناگون، با توجه به شرايط اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و عقیدتی موجود در آن ممكن است جايگاههاي گوناگوني داشته باشند؛ چنانچه اين جايگاهها در اين كتابها رو به فزونی روند، ديدگاه عمومي نسبت به توانمندي زنان افزايش مييابد.

نتایجی که در تحلیل کلی کتاب‌های فارسی دوازده پایه به چشم می‌آید نخست کم توجهی به جایگاه زنان در کل این کتاب‌ها و سپس عدم توازن در توجه به جایگاه اجتماعی خرد و کلان زنان در عرصه اجتماع است. برخی از ویژگی‌های زنان مانند نقش مادری، جایگاه معنوی این نقش و نقشی که زنان در خانواده ایفا می‌کنند از جمله مواردی است که بیش از سایر موارد مورد توجه قرار گرفته است. در عوض جایگاه زنان در اجتماع بزرگ‌تر، نقش آن‌ها در تولید و تاثیرگذاری آن‌ها در اقتصاد و تحولات بزرگ اجتماعی و سیاسی مانند کارآفرینی انقلاب و جنگ بسیار کم رنگ بوده است. نبود زن مدیر و تاثیرگذار در عرصه‌های بزرگ اجتماعی و سیاسی و نادیده گرفتن بخش بزرگی از توانایی‌های زنان در این کتاب‌ها می‌تواند به طور ناخودآگاه ایده زنان به عنوان جنس دوم را به دانش‌آموزان القا کند. زنان در كتب درسي، مشاغل خدماتي-آموزشی و توليدي، جایگاهی محدود دارند و اين جايگاهها به شغل خیاطي، قاليبافي، مدير و معلم محدود شده است که بیش‌تر در عرصه خانواده یا اجتماع‌های کوچک نشان داده می‌شود. توجه به جایگاههای مدیریتی زنان در عرصه اجتماع و سیاست و دستاوردهای مدیریتی آنها در ایران و سایر کشورهای موفق جهان، افزون بر این که می‌تواند این آمادگی ذهنی را برای دانش‌آموزان دختر به همراه داشته باشد که تنها به نقش‌های محدود اجتماعی بسنده نکنند، دانش‌آموزان پسر را نیز در پذیرش این نقش‌ها برای زنان اماده می‌سازد.

ملاحظات اخلاقی

برای اطمینان از یافته‌های پژوهش، افزون بر این که متن دوبار توسط کدگذار کدگذاری شد. بخش‌هایی از متن توسط یک پژوهشگر دیگر نیز کدگذاری شد و نتایج بایکدیگر تطبیق داده شد. کدهای ارائه شده از پایایی بالایی برخوردار بودند.

پیروی از اصول اخلاق پژوهش

این پژوهش برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد و زیر نظر کمیته تحصیلات تکمیلی دانشگاه انجام شده است. تمام نکات اخلاقی شامل رازداری، امانتداری، دقت در استناددهی، رعایت ارزش‌های اخلاقی در گردآوری داده ها توسط پژوهشگران مدنظر قرار گرفته است.

حامی مالی

تمام منابع مالی و هزینه پژوهش و انتشار مقاله، بر عهده نویسندگان بوده و هیچگونه حمایت مالی دریافت نشده است.

تعارض منافع

این مقاله برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد با عنوان «بررسی جایگاه اجتماعی و سیاسی زنان در کتاب‌های فارسی دوازده پایه»است که در گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان انجام شده است. مطابق با اهداف دانشگاه است و با منافع شخصی یا سازمانی منافات ندارد.