مطالعه کیفی ادراک زنانه از وضعیت ترومای اجتماعی و پیامدهای آن (مورد مطالعه شهر تبریز)
محورهای موضوعی : زن و جامعه
فاطمه گلابی
1
*
,
توکل آقایاری هیر
2
,
محمد باقر علیزاده اقدم
3
,
اسماعیل نوروزی
4
1 - دانشیار جامعه شناسی،گروه علوم اجتماعی، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
2 - دانشیار گروه علوم اجتماعی و مدیر گروه جامعه شناسی سلامت موسسه تحقیقات اجتماعی دانشگاه تبریز، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
3 - استاد گروه علوم اجتماعی و مدیر قطب علمی جامعه شناسی سلامت دانشگاه تبریز، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
4 - دانشجوی دکتری جامعه شناسی، گروه علوم اجتماعی، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
کلید واژه: تروما, ترومای اجتماعی, تنگناهای ساختاری, ناایمنی فضایی, آشفتگی روانی, زنان,
چکیده مقاله :
هدف: این پژوهش با هدف فهم درک زنان از وضعیت ترومای اجتماعی و پیامدهای آن بر زنان، صورت گرفت. ترومای اجتماعی به واقعیت اجتماعی و در عین حال به بازتاب های روان کاوانه تجارب فردی اشاره دارد. در این پژوهش، ترومای اجتماعی، به اختلال خرده نظام ها و آنومی های موجود در جامعه اشاره دارد که بازتاب های روانی نیز به دنبال دارد.
روش: روش مورد استفاده، روش کیفی از نوع نظریه زمینه‌ای است. به منظور جمع آوری داده ها با استفاده از نمونه گیری هدفمند و با رعایت حداکثر تنوع شرکت کنندگان و تا رسیدن به اشباع نظری با 14 نفر از زنان بالای بیست سال ساکن شهر تبریز در سال 1402 ،مصاحبه عمیق انجام شد. داده ها با استفاده از کدگذاری سه مرحله ای باز، محوری وگزینشی مورد تحلیل قرار گرفت.
یافته ها: مقوله هسته ترومای اجتماعی زنانه و مقولات اصلی و فرعی از میان داده ها، شناسایی شدند. یافته ها نشان داد که وضعیت ترومای اجتماعی در فهم زنان، با مقوله‌های اصلی خفگی ساختاری/نهادی، ناایمنی فضایی و خودکشی سلامتی، معنا می‌شود. آنچه از این پژوهش به عنوان نتیجه برآمد این است که زنان مشارکت کننده در این پژوهش، در قفس های ساختاری /نهادی اسیر شده و در میدان های خصوصی و عمومی خویش، احساس نا ایمنی می‌کنند و با بی توجهی ها نسبت به سلامت شان مواجه شده اند که نگاه مردسالارانه و ضعف اقتصادی شان این وضعیت را بغرنج تر کرده و آن ها را به بیماران روح و روان مبدل کرده و خود را قربانیان اجتماعی می‌دانند. آن ها با وجود نا امیدی و روان رنجوری، فعالیت زنانه، آگاهی و مطالبه گری زنانه و ساختارشکنی را تنها راه نجات از این وضعیت می‌دانند.
Introduction: This research was conducted with the aim of understanding the feminine perception of social trauma and its consequences on them. A qualitative method considering the grounded theory procedure was used.
Method: In order to collect the data, using purposeful sampling method and considering the maximum diversity of participants, in-depth interview was conducted with 14 women over 20-year-old living in Tabriz in 2023. The interview continued until reaching the theoretical saturation. The data were analyzed using three stages of open, axial and selective coding. The core category of feminine social trauma and main and secondary categories were identified from the data.
Findings: The findings showed that the social trauma in women's perception is defined by the main categories of structural/institutional suffocation, spatial insecurity and health suicide. What came out of this research is that the women participating in this research are trapped in the structural/institutional cages and feel insecure in their private and public fields. Their health is being ignored. The patriarchal view and economic weakness made this situation more complicated and led them to be mental and emotional patients so that they call themselves "social victims".
Conclusion: Despite their despair and nervousness, they consider women's activity, awareness and demands, and deconstruction as the only way to get rid of this situation.
1- Tosone C. Shared trauma, shared resilience during a pandemic social work in the time of COVID-19, ISSN 2520-162X ISSN 2520-1611 (electronic) Essential Clinical Social Work Series; 2021.
2- Tavakol M, Hassanzadeh A. Sociological understanding of civic trauma; motorcyclists' trauma in Tehran, 2010-11. Sociological Review. 2014 February1; 20, 2(2):209-232(In Persian).
3- Batista E, Wiese P. Culture and migration: Psychological trauma in children and, adolescents. Traumatology. 2010; 16(4):142–152.
4- Haskell L, Randall M. Disrupted attachments: A social context complex trauma framework and the lives of aboriginal peoples in Canada, Journal of Aboriginal Health. 2009; 5(3): 48-99.
5- Pedović I, Hedrih V. Social trauma and emotional attachment. FACTA UNIVERSITATIS Series: Philosophy, Sociology, Psychology and History. 2019; 18(1): 27–37.
6- Habibi D, Amiri Majd M, Karimi A. Prediction of depression based on early childhood traumas and early incompatible schemas in children 7 to 12 years old. Journal of New Developments in Psychology, Educational Sciences and Education. 2019; 3(24): 12-23(In Persian).
7- Giddens A, Birdsall K. Sociology. translated by H Chavoshian. Tehran: Ney Publishing; 2006.
8- Razaghi H, Mohseni Tabrizi A, Ghaffari Gh. A qualitative study on the perceptual lag of environmental risks in Tehran. Iranian Journal of Anthropological research. 2020; 9, 2(18): 127-145(In Persian).
9- Brand B. Trauma and women, Psychiatric Clinics North America. 2003; 26(3): 759–779.
10- Azoulay R, Gilboa-Schechtman E. Social construction and evolutionary perspectives on gender differences in post-traumatic distress: The case of Status Loss Events, Frontiers in Psychiatry, BRIEF RESEARCH REPORT article. 2022; 13: 1-9.
11- Piri S. The most important issue of today's Iranian society from the point of view of experts and university professors. 2017. Available from: https://www.iran-newspaper.com .
12- Asadi F, Zohoor A. Comparison the history of trauma registry system in developed countries with Iran. Journal of Management and Medical Informatics School. 2012; 6(14): 21-30.
13- Mandal D K, Singh S. Sigmund Freud’s psychoanalytic perspectives on trauma theory with special reference to hysteria, Journal of Positive School Psychology. 2022; 6(4): 10256–10260.
14- Noorbakhsh Moghadam A. What is trauma or wound healing? How to overcome our trauma? Encyclopaedia of popular psychology. 2023. Available from: https://public-psychology.ir/1397/11/what-is-trauma/
15- Ritzer G. Contemporary sociological theory and its classical roots. Translated by Sh Mosamaparast. Tehran: Sales Publication. 2009.
16- Kamaleddini M A. Theoretical review of disaster’s social terminology. Disaster Prevention and Management Knowledge. 2019; 9(4) :403-414(In Persian).
17-Shekarbeigi A. Gender inequality and its related factors among the women citizens of Boukan and Miandoab. Women Studies. 2017; 8, 21(3): 47-67(In Persian).
18- Grenfell M. Pierre Bourdieu: Key concepts. translated by M M Labibi. Tehran: Afkar Publishing. 2018.
19- Firozjaeyan A A, Hashemiyan B. Analysis of the relationship between hysteresis at campus field level and academic alienation. Social Problems of Iran. 2019; 9(2): 135-157(In Persian).
20- Woods E T. Cultural trauma: Ron Eyerman and the founding of a new research paradigm, American Journal of Cultural Sociology. 2019; 7(2): 260-274.
21- Shakouri M, Hajiakbari F, Shamshiri R. Maslow's pyramid revision compared to the Qur'anic model of human needs based on the typology of the afterwards recompenses. Journal of Researches of Quran and Hadith Sciences. 2020; 17, 2(46): 65-106(In Persian).
22- Kiser J L, Nurse W, Lucksted A. Collins K S. Understanding the impact of trauma on family life from the viewpoint of female caregivers living in urban poverty laurel, Traumatology. 2008; 14(3): 77–90.
23- Hamburger A, Hancheva C, Volkan V D. Social trauma - An interdisciplinary textbook, Nature Switzerland: Springer; 2021.
24- Nejati M H. Fifty-two social challenges that have involved the mind of Iran. 2016. Available from: https://www.khabaronline.ir/news/654454
25- Perera E, Chou SH, Cousins N, Mota N, Reynolds K. Women’s experiences of trauma, the psychosocial impact and health service needs during the perinatal period. BMC Pregnancy and Childbirth. 2023; 23:197-215.
26- Tseris E. Trauma, women’s mental health, and social Justice: pitfalls and possibilities. University of York: Routledge; 2019.
27- Bjornsson A S, Hardarson J P, Valdimarsdottir A G, Gudmundsdottir K. Social trauma and its association with posttraumatic stress disorder and social anxiety disorder. Journal of Anxiety Disorders. 2020; 72: 1-9.
28- Padden J V. Urban trauma: Mental health clinicians’ perception of trauma informed care, trauma responsive practice, and trauma resilience. Morgan State University. ProQuest Dissertations & Theses, 2021; 28410151.
29-Monajemi A A, Naimi M. A systematic review of dark personality traits based on attachment styles and childhood traumas. Iranian Journal of Psychology and Behavioral Sciences. 2022; 25: 1-10.
30- Eyerman R. Cultural trauma slavery and the formation of African American identity. UK: Cambridge University Press; 2001.
31- Mushfaghifar S, Ezzatpanah B, Mousavi M N. Evaluation of urban services in ten areas of Tabriz metropolis, Quarterly Journal of Geography and Environmental Studies. 2022; 10(37): 79-98.
32- Onwuachi-Willig A. The trauma of the routine: Lessons on cultural trauma from the Emmett Till Verdict, sociological theory, American Sociological Association 2016; 34(4): 335–357.
33- About the UK Trauma Council, from the site: https://uktraumacouncil.org/about
34- Hemti S. Divorce and marriage rate in East Azerbaijan/ loud alarm of population aging in the province. 2022. Available from: https://farsnews.ir/azarbaijan-sharghi/news/14011209000909
35- Naqipour B et al. document on promoting mental health and social care in preventing self-harming and suicidal behaviors in East Azerbaijan province based on the suicide prevention program, winter 2022.
Quarterly Journal of Women and Society Winter 2025. Vol 15. Issue 60
Research Paper | |
A Qualitative Study of Feminine Perception of Social Trauma and its Consequences (Case Study: Tabriz City) | |
Fatemeh Golabi1*, Tavakol Aghayari Hir 2, Mohammad Bagher Alizadeh Aghdam3 , Esmaeil Nouroozi 4 1. Professor, Director of the Department of Women and Family Studies at the Institute of Social Studies and Research in University of Tabriz, Department of Social Science, Faculty of Law and Social Science, University of Tabriz, Tabriz, Iran 2. Associate Professor, Director of the Department of Health Sociology at the Institute of Social Studies and Research in University of Tabriz, Department of Social Science, Faculty of Law and Social Science, University of Tabriz, Tabriz, Iran 3. Professor, Director of the center of Excellence in Health Sociology at the University of Tabriz, Department of Social Science, Faculty of Law and Social Science, University of Tabriz, Tabriz, Iran 4. Ph.D. Student of Sociology, Department of Social Science, Faculty of Law and Social Science, University of Tabriz, Tabriz, Iran | |
Received: 2024/01/08 Revised: 2024/05/29 Accepted: 2024/06/18 | Abstract Introduction: This research was conducted with the aim of understanding the feminine perception of social trauma and its consequences on them. A qualitative method considering the grounded theory procedure was used. Method: In order to collect the data, using purposeful sampling method and considering the maximum diversity of participants, in-depth interview was conducted with 14 women over 20-year-old living in Tabriz in 2023. The interview continued until reaching the theoretical saturation. The data were analyzed using three stages of open, axial and selective coding. The core category of feminine social trauma and main and secondary categories were identified from the data. Findings: The findings showed that the social trauma in women's perception is defined by the main categories of structural/institutional suffocation, spatial insecurity and health suicide. What came out of this research is that the women participating in this research are trapped in the structural/institutional cages and feel insecure in their private and public fields. Their health is being ignored. The patriarchal view and economic weakness made this situation more complicated and led them to be mental and emotional patients so that they call themselves "social victims". Conclusion: Despite their despair and nervousness, they consider women's activity, awareness and demands, and deconstruction as the only way to get rid of this situation.
|
Use your device to scan and read the article online
DOI: 10.30495/jzvj.2024.32925.4126 | |
Keywords: Trauma, Social Trauma, Structural Restrictions, Spatial Insecurity, Psychological Confusion, Women. | |
Citation: Golabi F, Aghayari Hir T, Alizadeh Aghdam M, Nouroozi E. A Qualitative Study of Feminine Perception of Social Trauma and its Consequences (Case Study: Tabriz City): Quarterly Journal of Women and Society. 2025; 15 (60): 125-143 | |
*Corresponding author: Fatemeh Golabi Address: Professor, Director of the Department of Women and Family Studies at the Institute of Social Studies and Research in University of Tabriz, Department of Social Science, Faculty of Law and Social Science, University of Tabriz, Tabriz, Iran Tell: 09144061462 Email: f.golabi@tabrizu.ac.ir | |
Extended Abstract
Introduction
In recent years, there has been conducted significant number of studies on trauma. Although most of them are in the fields of psychology, psychiatry, neuroscience and medicine, a small number of studies used terms of collective trauma, cultural trauma, historical trauma to relate the trauma issue to the social context and the affecting conditions. Among these studies, Haskell and Randall (2009) regards social and historical trauma as a historical problem and define it as "complex collective trauma" among a group of people with the same ethnic, national or religious sects"(4). Reviewing the studies in this field shows that most psychological and sociological studies have emphasized the personal and social consequences of trauma and the necessity of studying traumatic situations. Studies indicate that one of the most important, profound and the strongest effects of trauma is the disruption of relationships; Perhaps, most importantly, the disruption that the person experiences in the relationships and his/her capacities. If the social system, negates a victim's injury whether in individual or group level, and if it unjustly consider the victim responsible for the suffering and its consequences, the trauma will become more complicated(5) .
Undoubtedly, one of the social groups that are severely affected from traumatic situations which are described by the sociologists are women. Studies show that women, in comparison with men, are much more affected from traumatic situations. They become psychotic. Women are almost twice as likely as men to suffer from post-traumatic PTSD. Due to aggressive violence, women may be more prone to PTSD since it affects their relationships, which are an important source of women's sense of identity. Emphasizing the sociological approaches, this research aims to reveal the image of social trauma from the women's view by explaining and understanding their descriptions from the traumatic field, and show how female agents understand and describe their surrounding situation.
Methods
The originality of the research and the aim of discovering the conceptual space of social trauma from the women view made it necessary to use a qualitative method and the grounded theory approach. To collect the data, semi-structured interviews were conducted, so that after exploring and studying the subject, and getting help from the supervisor, advisor and the experts, the interview questions were set in the form of the final interview letter. Then the interviews started and continued until getting the theoretical saturation. The data were collected using purposeful and theoretical sampling methods. Observing the maximum diversity of participants, 14 interviews were conducted with over 20 years old women living in Tabriz in 2023, observing the rules of theoretical saturation and maximum diversity. In order to analyze the conducted interviews, all the interviews were audio-recorded and later transcribed verbatim. The concepts that seemed important were extracted and noted. In the following, by grouping and integrating the concepts that had semantic convergence, axial categories and codes were extracted. Finally, the axial categories and codes, recognized as examples and factors during the interviews, were analyzed and finally the core category emerged.
Findings
The research started with this question; what is women's perception of social trauma and what is their consequence for women. After interpreting the descriptions of women, it was found that they consider social trauma an unpleasant situation that, like the Weber's iron cages, it has limited their lives so that living inside such hard and strong cages is full of anxiety and fear in which women with neuroses do live.
The detailed interpretation of the female agents provided to the researcher showed that some cases have a prominent role in the emergence of women's unpleasant situation, and some are contributory. The researcher considers them as causal conditions and the intervening situations. It is important to mention this point that, like other social issues, the relationship between the categories is so complex and they are in a dialectical relation that makes it difficult to clearly separate the causal and intervening conditions. However, to explain the issue, a careful separation of the categories was made as follows. The female agents understood the institutional structural suffocation with cultural-social and political iron cage categories, the most important reason for the traumatic situation. They said that in the traumatic field, patriarchy is dominant which leads to discrimination against women. It was mentioned by the feminist theories. According to the feminist theory, men's power limits women's freedom since men have more economic, cultural and social opportunities. That is why men use their power and women are humiliated. The participants talked about the ruling political structure, which does its best with the dominant patriarchal view and applies all kinds of restrictive behaviors and laws against women. By closing many spaces in the society, the life becomes hard for women. By putting a religious label on the actions, they are acquitted.
Participants mentioned health suicide as another factor that affects their social trauma atmosphere and makes the situation uncomfortable. Like Marx, they declared that health suicide is affected by their poor economy, their limited income and economic dependence. That is, low economic level affected all their needs and has a significant role so that many of the women's health needs are not met and makes them prone to various diseases. Such a situation, along with the lack of social support in the field of women's health having economic and cultural roots, altogether caused women to prioritize their health needs and commit health suicide.
Women activists in the field of social trauma talked about spatial insecurity. They were afraid of the public spaces, including sport centers, entertainment and welfare centers, streets and they considered them dangerous and unsafe. They also addressed the private spaces and stated that their traumatized society has made the most private spaces (i.e. home and acquaintances) unsafe for them, and the most assaults occur in these spaces. They said that they do not feel secure in the public and private space and this insecurity and social fear has disturbed their psyche and destroyed their self-development and creativity; A problem that Giddens also mentioned in the ontological insecurity.
Discussion
Talking about the consequences of social trauma, with their sad faces, they described that living inside the iron cages, an unsafe environment and disregarding the women's health, and the lack of social support hurt their body and soul. The patriarchal view in both the civil society and politics have limited the situation and made them nervous. They talked about their depressions, anxieties, physical illnesses. They complained about their disappointments and fear of the future. The participants talked about some conditions that make their social trauma harder. They talked about the biased interpretations of the cultural, political and social authorities of the religion which along with patriarchal thinking, made all kinds of restrictions to women and make the bars of cultural and social cages stronger. Female agents participating in the research in discussing the strategies, although they showed passive behavior and talked about the death of their agency, they also suggested some strategies.
Conclusion
Finally, what came out of this research is that the women participating in this research are trapped in the structural/institutional cages and feel insecure in their private and public fields. Their health is also being neglected. The patriarchal view and economic weakness made the situation more complicated and turned them into mental and emotional patients so that they call themselves "social victims". Despite their despair and neurosis, they consider the women's activity, awareness, demands, and deconstruction as the way to get rid of this situation.
Ethical Considerations
Compliance with ethical guidelines
All participants in the study participated in the study by filling out a consent form, and the researchers assured them that the results of the research were confidential.
Funding
All financial resources and costs for research and publication of the article have been paid by the authors and no financial support has been received.
Authors' contributions
The article is an excerpt from a Doctoral Thesis. The first author is the first Supervisor and the responsible author; the Second author is the Second Supervisor; the third author is the Advisor and the fourth author is a Ph.D. student of Sociology.
Conflicts of interest
This article is taken from the Doctoral Thesis entitled "Qualitative Study of Social trauma: Conceptual Space, Causes and Consequences" (Department of Social Science, Faculty of Law and Social science, University of Tabriz, Tabriz, Iran). This research is not in conflict with personal or organizational interests.
مقاله پژوهشی | |
مطالعه کیفی ادراک زنانه از وضعیت ترومای اجتماعی و پیامدهای آن (مورد مطالعه شهر تبریز) | |
فاطمه گلابی 1*، توکل آقایاری هیر2، محمد باقر علیزاده اقدم3، اسماعیل نوروزی4 1. استاد گروه علوم اجتماعی و مدیر گروه مطالعات زنان و خانواده موسسه تحقیقات اجتماعی دانشگاه تبریز، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران 2. دانشیار گروه علوم اجتماعی و مدیر گروه جامعه شناسی سلامت موسسه تحقیقات اجتماعی دانشگاه تبریز، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران 3. استاد گروه علوم اجتماعی و مدیر قطب علمی جامعه شناسی سلامت دانشگاه تبریز، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران 4. دانشجوی دکتری جامعه شناسی، گروه علوم اجتماعی، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران | |
تاریخ دریافت: 18/10/1402 تاریخ داوری: 09/03/1403 تاریخ پذیرش: 29/03/1403 | چکیده هدف: این پژوهش با هدف فهم درک زنان از وضعیت ترومای اجتماعی و پیامدهای آن بر زنان، صورت گرفت. ترومای اجتماعی به واقعیت اجتماعی و در عین حال به بازتاب های روانکاوانه تجارب فردی اشاره دارد. در این پژوهش، ترومای اجتماعی، به اختلال خرده نظام ها و آنومی های موجود در جامعه اشاره دارد که بازتاب های روانی نیز به دنبال دارد. روش: روش مورد استفاده، روش کیفی از نوع نظریه زمینه‌ای است. به منظور جمع آوری داده ها با استفاده از نمونه گیری هدفمند و با رعایت حداکثر تنوع شرکت کنندگان و تا رسیدن به اشباع نظری با 14 نفر از زنان بالای بیست سال ساکن شهر تبریز در سال 1402 ، مصاحبه عمیق انجام شد. داده ها با استفاده از کدگذاری سه مرحله ای باز، محوری وگزینشی مورد تحلیل قرار گرفت. یافتهها: مقوله هسته ترومای اجتماعی زنانه و مقولات اصلی و فرعی از میان داده ها، شناسایی شدند. یافته ها نشان داد که وضعیت ترومای اجتماعی در فهم زنان، با مقوله‌های اصلی خفگی ساختاری/نهادی، ناایمنی فضایی و خودکشی سلامتی، معنا می‌شود. آنچه از این پژوهش به عنوان نتیجه برآمد این است که زنان مشارکت کننده در این پژوهش، در قفس های ساختاری /نهادی اسیر شده و در میدان های خصوصی و عمومی خویش، احساس نا ایمنی می‌کنند و با بی توجهی ها نسبت به سلامت شان مواجه شده اند که نگاه مردسالارانه و ضعف اقتصادی شان این وضعیت را بغرنج تر کرده و آن ها را به بیماران روح و روان مبدل کرده و خود را قربانیان اجتماعی می‌دانند. آنها با وجود نا امیدی و روان رنجوری، فعالیت زنانه، آگاهی و مطالبه گری زنانه و ساختارشکنی را تنها راه نجات از این وضعیت می‌دانند.
|
از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید
DOI: 10.30495/jzvj.2024.32925.4126 | |
واژههای کلیدی: تروما، ترومای اجتماعی، تنگناهای ساختاری، ناایمنی فضایی، آشفتگی روانی، زنان. | |
* نویسنده مسئول: فاطمه گلابی نشانی: استاد گروه علوم اجتماعی و مدیر گروه مطالعات زنان و خانواده موسسه تحقیقات اجتماعی دانشگاه تبریز، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران. تلفن: 09144061462 پست الکترونیکی: f.golabi@tabrizu.ac.ir | |
مقدمه
گذر از لذت و شرینی مدرنیته و ظهور خطرها و تهدیدهای جدی آن و مابعد مدرنیته، مانند بحران های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اپیدمی های مکرر، تصویر مدینه فاضله مانند مدرنیته را در ذهن انسان، تیره و تار کرد و انسان‌ها را با تمام رنج‌های خود تنها گذاشت. رویدادهای تلخ این چنینی، احساسات ناخوشایندی مثل اندوه و اضطراب را به سراغ انسان ها آورد. بعضی از این احساسات گذرا هستند و ما آنها را به صورت استرس‌های روزمره و حالت‌های غم تجربه می‌کنیم و پس از مدتی، کم رنگ شده و فراموش می‌شوند، اما بعضی ها، همواره با خود احساسات سخت و با دوامی‌به بار می‌آورند و اثرات آنها حتی یادآوری آن ها مدت ها در ذهن ها باقی می‌مانند. بسیاری از صاحبنظران از جمله روان شناسان، جامعه شناسان، پزشکان، مردم شناسان و مددکاران، به اثرات چنین رویدادها و تهدیدات اجتماعی و طبیعی واکنش نشان داده و هر کدام، در حوزه مطالعاتی خود با اصطلاحات مخصوص خود، این وضعیت‌های غیرعادی بشری را تحلیل و تبیین کرده اند و بر ضرورت پرداختن به چنین مسائلی تاکید کرده اند. یکی از اصطلاح های مهم بکار رفته توسط بسیاری از اندیشمندان انسانی و اجتماعی مرتبط با این وضعیت ها، اصطلاح تروما1 است.
تروما از کلمه یونانی "ترومات2" گرفته شده است که به معنای زخمی‌کردن است. چارچوب بالینی و مفهومی‌کنونی برای درک تروما ریشه در جنگ دارد - وقتی سربازان از جنگ جهانی اول به خانه بازگشتند، مشخص شد که آنها در رنج هستند. یک مجله پزشکی بریتانیایی، لنست3، در نهایت، در فوریه 1915 اصطلاح "شوک انفجار4" را ابداع کرد تا پدیده ای را توضیح دهد که در ابتدا تصور می‌شد، یک بیماری جسمانی ناشی از قرار گرفتن در معرض صدای بلند سلاح ها است. از راه پژوهش‌ها، بحث‌ها و حمایت‌های زیاد توسط جانبازان، " شوک انفجار" تبدیل به تروما می‌شود و در نهایت به 5PTSD تبدیل می‌شود - که سپس توسط انجمن روانپزشکی آمریکا به راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی6 در سال 1980 اضافه شد. به بیان ساده، تروما هر تجربه ای است که ما را تحت تأثیر قرار دهد(1).
پس از کشف اصطلاح تروما، علوم گوناگون آن را مورد تحلیل قرار دادند، علم پزشكي، تروما را عبارت از هر نوع زخم يا آسيب نافذ يا غيرنافذی كه بر اثر عوامل خارجي به طور عمدی يا غيرعمدی رخ مي‌دهد، می‌داند(2). روان شناسان، بیش‌تر بر پیامدهای روانی وضعیت های ترومایی پرداخته اند و مطالعات خود را در این حوزه متمرکز کرده اند. مثلا باتیستا- ویژه7 (2010) نشان می‌دهد کودکان مهاجران به شهر در وضعیت ترومایی قرار می‌گیرند و در آنها، دلبستگی ناایمن، دوسوگرا و نامنظم ایجاد می‌شود و عدم اعتماد اولیه آنها به محیط تازه، می‌تواند منجر به تاثیرات منفی در رفتار اکتشافی و استقلال آنها شود که ممکن است در رفتار نامنظم منعکس شود (3). بعدها، مطالعات تروما در حوزه پزشکی و روان شناسی مور نقد اصحاب علم قرار گرفت، نپرداختن به متغیرهای اجتماعی موثر بر بروز وضعیت های ترومایی، علت اصلی چنین نقد هایی است.
با این حال، در سال‌های اخیر، افزایش چشمگیری در زمینه مطالعات تروما، صورت گرفته است که با وجود اینکه، بیش‌تر آنها در حوزه روان‌شناسی، روانپزشکی، علوم اعصاب و پزشکی می‌باشد، اما، تعداد معدودی از مطالعات نیز با استفاده از اصطلاح هایی چون ترومای جمعی8، ترومای فرهنگی9، ترومای تاریخی10 سعی کرده اند، بحث تروما را به متن اجتماعی و شرایط تاثیر گذار بر آن مرتبط کنند. از جمله، هاسکل و راندال11 (2009) در مورد ترومای اجتماعی و تاریخی به عنوان یک آسیب تاریخی، آن را به عنوان "ترومای پیچیده12 جمعی وارد شده به گروهی از مردم که فرقه‌های قومی، ملی یا مذهبی مشترک دارند" تعریف می‌کنند (4). شورای ترومای انگلستان13، ترومای پیچیده را به عنوان تجربیات تروما زا که شامل رویدادهای متعدد همراه با تهدیدات بین فردی در دوران کودکی یا نوجوانی است، تعریف می‌کند (33). درواقع، الگزندر و همکارانش مبدع اصطلاح ترومای فرهنگی هستند، الگزندر ترومای فرهنگی را «فرایند تروما14» می نامد، زمانی که تجربه جمعی از هم گسیختگی گسترده، و بحران‌های اجتماعی، به بحران معنا و هویت تبدیل می‌شود (30). ولکان15 (1991) مفهوم ترومای جمعی را مفهومی می‌داند که آسیب ناشی از روانکاوی فردی را با رویکردی جامعه‌شناختی ترکیب می‌کند: تخیل مشترک تروما به عنوان نمادی عمل می‌کند که از نظر روان‌شناختی اعضای گروه بزرگ را به هم پیوند می‌دهد (23). در نهایت، در طول دهه 1970، اریکسون16 نخستین جامعه‌شناسی بود که نظریه‌ای در مورد تروما و ابعاد اجتماعی آن ارائه کرد. اریکسون(1995) توضیح داد که ترومای اجتماعی می‌تواند در سطح جامعه نیز رخ دهد، همان‌گونه که در سطح فردی رخ می‌دهد. وی به عنوان بخشی از پژوهش‌های خود در دهه‌های قبل، تعریف خاصی از این شکل از ترومای اجتماعی ارائه کرد:. «منظورم، ضربه‌ای به بافت‌های اساسی زندگی اجتماعی است که به پیوندهایی که مردم را به یکدیگر متصل می‌کند، آسیب می‌رساند و حس غالب اجتماع را مختل می‌کند (32).
آنچه از مرور مطالعات این حوزه درک می‌شود، این است که، بیش‌تر مطالعات، چه در حوزه روان‌شناسی و چه در حوزه جامعه شناسی، بر پیامدهای فردی و اجتماعی تروما و ضرورت مطالعه وضعیت های تروماتیک تاکید کرده اند. مطالعات، نشان می‌دهد که، یکی از مهم‌ترین، قوی‌ترین و عمیق‌ترین تأثیرات تروما، اختلال در روابط است، از جمله، شاید مهم‌تر از همه، اختلالی که فرد آسیب دیده در رابطه با خود و ظرفیت‌های خود تجربه می‌کند و اگر نظام اجتماعی، رنج یک قربانی را اعم از فردی یا گروهی نفی کند، و اگر به ناحق، قربانی را مسئول رنج و رویدادهای منتهی به آن بداند، تروما پیچیده‌تر می‌شود (5). افزون بر آن، بر اساس تئوری دلبستگی عاطفی، در شرایط بحرانی یا تروما زا، اعضای یک گروه خانواده، احساس ناامنی می‌کنند. حبیبی و همکارانشان (2019) نیز در پژوهش خود، به این نتیجه رسیدند که یکی از تاثیرات وضعیت ترومایی، افزایش افسردگی است که بر اثر تروماهای اوایل زندگی شکل می‌گیرد(6).
جامعه شناسان نیز به طور غیر مستقیم بر وضعیت‌های ترومایی اشاره و ضرورت توجه به آن را تاکید کرده اند، بیش‌تر آنها به طور غیر مستقیم به برخی از وضعیت های ترومایی اشاره کرده اند، مثلا، دورکیم17 در بحث پیامد تغییرات شتابان، بروز شرایط بی ثبات را، آنومی18 یا بی هنجاری نامید (7). مارکس19 از ازخودبیگانگی، وبر20 از قفس آهنین، زیمل21 از فاجعه فرهنگ، مرتن22 از ناهم خوانی اهداف و وسایل دست یابی به آنها، گیدنز23 از ناامنی هستی شناختی، هابرماس24 از استثمار زیست جهان حیاتی توسط نظام، بوردیو25 از رنج اجتماعی و ناسازی، فوکو26 از مرگ انسان، سخن گفتند، و در نهایت به صورت آشکار، اولریش بک27 جامعه امروز را جامعه ريسک نامید که خطرات پنهان و آشکار، به مسئله اساسي آن تبديل شده است(8).
بی‌گمان یکی از گروه های اجتماعی که در وضعیت های ترومایی و وضعیت های توصیف شده توسط جامعه شناسناسان، به شدت متاثر می‌شوند، زنان هستند، مطالعات نشان می‌دهد، زنان بسیار بیش‌تر از مردان، در وضعیت های ترومایی، دچار آسیب روحی و روانی می‌شوند. زنان تقریباً دو برابر بیش‌تر از مردان در معرض خطر ابتلا به PTSD پس از تروما هستند. این یافته قوی در بیش‌تر مطالعات تروما و در زمینه انواع گوناگون تروما، از جمله حملات تروریستی 11 سپتامبر 2001 در ایالات متحده، تکرار شده است. زنان ممکن است در پی خشونت تهاجمی‌بیش‌تر مستعد ابتلا به PTSD باشند، زیرا بر روابط آنها تأثیر می‌گذارد، که منبع مهمی برای احساس خود زنان است(9). هم‌چنین، مطالعات نشان داده اند که اندازه اثر کوچک تا متوسط جنسیت بر شیوع پریشانی پس از سانحه28 به دنبال مواجهه با تروما؛ 1. زنان با اختلال استرس پس از سانحه تقریباً دو برابر مردان تشخیص داده می‌شوند 2. و سطوح بالاتری از علائم تجربه مجدد، اجتناب و برانگیختگی را گزارش می‌کنند 3. علاوه بر این، نتایج متاآنالیز ثابت افزایش PTD را در زنان در مقایسه با مردان پس از انواع گوناگونی از رویدادها، از جمله حملات، تصادفات، بلایا، نبرد با جنگ و جراحت یا شاهد مرگ ثبت کرد، در حالی که افزایش PTD در مردان در مقایسه با زنان، به دنبال هیچ‌یک از این رویدادها یافت نشد(10).
مرور متون مرتبط، نشان می‌دهد، اگر مفهوم تروما و پیامدهایش، مورد مطالعه علمی قرار نگیرد، دیگر فرد و جامعه، نخواهند توانست، بنیان و اساس، انسجام، همبستگی، اعتماد، سرمایه اجتماعی و در نهایت، ثبات خود را حفظ کند، در چنین حالتی، معنای زندگی، چه در سطح فردی و چه در سطح اجتماعی، از دست خواهد رفت. پس، فهم وضعیت ترومایی و پیامدهای آن، مساله مهم و اساسی است، مهم تر از آن، همچنانکه مطالعات مطروحه بر وضعیت آسیب پذیری بیش‌تر زنان در این موقعیت ها تاکید کردند، فهم وضعیت های ترومایی از نظر زنان و شناخت پیامد های آن بر زنان، ضرورت آن را دو چندان می‌کند. زنان ایران زمین نیز از گذشته تا دوران معاصر، شاهد حوادث تروماتیک زیادی بوده‌اند. آنها به دلیل قرارگرفتن در کمربند زلزله، زلزله‌های ویرانگری را- زلزله رودبار، بم، ورزقان، سر پل ذهاب و خوی -تجربه کرده اند، هشت سال جنگ تحمیلی، سیل های مهیب سال‌های دهه نود شمسی، بلایای دیگری چون ماجرای پلاسکو، کشتی سانچو، بیماری اقتصادی، تورم وحشتناک، احساس ناامیدی و یاس، فرار مغزها و...، بخش دیگری از حوادث است که روح و روان آنان را آزرده است.
علاوه بر آن، مطالعات معاصر در خصوص جامعه ایران نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر، جامعه ایران دچار تغییرات اساسی در حوزه های گوناگون شده و بر روح و روان مردمانش تاثیرات موثری گذاشته است، پیری (2017) نظر جامعه شناسان در مورد چنین تغییراتی را این گونه ذکر می‌کند: «سراج زاده مسئله ی مهم جامعه ایران را قانون گریزی و فساد اداری می‌داند و مشکلات شرایط فعلی جامعه را فقرو بیکاری، اعتیاد، افزایش نزاع و درگیری، انواع تبعیض ها و نابرابری ها بویژه نابرابری جنسیتی، چالش های اقتصادی، اجتماعی، بحران آب، مسائل زیست محیطی، خشکسالی و آلودگی می‌شمارد و از آنها به ابرچالش یاد می‌کند. فراستخواه نیز مسائلی ازجمله مشکلات زیست‌بومی، اقتصادی، فساد سیستماتیک بوروکراسی دولت، ناکارآمدی دستگاه اجرا، وجود دستگاه‌های سایه در قوای گوناگون، شکاف دولت وملت، شکنندگی همبستگی ملی، نادیده گرفتن حقوق گروههای اجتماعی خصوصا زنان، آسیب‌پذیری نظم اخلاقی جامعه، مخدوش شدن سرمایه‌های اجتماعی، ناکارکردی شدن نهادها مانند خانواده، دین، آموزش و پرورش، اقتصاد، دولت و دانشگاه و دست آخر نیز شبح وضعیت استثنایی در کشور بر اثر شکست دیپلماسی را مهم ترین چالش جامعه ایران می‌دانند(11). چنین وضعیت هایی، قطعا بر روان حساس و شکننده جامعه زنان تاثیر می‌گذارد و مطالعه این موضوع را به یک ضرورت تبدیل می‌کند.
لذا، این پژوهش با در نظر گرفتن یافته های مطالعات صورت گرفته و نظریه های مرتبط، سعی دارد، مسئله مهم ترومای اجتماعی را از زبان زنان، فهم و تفسیر کند. این مطالعه بر خلاف مطالعات پیشین، تنها، وضعیت های پریشانی جامعه پس از یک اتفاق و رخداد مانند زلزله، سیل، آتشفشان، جنگ، بیماری و غیره را ترومایی نمی‌داند بلکه با نوآوری خود، قصد دارد نشان دهد، گاهی، اتفاقات نامناسب در ساختارهای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، وضعیت تروماتیکی بوجود می آورند که درون آن، برخی گروهها، مثل زنان، احساس خفگی و آشفتگی روحی و روانی می‌کنند، و ضرورت مطالعات تخصصی مهم با رویکرد اجتماعی را دو چندان می‌کند. شهر تبریز، ﺑﺮ اﺳﺎس ﻃﺮح ﺟﺎﻣﻊ ﺷﻬﺮداري10 ﻣﻨﻄﻘﻪ دارد که ﺑﺰرگترﯾﻦ آن از ﻟﺤﺎظ وﺳﻌﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ6 و کوچک ترﯾﻦ آن ﻣﻨﻄﻘﻪ 8 می ﺑﺎﺷﺪ (31). در سال‌های اخیر و جود مسائل و مشکلات متعدد، این شهر را با چالش های اساسی روبه‌رو کرده است، تجربه زیسته نگارندگان در این کلان شهر، شاهدی بر وضعیت های ترومایی در این کلان شهر می‌باشد، گسترش سکونت گاههای غیررسمی و افزایش انواع آسیب ها و نگرانی عمومی از آن- ثبت ۲۰ هزار و ۵۴۵ واقعه ازدواج در ۹ ماهه سال1401 و کاهش ۱۰.۱ درصدی آمار ازدواج نسبت به مدت مشابه سال ۱۴۰۰، در مقابل ثبت هفت هزار و ۴۸۲ واقعه طلاق نیز در این مدت که نسبت به دوره مشابه سال قبل ۸ درصد افزایش یافته (34). هم چنین، بر اساس آمار منتشر شده در سالنامه آماری پزشکی قانونی کشور در سال 1399، 5542 نفر به دلیل اقدام به خودکشی در کشور فوت کرده اند که معادل 6/6 فوتی در هر 100 هزر نفر جمعیت می‌باشد (35) در این میان استان آذربایجان شرقی در رتبه یازدهم قرار داشته و رو به رشد است. به طوری که در سال 1394 در سطح استان میزان فوت در صد هزار نفر برابر با 7/5 بوده که در سال 1398 به 06/7 رسیده است(35). در این میان طبق آمار میانگین اقدام به خودکشی نجات یافته در سال 1401 برای استان آذربایجان شرقی برابر با 9/183 و برای شهر تبریز برابر با 5/267 مورد؛ و میانگین فوت ناشی از اقدام به خودکشی در استان برابر با 8/9 و برای تبریز برابر با 7/10 بوده است. میانگین اقدام به خودکشی نجات یافته در سه ماهه اول سال 1402 برای استان برابر با 6/28 و برای شهر تبریز برابر با 3/75 و فوتی در همین زمان، برای استان برابر با 7/2 و برای شهر تبریز برابر با 3/3 بوده و بالاتر از میانگین استانی بوده است. اینها همگی نشان از وضعیت پریشان و ترومایی این شهر دارد و آمار خودکشی نشان می‌دهد که اقدام به خودکشی، در گروه زنان، بسیار بیش‌تر از مردان است. و خودکشی به قول دورکیم می‌تواند ناشی از آنومی و وضعیت آشفتگی- ترومایی- اجتماعی باشد، بنابراین، این پژوهش، با روشن کردن چنین مساله ای، در پی پاسخ به این سوال است: درک زنان از ترومای اجتماعی و پیامدهای آن چیست؟
جدید بودن موضوع پژوهش، چالش پیشینه و متون نظری مستقیما مرتبط را نمایان می نماید، با این وجود مطالعاتی صورت گرفته اند که ارتباط موضوعی با پژوهش دارند که در ادامه به اختصار به آنها اشاره می‌شود.
براند (2003) در پژوهش خود با عنوان تروما و زنان، تروما را شامل آزار و غفلت جنسی و فیزیکی در دوران کودکی، خشونت خانگی، تجاوز جنسی و غیرجنسی، خشونت اجتماعی، تروریسم، جنگ و درگیری های داخلی، حوادث حمل و نقل و بلایای طبیعی می‌دانند. اگرچه میزان شیوع خشونت و تروما در مطالعات گوناگون به دلیل تفاوت‌های روش‌شناختی متفاوت است، اما نرخ شیوع خشونت در زنان نگران‌کننده است و نشان می‌دهد که آسیب‌های روانی به زنان یک مشکل جدی بهداشت عمومی است، و زنان تقریباً دو برابر بیش‌تر از مردان در معرض خطر ابتلا به PTSD پس از تروما هستند.
تسریس (2019) در مطالعه خود با عنوان؛ تروما، زنان و سلامت روحی، از راه بررسی گسترده پارادایم تروما، تجارب زنان از سوء استفاده، تجاوز و ناراحتی عاطفی را آشکار می‌کند و آن را نه به‌عنوان یک فرآیند بیولوژیکی، بلکه به‌عنوان تأثیر منفی خشونت زندگی‌شده با آنها تلقی می‌نماید. افزون بر این، تسریس به سمت ارزیابی انتقادی و خوانش دقیق تروما به عنوان یک مفهوم ساخته شده اجتماعی حرکت می‌کند و پیامدهای سیاسی-اجتماعی را بر زندگی و تجربیات پریشانی زنان برجسته می‌کند (26).
بیورنسون و همکاران29 (2020) در پژوهش خود به نام ترومای اجتماعی و ارتباط آن با اختلال استرس پس از سانحه و اختلال اضطراب اجتماعی، دو نوع تروما را نمایان می‌کنند، تهدید جانی و تهدید اجتماعی، تهدید دوم را شامل طرد یا تحقیر ادراک شده می‌دانند که آن را تنها از دیدگاه تکاملی، قابل درک می‌دانند. آنها معتقدند، انسان ها حیوانات اجتماعی هستند که در طول تاریخ تکاملی خود، برای دسترسی به غذا، شریک جنسی و امنیت به گروه خود متکی بوده اند، طرد شدن از گروه، و نادیده گرفته شدن، ممکن است، از دیدگاه تکاملی، به اندازه حملات فیزیکی، تهدید کننده زندگی باشد(27).
پررا و چو30 (2023) در مطالعه‌ای بر روی تجارب زنان از تروما، تأثیر روانی اجتماعی و نیازهای خدمات بهداشتی در طول دوره پیرازایشی، به تاثیر منفی و طولانی مدت رویدادهای تروما زا بر سلامت روانی و عملکرد روانی-اجتماعی زنان تاکید می‌کنند(25). پادن31(2021) در پژوهش خود با عنوان ترومای شهری: ادراک پزشکان سلامت روان از مراقبت های آگاهانه تروما، تمرین پاسخگو به تروما، و تاب آوری تروما، انواع تجارب تروما زا در ایالت مریلند و به طور خاص شهر بالتیمور را آزار جسمی یا جنسی یا تجاوز، آزار عاطفی، غفلت، تصادف یا بیماری جدی، شاهد خشونت خانگی، شاهد خشونت جامعه، خشونت مدرسه، بلایای طبیعی یا انسان‌ساز، آوارگی اجباری، جنگ، تروریسم سیاسی. خشونت و اندوه و جدایی معرفی می‌کند (28).
در مطالعات داخلی، حبیبی، امیری مجد وکریمی (2019) در پژوهش خود با نام پیش بینی افسردگی بر اساس تروماهای اوایل زندگی و طرح واره های ناسازگار اولیه در کودکان 7 تا 11 سال- دختر و پسر- به این نتیجه رسیدند که بین تجربه های ترومایی اوایل زندگی با افسردگی همبستگی معنی داری وجود دارد (6). منجمی و نعيمی (2022) نیز در مطالعه خود مرور سيستماتيک بروز صفات تاریک شخصيت بر اساس سبک‌های دلبستگی و تروماهای دوران کودکی دختران و پسران، نشان دادند نقش میانجی تروماهای دوران کودکی و بد رفتاری های مراقبان در اوایل مراحل رشدی فرزندان، می‌تواند نقش موثری را در بروز صفات تاریک داشته باشد و سبک دلبستگی ناایمن و تروماهای دوران کودکی باعث ایجاد بسیاری از ناهنجاری ها بر اساس ابعاد موجود درگستره شخصیتی افراد می‌باشد(29).
مرور بیش‌تر متون نظری نشان می‌دهد که اندیشمندان زیادی هر چند غیرمستقیم، به مخاطرات و تاثیرات آن ها بر انسان، توجه کرده و نظریهپردازی کرده اند. تروما به عنوان یک مخاطره ناخوشایند، نیز یکی از آن تهدیدات بشری است که مورد مطالعه قرار گرفت. اصطلاح تروما، ابتدا از پزشکی به عاریت گرفته شده که عبارت است از: هرنوع زخم یا آسیب نافذ یا غیر نافذی که در اثر عوامل خارجی، به طور عمدی یا غیر عمدی در بدن انسان ایجاد می‌شود(12).
پس از پزشکی، در حوزه روان شناختی ، اساس مطالعات تروما، نظریه ی فروید32 بود که معتقد بود، خاطرات تروما زا ، نسبت به سایر خاطرات معمولی، قوی تر هستند، به سختی فراموش می‌شوند (13). مهم‌ترین نظریه در روان شناسی راجع به تروما، نظریه باور های شکسته است که معتقد است، بیش‌تر مردم، جهان بینی مثبتی دارند، اما وقتی یک رویداد تروماتیک روی می‌دهد، این جهان بینی شدیدا به چالش می‌کشد و فرد در حالت شوک، ناباوری و تعارض قرار می‌گیرد. نظریه دیگر، نظریه پردازش هیجانی است که اعتقاد برای دارد که ماهیت افراطی و قوی رویدادهای تروماتیک، تصویری از واقعه وحشتناک یا تروما، در حافظه فرد ایجاد می‌کنند (14). در این حوزه، بیش‌تر پیامدهای روانی تروما مورد تحلیل قرار می‌گیرد.
پس از مطالعات پزشکی و روان شناختی گسترده در خصوص تروما و پیامدهای آن، نقدهایی بر آنها مبنی بر نا دیده گرفتن متغییرهای اجتماعی موثر بر وضعیت های ترومایی، صورت گرفت که منجر به خوانش مجدد موضوع با رویکردهای اجتماعی و نظریه های جامعه شناختی شد. جامعه شناسان کلاسیک و معاصر- هرچند غیرمستقیم- به برخی از وضعیت‌های ترومایی اشاره کرده اند. شاید اولین آن ها دورکیم33 بود که در وضعیت تغییرات شتابان، بروز مشکلات را هشدار داد، وی این شرایط بی ثبات را آنومی34 یا بی هنجاری نامید، یعنی احساس بی هدفی، یا یاس و حرمان ناشی از زندگی اجتماعی مدرن (7). جامعه شناسان دیگر نیز اشاراتی به وضعیت های ناخوش اجتماعی کردند، مارکس به ازخودبیگانگی، وبر از قفس آهنین، زیمل از فاجعه فرهنگ، گیدنز35 از ناامنی هستی شناختی، بوردیو36 از رنج اجتماعی و ناسازی، فوکو از مرگ انسان، سخن گفتند، و به صورت آشکار، اولریش بک جامعه امروز را، جامعه ريسک نامید و زیگموند باومن37 تزلزل یا تردید را محصول شاخص مدرنیته نامید(15).
بعدها، جامعه شناسی فاجعه، مستقیما به رخدادهای تروماتیک پرداخت. لوئیس کلیلیان38(1954) از نظریه پردازان این حوزه، نشان داد، فجایع باعث برهم خوردن نظم اجتماعی می‌شود و با خود نابودی جسمی و مرگ به دنبال دارد. والاس39(1956) استدلال کرد که فاجعه به طور گسترده، نه به عنوان شرایطی که تاثیرگذار است بلکه تهدیدی است که باعث قطع اقدامات عادی موثر برای کاهش تنش های خاص، همراه با افزایش چشمگیر تنش ها می‌شود. داینس40 (1978) معتقد بود، فاجعه، باعث اختلال در زندگی اجتماعی عادی می‌شود، هرج و مرج را ایجاد می‌کند، ساختاراجتماعی را تعریف می‌کند و به جای نظم اجتماعی جایگزین می‌شود (16).
همچنانکه در پیش گفته شد، وضعیت های ناخوشایند و پیامدهای شان مورد تحلیل علوم گوناگون از جمله روان شناسی و جامعه شناسی قرار گرفت، اما سوال این بود که آیا چنین پیامدهایی بر گروه های متفاوت انسانی، اثرات یکسانی دارد؟ چنین پرسش هایی، تمرکز مطالعات بر گروه ها را بیش‌تر کرد و این مسئله در کنار فعالیت های مدنی خود گروهها، سمت و سوی مطالعات را به مسائل گروهها هدایت کرد که زنان از جمله آن گروهها بودند. مطالعات حوزه ی زنان در جامعه شناسی را ، فمینیست ها برجسته کردند و بر تاثیرات متفاوت وضعیت های ناخوشایند-ترومایی- بر زنان تاکید کردند.
ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮﯾﻪ فمینیستی، اﻗﺘﺪار ﻣﺮدان آزادي ﻋﻤﻞ زﻧﺎن را ﻣﺤﺪود می‌کند چون ﻣـﺮدان امکانات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بیش‌تری را در اختیار خود دارند. تاکید سنتی جامعه شناسی بر این سرچشمه های اصلی ستم را دولت و اقتصاد و دیگر نهادهای عمومی معرفی می‌کرد، و مسئله قدرت و سلطه ی نهادهای خصوص نظیر خانواده و نیز در مناسبات شخصی در هر دو قلمرو عمومی و خصوصی نادیده می‌گرفت. به گفته ی فمینیست ها، اولا، همه ی امور شخصی سیاسی است، یعنی عاملانی مرتکب ستمکاری می‌شوند که اختیار این کار به ایشان تفویض شده است و ثانیا، باید برای تجربیات عینی زنان از این ستم، خواه در برخورد های روزمره ی خود که با یکدیگر تعامل دارند و نقش آفرینانی در حال اجرای سناریوی از پیش آماده شده نیستند. این بازیگران نمایش زندگی- زنان- ممکن است در زمینه‌های اجتماعی خاص با یکدیگر مخالفت داشته باشند که در عمل هم دارند، و در این گونه موارد مردان زور خود را به کار می‌گیرند و زنان دچار رنج و تحقیر می‌شوند(17).
روش پژوهش و ابزار پژوهش
به منظور جمع آوری داده ها، با استفاده از نمونه گیری هدفمند41 و نمونه گیری نظری با رعایت حداکثر تنوع شرکت کنندگان، با 14 نفر از زنان بالای بیست سال ساکن شهر تبریز در سال 1402– با رعایت قواعد اشباع نظری و حداکثر تنوع- مصاحبه هایی انجام شد.
توضیح اینکه، نوع نمونه گیری هدفمند در این پژوهش، نمونه‌گیری با حداکثر تنوع است، به منظور رسیدن به این هدف، معیارهای ورود عبارت بودند از: سن، منطقه زندگی (مرفه نشین، حاشیه نشین، متوسط نشین)، وضعیت تاهل، تحصیلات، شغل و درآمد. روش اجرا اینگونه بود که ابتدا از مناطق گوناگون شهر تبریز، افرادی به عنوان رابط انتخاب و توجیه شدند، سپس با راهنمایی آن افراد، نمونه‌هایی که برای هدف پژوهش- حداکثری تنوع- مناسب به نظر می رسیدند، انتخاب شدند و با هماهنگی قبلی در محل پیشنهادی خود مصاحبه شوندگان – البته با دقت و بررسی تمام جوانب محیط پیشنهادی به منظور جلوگیری از اثرات سوء احتمالی در پاسخ ها-مصاحبه‌ها تا اشباع نظری انجام و ضبط می‌شد. پس از اجرای مراحل اولیه ی کدگذاری اولیه، استفاده از نمونه گیری نظری ضرورت یافت، و مجبور شدیم سراغ مکان ها، آدم‌ها و زمینه‌هایی برویم که امکان کشف گوناگونی ها را به حداکثر برساند و مقوله ها را از لحاظ ویژگی ها و ابعاد غنی کند.
به منظور تجزیه و تحلیل مصاحبه های انجام گرفته، تمامی مصاحبه ها ضبط شد، سپس هر مصاحبه با دقت، واژه به واژه به متن تبدیل شد، از مصاحبه های تایپ شده، مفاهیمی‌که به نظر مهم می آمد، استخراج و یادداشت شد. در ادامه با گروه بندی و ادغام مفاهیمی‌که همگرایی معنایی داشتند، مقولات و کدهای محوری، استخراج شد و در نهایت مقولات و کدهای محوری که در خلال مصاحبه ها به عنوان مصادیق و عوامل شناخته شدند، تحلیل و در نهایت منجر به ظهور مقوله هسته شد.
جهت رعایت ملاحظات اخلاقی، اطلاعات، به طور کامل و شفاف به شرکت کنندگان توضیح داده شد، رازداری، حفظ حریم خصوصی، احترام به کرامت انسانی، احترام به تنوع باورها و عقاید، اجتناب از آسیب رساندن و تبعیض، کسب اجازه از شرکت کنندگان، جهت ضبط صدای شان و در نهایت حضور در محل پیشنهادی شرکت کنندگان جهت انجام مصاحبه، در اولویت قرار گرفت.
برای رسیدن به بحث دقتمندی، با اقتباس از مدل گوبا و لینکلن42 (1985) روند کار بدین شکل صورت گرفت که برای افزایش اعتبار و باورپذیری، سعی شد مدت طولانی در میدان مورد مطالعه حضور داشته و به گفتگوهای طولانی در حول موضوع پرداخته شود. برای اطمینان پذیری، بارها و بارها به محل مراجعه کرده و با پرسیدن سوالات مبهم خود از مشارکت کنندگان، سعی شد به ابهامات پاسخ داده شود و از مشورت صاحبنظران و مطلعین نیز استفاده شد. برای رسیدن به تاییدپذیری سعی بر این شد که در تحلیل داده ها در بخش یافته ها، ارجاعات کافی و مناسب به گفته های پاسخگویان داده شد، و با شرح و توصیف دقیق فرایند کار در بخش روش شناسی و چگونگی اتصال داده ها و مفاهیم و رسیدن به اهداف نظری و پارادایمی، تلاش برغنای تایید پذیری شد.به منظور افزایش انتقال پذیری تلاش بر این شد که تنوع و گوناگونی در ابعاد نمونه، مفاهیم در حال تکوین، رعایت شود و می‌توان با احتمال ادعا کرد، نتایج پژوهش را در محیط های مشابه بکار برد.
یافته‌های پژوهش
در این پژوهش، سؤالات مهم درک زنانه از وضعیت ترومای اجتماعی چیست ؟ و زنان، چه پیامدهایی برای آن متصور هستند؟ طرح شد. توصیفات متنی زنان کنشگر، ترومای اجتماعی را، با مفاهیمی همچون خفگی ساختاری- نهادی، ناایمنی فضایی و خودکشی سلامتی توصیف کردند، آنها، زنان آشفته حال را به عنوان پیامد ترومای اجتمای معرفی کردند، که در ادامه به تفصیل به توصیفات زنان مشارکت کننده از مفاهیم مطروحه، اشاره می‌شود.
[1] . Trauma
[2] . Traumat
[3] . Lancet
[4] . shell shock
[5] . Post-traumatic stress disorder
[6] . Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-III)
[7] . Batista & Wiese
[8] . Collective trauma
[9] . cultural trauma
[10] . historical trauma
[11] . Haskell, Randall
[12] . Complex trauma
[13] . UK Trauma Council
[14] . trauma process
[15] . Volkan
[16] . Erikson
[17] . Durkheim
[18] . Anomie
[19] . Marx
[20] . weber
[21] . Simmel
[22] . Merton
[23] . Giddens
[24] . Habermas
[25] . Bourdieu
[26] . Foucault
[27] . Ulrich Beck
[28] . post traumatic distress (PTD)
[29] . Bjornsson et al
[30] Perera & Chou
[31] . Padden
[32] . Freud
[33] . Durkheim
[34] . Anomie
[35] . Giddens
[36] . Bourdieu
[37] . Zygmunt Bauman
[38] . L. Killian
[39] . Wallace
[40] . Dins
[41] . Purposive sampling
[42] . Lincoln & Guba
جدول 1. مشخصات زنان مشارکت کننده در پژوهش
ردیف | سن | وضع تاهل | مدرک تحصیلی | شغل | درآمد ماهیانه | منطقه زندگی |
1 | 41 | متاهل | دانشجو/ دکتری | پاره وقت | 7 میلیون تومان | متوسط نشین |
2 | 31 | مجرد | لیسانس | بیکار | فاقد درآمد | مرفه نشین |
3 | 31 | متاهل | دوم دبیرستان | آرایشگر | 15 میلیون تومان | مرفه نشین |
4 | 40 | متاهل | فوق لیسانس | خانه دار | یارانه | متوسط نشین |
5 | 22 | مجرد | لیسانس | دانشجو | فاقد درآمد | فقیر نشین |
6 | 35 | متاهل | دیپلم | خانه دار | فاقد درآمد | متوسط نشین |
7 | 37 | متاهل | دیپلم | آزاد | 8میلیون تومان | مرفه نشین |
8 | 49 | متاهل | لیسانس | خانه دار | فاقد درآمد | فقیرنشین |
9 | 20 | مجرد | دانشجو | دانشجو | 5میلیون تومان | مرفه نشین |
10 | 55 | متاهل | ابتدایی | خانه دار | فاقد درآمد | فقیرنشین |
11 | 43 | مجرد | فوق لیسانس | دانشجو | فاقد درآمد | متوسط نشین |
12 | 33 | متاهل | ابتدایی | فروشنده | 8میلیون تومان | فقیرنشین |
13 | 35 | متاهل | فوق لیسانس | کارمند | 11میلیون تومان | مرفه نشین |
14 | 30 | متاهل | دکتری | دبیر | 14میلیون تومان | متوسط نشین |
جدول2. مقوله های مربوط به درک زنانه از ترومای اجتماعی | |||
مقوله مرکزی | مقوله های اصلی | مقوله های فرعی | کدهای مربوطه |
ترومای اجتماعی زنانه |
خفگی ساختاری - نهادی | قفس آهنین فرهنگی - اجتماعی | معنای نامعقول واژه ی زن، جامعه پذیری تبعیض آمیز، نگاه های مردسالارانه، چشمان خشونت آمیز متن جامعه |
قفس آهنین سیاسی | تحمیل زوری ارزش های ایدئولوزیک محور ممنوعیت سیاسی بسیاری از مراکز برای زنان | ||
خودکشی سلامتی | افلیج پاهای سلامت | ناتوانی در تامین هزینه های حوزه سلامت زنان بی اختیاری مالی زنانه | |
بایگانی زنانه عمدی سلامت | بی توجهی به نیازهای سلامتی زنان و نبود حمایت اجتماعی، بی خیالی سلامت | ||
ناایمنی فضایی | مکان های عمومی ناامن | مراکز تفریحی، رفاهی، ورزشی و ... نا امن | |
مکان های خصوصی ناامن | خانه های نا امن | ||
زنان آشفته حال | روان های پریشان | افسردگی، اضطراب و نگرانی ناامیدی و ترس از آینده | |
معمولا تغییرات اجتماعی، با شوک هایی همراه است که روند عادی زندگی را به هم می ریزند. در چنین شرایطی، تغییرات رنگ و بوی تهدید و مخاطره به خود می‌گیرد و مانند یک موقعیت زلزله زدگی، سیل، طوفان و...، پریشانی به بار می آورد. چنین وضعیت ها و پریشانی هایی مورد توجه نظریه پردازان اجتماعی قرار گرفته و راجع به آن نظریه پردازی کرده اند، مانند، نظریه آنومی دورکیم. از میان نظریه پردازان، بوردیو با طرح بحث ناسازی های میدان، مشخص تر به این موضوع اشاره کرده است. او نشان می‌دهد زمانی که میدان، دچار یک بحران اساسی شود و قانونمندی های آن، تغییر بنیادی کند، ناسازی اتفاق می افتد که در آن، عادت واره با زمینه ای که در آن عمل می‌کند، همسو نخواهد شد(18). در چنین شرایطی، مقررات موجب کژکارکردی افراد می‌شود و تلاش هایی که افراد از خود ارایه می‌دهند، موجب می‌شود که آنها هر چه بیش‌تر در ناکامی و شکست غوطه ور شوند(19). شواهد جامعه ایران، نشان از ناسازی هایی دارد. برای شناخت آنها، به دلیل تاتثیرپذیری بیش‌تر زنان از چنین ناسازی‌هایی، این پژوهش، به سراغ آن ها رفت. توصیف و تبیین داده های جمع آوری شده- طبق جدول و نمودار مطرح شده - نشان داد، زنان کنشگر، وضعیت ترومای اجتماعی را با مفاهیم خفگی ساختاری- نهادی، ناایمنی فضایی و خودکشی سلامتی تفسیر کردند و از آنها به عنوان دلایل اصلی وضعیت ترومای اجتماعی نام بردند، آنها زنان آشفته حال را پیامد غیرقابل اجتناب چنین وضعیتی معرفی کردند و البته از یکسری دلایل مداخله گر و زمینه ای نیز اشاره کردند که در ادامه به تفصیل اشاره می‌شود.
شرایط علی
خفگی ساختاری – نهادی
همسو با گفته اسملسر1 (2004 : 38) که معتقد است؛ «ترومای فرهنگی به رویدادی تهاجمی و طاقت فرسا اشاره دارد که اعتقاد بر این است که یکی از چندین مؤلفه اساسی یک فرهنگ یا فرهنگ به عنوان یک کل را تضعیف یا تحت تأثیر قرار می‌دهد». در اینجا فرهنگ به عنوان الگوی عناصر -ارزش‌ها، هنجارها، باورها، ایدئولوژی ها، دانش و غیره- تعریف می‌شود که نظام معنایی یک گروه را تشکیل می‌دهند. بنابراین، ترومای فرهنگی به فروپاشی سیستم معنایی یک گروه اشاره دارد. بنابراین، می‌توان گفت که در هسته خود، نوعی آسیب فرهنگی هویت جمعی را تهدید می‌کند(20). هم‌چنین، موافق با نتیجه پژوهش بیورنسون، هاردارسون، جی)2020) که معتقدند، انسان‌ها حیوانات اجتماعی هستند که در طول تاریخ تکاملی خود، برای دسترسی به غذا، شریک جنسی و امنیت به گروه خود متکی بوده‌اند، طرد شدن از گروه، و نادیده گرفته شدن، ممکن است، از دیدگاه تکاملی، به اندازه حملات فیزیکی، تهدید کننده زندگی باشد (27). زنان مشارکت کننده در پژوهش نیز از فشارهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی حاکم در جامعه خود، با عنوان قفس آهنین یاد می‌کنند که محدودیت‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی شدیدی را بر زنان تحمیل می‌کنند و فضای زندگی آنها را ترومایی می‌کند. آنها از تعریف زن به عنوان موجود ضعیف در ذهن جامعه، گله مند بوده و از تبعیض ها و محدودیت های اجتماعی و نگاه مردسالارانه در تمام بخش های جامعه، آزرده خاطرند. زنان مشارکت کننده، از فشار ایدئولوژی نهاد قدرت بر زنان و نگاه نگاه مردسالارانه آن رنجورند. در نهایت، زنان با توصیفات زیر، گفتند که زندگی در این شرایط ساختاری، خفه کننده است و آنها هرجا ظاهر می‌شوند، با انواع قفس های آهنین فرهنگی، اجتماعی و سیاسی روبه‌رو می‌شوند.
زن 30ساله« انتظارات و توقعات سیاسی از ما زنان فشارآور است، انگار جامعه را فقط ما زنان به فلاکت رسانده ایم ، برای همین همیشه باید سخت ترین محدودیت ها روی ما زنان اعمال گردد و این برای من به عنوان یک زن خیلی درد آوره».
زن 20 ساله: « سیاست و جامعه نصف جامعه را یعنی ما زنان را زندانی کرده است و هر روز هم بیش‌تر محدود و فضا را تنگ می‌کند، این چه سیاستی است، عملا نصف جامعه را با تمام داشته ها و پیامدهایش از بین می‌برد، استعدادهایشان را کور کرده است. خیلی از اینها می‌توانستند بهترین مدیر شوند، متاسفانه ما اینها را کنار گذاشته ایم، اما جوامع دیگر اینگونه نیستند، من مانده ام که چرا باید ما زنان را سرکوب کنند، جامعه چه نفعی از این کار می‌برند».
زن 35 ساله:« مشکل اصلی ما زنان، نگاه تک بعدی و مردسالارانه جامعه است، زنان را موجوداتی ضعیف می‌دانند که باید در خانه بماند، تعارض های زیادی در باور جامعه نسبت به زن وجود دارد، مثلا نقش مادری را خیلی بلد می‌کنند، اما وقتی می پرسی در قبال این نقش مهم جامعه چه امتیازی به من زن داده است؟ پاسخی نمی یابی».
زن 41 ساله: « انگار فرهنگ ما، زن ستیز است، من خودم دانشگاه دیده ام، حتی در محیط علمی مثل دانشگاه هم نگاه تبعیض آمیز نسبت به دختران و زنان را می‌بینی، انگار جنس زن ضعیف و بی ارزش است و این منو خیلی آزار می‌دهد». ( زن 41ساله بوده به اشتباه 47درج شده)
خودکشی سلامتی
این مقوله بیانگر، گذشتن از سلامتی به خاطر ناداری است. کنشگران همسو با کارل مارکس که در بحث اولویت بندی نهادهای اجتماعی، اولویت بیش‌تر را به اقتصاد داد، و به طور غیر مستقیم از وضعیت ترومایی سخن گفت که در آن شرایط، افرادی که فاقدان سرمایه هستند، از رفع بسیاری از نیازهای خود ناتوان بوده و وابسته و تحت استعمار صاحبان سرمایه قرار می‌گیرند (7). هم‌چنین، طبق نظر مارکس، اقتصاد امر مهمی است و بر بسیاری از روبناهای اجتماعی تاثیر می‌گذارد، زنان کنشگر مشارکت کننده در این پژوهش نیز به اهمیت این مسئله اشاره کردند، آنها از وابستگی و وضعیت نامناسب اقتصادی خود سخن گفتند که بر سلامت آنها تاثیر گذاشته و آنها را با خودکشی سلامتی مواجه کرده است.
زن 33 ساله:« من فکر می‌کنم در حوزه زنان اگر این وضعیت پیش برود تا تا چند سال آینده با یک سونامی‌بیماری زنان مواجه خواهیم شد، یک سرماخوردگی ساده یک میلیون تومان هزینه می‌برد، ببینید وسایل مورد نیاز زنان چقدر هزینه بر است، هیچ کس هم به این نیازهای زنان توجه نمی‌کند، بسیاری از زنان بخاطر گرانی، نداشتن درآمد کافی و عدم وجود حمایت ها از خیر بسیاری از نیازهای سلامتی زنانه شان می‌گذرند و بی خیال می‌شوند».
زن 43 ساله:« در خیلی از کشورهای دنیا بهداشت مورد نیاز زنان را رایگان می‌دهند، اما در کشور ما وسایل با کیفیت مرتبط با زنان پیدا نمی‌شود و وقتی هم پیدا شود، قیمت اش آنقدر زیاد است که تامین آن تقریبا ناممکن می‌شود، شما فکر کنید در یک خانواده چند زن و دختر باشد، چه می‌شود، این مسئله بر سلامت ما زنان ضربه می زند، من خودم به دلیل ناتوانی مالی بسیاری از نیازهای سلامتی خود را بر طرف نمی‌کنم، به بسیاری از متخصصان باید مراجعه کنم، نمی‌کنم، بیش‌تر زنان اینگونه اند، عمدا و اجبارا، سلامت خود را رها می‌کنیم و این در بلند مدت، حتما آسیب خواهد رساند».
زن 31 ساله: « وقتی از لحاظ اقتصادی و درآمد در مضیقه باشی، مجبوری بسیاری از نیازهای خود را بی خیال بشی، من خودم خیلی نیازهای زنانه دارم از سلامت گرفته تا تغذیه و...ولی درآمد کم باعث می‌شود از بسیاری از آنها بگذرم و این افزون بر آزار روحی به سلامتم هم ضرر می زنه».
ناایمنی فضایی
آبراهام مازلو2، روان‌شناس انسان گرا، در بحث هرم نیازهای انسان، پنج مرتبه نیازها را به ترتیب اولویت به صورت زیر قرار داد، اول، نيازهاي زيستي وفيزيولوژيك مثل؛ هوا، خوراك، پوشاك و ... دوم، نيازهاي امنيتي، شامل؛ ثبات، نظم، و اضطراب و ...، سوم، نيازهاي عاطفي واحساسي، شامل: عشق، تعلق خاطر، دوستي و چهارم، نياز به عزت نفس، شامل: نياز به احترام از سوي ديگران، تكريم و در نهایت، نياز به خودشكوفايي: تحقق توانايي‌هاي بالقوه وقابليت هاي وجودي، رواني (21). چنان که مشاهده می‌شود، نیاز به امنیت و احساس ایمنی، دومین نیاز ضروری برای هر فرد است که اگر نباشد، انسان، هرگز به مرحله خودشکوفایی نخواهد رسید، زنان مشارکت کننده در پژوهش، نیز شهر خود را ناامن می‌شناسند و احساس امنیت نمی‌کنند و مثل تسریس (2019) که در مطالعه ی خود، پیامدهای سیاسی-اجتماعی را بر زندگی و تجربیات پریشانی زنان برجسته می‌کند، نشان می‌دهند که در اثر این شرایط، دائما در اضطراب به سر می‌برند.
زن 40 ساله:« فضای شهر برای ما زن ها واقعا ترسناک است، من دوست دارم بعضی ورزش ها را انجام دهم اما وقتی بعضی مسائل را می‌بینم و می‌شنوم، ترسم برم می‌داره و بی خیال می‌شوم».
زن 31 ساله:« من دایما در اضطراب و نگرانی هستم، هر روز خبرهای انواع تعرض ها نسبت به زنان را می‌بینم و می‌خوانم، و خودم احساس ترس دارم و دایما با خود می‌گویم نکند برای من هم اتفاق بیفته، این فکر و ذهنم را مظطرب کرده».
زن 41 ساله:« من به عنوان یک زن، انواع خشونت های جنسی و سیستمی را شاهد هستم، به هیچ جایی در این جامعه امن نیست، وقتی می‌شنوی انواع خشونت های جنسی بیش‌تر توسط آشنایان نزدیک صورت می‌گیرد، دیگر خانه ها هم امن نیستند چه رسد به فضاهای عمومی».
زنان آشفته حال (پیامد ترومای اجتماعی)
تغییرات منفی در عملکرد خانواده ها، مثل شکاف عمیق نسلی، تزلزل جایگاه ها، باورها ، بسیاری از خانواده ها را به استرس مزمن، فقر و خشونت با هرج و مرج، بی نظمی و بی‌ثباتی می‌کشاند (22). هاسکل و راندال (2009) افزون بر اشاره به پیامدهای روان شتاختی تروما مانند، احساس غم و ناامیدی، افسردگی، اختلال در دلبستگی ها، به پیامدهای اجتماعی تروما مثل تجارب مدام از دست دادن و ناامیدی، بی توجهی و رها شدن، فقر و ناکافی بودن منافع و تبعیض و بی ثباتی و... نیز اشاره کردند (4). زنان کنشگر مشارکت کننده در این پژوهش به پیامدهای روحی و روانی فضای ترومای اجتماعی خود نیز اشاره کردند، آنها از آشفتگی و پریشانی روحی و روانی خود سخن گفتند و اوضاع روحی بد خود را به صورت زیر به تصویر کشیدند. نتیجه ای که پررا، چو (2023) نیز در مطالعه خود، به این نتیجه رسیدند که، رویدادهای تروما زا را بر سلامت روانی و عملکرد روانی-اجتماعی زنان در طول دوره پیرازایشی تأثیر منفی و طولانی‌مدت دارد.
زن 55 ساله: «من به عنوان یک زن اصلا حس خوبی ندارم، وقتی شما از هر طرف تحت فشار و انواع اجبارها قرار می‌گیری، خوب معلومه دچار انواع آسیب های روحی و روانی می‌شوی». زن 22 ساله: «بسیاری از مسیرهای شغلی برای من زن بسته است، یا امکان رفتن به چنین شغل‌هایی وجود ندارد یا خانواده مخالفت می‌کند چون باور دارد که زن ضعیف است و قابل سوء استفاده و این وضعیت خیلی آزارم می‌ده و نا امیدم می‌کنه».
زن 49: «بسیاری از ما زنان و دختران مجبور به ترک بسیاری از خواسته‌های خود هستیم، دختر برادر من بعد از ازدواج با اینکه به درس و علم علاقه داشت، اما بدلیل مخالفت همسرش، از ادامه تحصیل باز ماند و همیشه از این قضیه ناراحت است و عذاب می‌کشد و نا امید و افسرده شده است».
زن 37 ساله: «در این جامعه هیچ کس به ما اهمیت نمی‌ده انگار ما زنان انسان های درجه دوم هستیم و انواع سختی ها را در جامعه نسبت به خود شاهدیم، احساس بی ارزش بودن، منو افسرده و نگران و نامید کرده است».
شرایط مداخله گر و زمینه ای
زنان کنشگر مشارکت کننده در لابه لای تفاسیر خود به شرایط مداخله گری که در کنار شرایط علی قرار می‌گیرند و اوضاع را آشفته تر می‌کنند، اشاراتی کردند. تفسیر سخنان آنها نشان می‌دهد که پایگاه اقتصادی اجتماعی و تفاسیر مذهبی، مهم ترین شرایط مداخله گر در نظر آنان است که در توصیفات شان قابل شناسایی است.
زن 41 ساله: «در جامعه ما خانم ها مورد ظلم و ستم قرار می‌گیرند، شما تصور کنید من خودم به عنوان یک ذهن از یک رشته خوب و مورد علاقه ام در دانشگاه یک شهر دیگر قبول شدم، ولی خانواده ام بخاطر اینکه خیلی مذهبی بودند و مبادا اتفاقی برایم بیافتد راضی نشدند به آن دانشگاه بروم و این فرصت از زندگی من رخت بربست».
زن 43: « مثلا خیلی از مسئولین می خواهند همه را به زور با حجاب کند، می‌گن دین مان گفته، در حالی که خدا و پیامبر فرموده همه آزادند، انسان اشرف مخلوقات است، خدا به او عقل داده، عقلش به او می‌گوید باید مراقب پوشش خود باشد، بخاطر آبروی خود، این مسئله را رعایت می‌کند، دیگه نیازی به این همه زور سیاسی نیست، چنین فشارهای سیاسی، ما زنان را اذیت می‌کنه».
زن 33 ساله: «احساس آرامش ندارم، دایما در اضطراب و نگرانی هستم، هر روز خبرهای انواع محدودیت ها، تعرض ها نسبت به زنان را می‌بینم و می‌شنوم، خوب، اینها به من تاثیر منفی میذاره».
راهبردها
از میان داده هایی که زنان کنشگر در اختیار محقق قرار دادند، این موضوع درک شد که بیش‌تر آن ها راهبرد منفعلانه و ناامیدی را انتخاب کردند، اما با این وجود، زنان، نشان دادند که هنوز در تلاش برای رفع موانع ساختاری هستند و سیاست یک طرفه و منفعلانه را در نظر نگرفته اند. آنها به بسیاری از راهبردها هم اشاره کردند که معتقد بودند، این راهبردها می‌تواند وضعیت ترومای اجتماعی زنانه را تغییر دهد. راهبردهایی مانند:
زن 20 ساله: « زنان در وضعیت نامناسبی قرار دارند، زنان در قفس هستند، من خودم ناامید و افسرده ام، دنبال راه فرار از این مملکت هستم، اما با این وجود، معتقدم با افزایش آگاهی و مبارزه زنان برای تغییر باورهای رایج نسبت به آنها، می‌توان تغییر داد وضعیت را».
زن 37 ساله: « می‌گویند زنان آسیب پذیرند، من این را قبول ندارم، جامعه آن ها را آسیب پذیر کرده است، مثلا حق اشتغال زنان را به آقا داده است، این خودش یک آسیب بزرگ برای ما زنان است، ماها بیش‌تر به عنوان عروسک های خیمه شب بازی مردان هستیم، باید این ساختارهای غلط را بشکنیم و من امیدوارم».
زن 35 ساله « زن به شادی نیاز دارد، زن باید در محیط شادی باشد تا روحیه و حال خوب داشته باشد، به نظر من جامعه باید چنین فضاهای امن و شادی آفرین را برای زنان فراهم کند تا آنها از پریشانی، افسردگی و اضطراب، نجات یابند و به آرامش روحی برسند. این برای خانواده هم خوب است».
[1] . Smelser
[2] . Abraham Maslow
شکل 1. مدل پارادایمی‌ترومای اجتماعی زنانه
بحث و نتیجه گیری
همچنان که تئوری ترومای اجتماعی، در زمینه سلامت روان، به درمانگران هشدار می‌دهد که بیمار، یک فرد منزوی نیست، بلکه بخشی از گروه است که رویداد تروما زا توسط این گروه هدف به اشتراک گذاشته شده است و اینکه در چارچوب یک زمینه اجتماعی فراگیر اتفاق افتاده است (23). شواهد نشان می‌دهد که جامعه ایران، طی سال‌های اخیر با تغییرات غیر منتظره ای در بسیاری از زمینه‌های خود روبه‌رو بوده است که نشانه هایی از تروما زدگی را دارد و زنان در سال‌های اخیر، از این وضعیت ترومایی، بیش‌ترین آسیب را دیده اند. نجاتی (2016) نیز با اشاره به نتایج پژوهش «آینده‌پژوهی ایران سال ۱۳۹۶، نشان داد، جامعه ایرانی از دو چالش رنج می‌برد. 1.چالش‌هایی که طی این‌سال‌ها همواره وجود داشته و بخش زیادی از آنها حل نشده باقی مانده است و 2.چالش‌های جدیدی که برای جامعه ایرانی روز به روز ایجاد می‌شود. نکته جالب، در این بررسی، سهم بالای مسائل اجتماعی، زیست محیطی یا دارای عواقب و ریشه‌های اجتماعی است. به طوری که از مجموع ۱۰۰ چالش معرفی شده، ۵۲ چالش مربوط به مسايل اجتماعی می‌شوند (24). این پژوهش با تمرکز بر چنین نشانه هایی، با این سوال که درک زنانه از ترومای اجتماعی چیست و زنان، چه پیامدهایی را برای آن، متصور هستند، شروع شد.
پس از تفسیر توصیفات زنان کنشگر، مشخص شد که آنان ترومای اجتماعی را وضعیت ناخوشایندی می‌دانند که وجود انواع قفس های آهنین وبری، عرصه را بر زندگی آنان تنگ کرده است. آنها، زندگی در درون چنین قفس های سخت و محکم را پر از اضطراب و ترس توصیف کردند و زنانی با روان های رنجور را نتیجه نهایی آن اعلام کردند. تفسیر دقیق داده هایی که زنان کنشگر در اختیار محقق قرار دادند، نشان داد که برخی از مواردی که آنها گفتند، نقش برجسته ای در بوجود آمدن وضعیت ناخوشایند زنانه، دارند و برخی تسهیل گر هستند که پژوهشگر از آنها به ترتیب، به عنوان شرایط علی و مداخله گر یاد می‌کند، اما ذکر این نکته مهم است، مثل سایر مسائل اجتماعی، ارتباط مقوله‌ها چنان پیچیده هستند و در یک رابطه ی دیالکتیک تاثیر و تاثری قرار دارند که تفکیک روشن شرایط علی و مداخله گر را دشوار می‌کند. به هر حال، برای تبیین موضوع، تفکیک احتیاطی چنین دلایلی صورت گرفت که به شرح ذیل می‌باشد.
خفگی ساختاری نهادی، مقوله ای است که زنان کنشگر آن را با مقوله های قفس آهنین فرهنگی – اجتماعی و سیاسی، مهم‌ترین شرط علی وضعیت ترومایی، توصیف کردند. آنها گفتند که در میدان ترومایی‌شان، مردسالاری حاکم است و چنین نگاهی، انواع تبعیض ها را برای زنان به دنبال می‌آورد. چیزی که نظریه های فمینیستی نیز به آن اشاره کرده اند. ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮﯾﻪ فمینیستی، اﻗﺘﺪار ﻣﺮدان آزادي ﻋﻤﻞ زﻧﺎن را ﻣﺤﺪود می‌کند، چون ﻣـﺮدان امکانات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بیش‌تری را در اختیار خود دارند. و به همین دلیل، مردان زور خود را به کار می‌گیرند و زنان دچار رنج و تحقیر می‌شوند(17). آنها از ساختار سیاسی حاکم، سخن گفتند که تمام تلاش خود را با نگاه مرد سالارانه ی خود می‌کند و انواع رفتارها و قوانین محدود کننده را برای زنان اعمال می‌کند و با بستن بسیاری از فضاهای جامعه، قفس را برای زنان، تنگ تر و سخت تر می‌کند و با زدن برچسب دینی بر اعمال خود، تبرئه می‌شود. نتیجه ای که یاد آور یافته ی پژوهش بیورنسون، هاردارسون، جی (2020) است که دو نوع تروما را نمایان می‌کنند، تهدید جانی و تهدید اجتماعی، تهدید دوم را شامل طرد یا تحقیر ادراک شده می‌دانند(27) و یا این گفته فمینیست ها را که همه ی امور شخصی، سیاسی است، به یاد می‌آورد (17).
خودکشی سلامتی، شرط علی دوم ترومای اجتماعی است که از داده ها کشف شد.زنان به مانند مارکس، اظهار کردند که محدودیت کسب درآمد، و در صورت وجود، درآمدهای پائین زنان، نبود استقلال مادی و توان مالی پائین شان، بر تمام نیازهای شان تاثیر گذاشته و باعث شده که آن ها، حتی ازبسیاری از نیازهای سلامتی زنانه شان نیز، بگذرند و در نتیجه، مستعد انواع بیماری ها شوند. چنین وضعیتی در کنار نبود حمایت های اجتماعی در حوزه سلامت زنان که آن هم ریشه اقتصادی و فرهنگی دارد، دست در دست هم داده و باعث شده است که زنان برای رفع نیازهای سلامتی خود، اولویت بندی کرده و با این کار، دست به خودکشی سلامتی بزنند. نتیجه ای که پررا، چو (2023) نیز، در مطالعه ی خود نشان دادند که رویدادهای تروما زا بر سلامت زنان در طول دوره پیرازایشی تأثیر منفی و طولانی‌مدت دارد. هم‌چنین، نیازهای برآورده نشده ی پزشکی زنان پیرازایشی نیز بر جسم و روح و روان آنان، تاثیر منفی شدیدی می‌گذارد(25).
نا ایمنی فضایی وضعیت ناخوشایند دیگر و شرط علی سوم ترومای اجتماعی در نظر زنان کنشگر است. آنها از فضاهای عمومی جامعه خود- مراکز ورزشی، تفریحی و رفاهی، خیابان‌ها و ...- ترس داشته و چنین فضاهایی را خطرناک و نا امن می‌دانند، زنان کنشگر، حتی از این هم فراتر رفته و به فضاهای خصوصی نیز پرداختند و بیان کردند که جامعه ی تروما زده شان، خصوصی ترین فضاها را یعنی دایره ی خانه و آشنایان را نیز برایشان نا امن کرده است و بیش‌ترین تعرض ها را در این فضاها می‌بینند، آنها به زیبایی نظریه نیازهای مازلو را تایید کردند، مازلو دومین نیاز مهم انسان را، نيازهاي امنيتي نامید و معتقد بود که اگر به این نیاز پاسخ داده نشود و انسان احساس امنیت نکند، تحقق خودشکوفایی معنایی نخواهد داشت (21). آن ها گفتند که نا امنی و ترس اجتماعی، روان شان را پریشان کرده و خود شکوفایی و خلاقیت شان را نابود کرده است. مسئله ای که گیدنز نیز در بحث نا امنی هستی شناختی بدان اشاره کرده است (15). نتیجه ای که منجمی و نعيمی(2022) نیز در مطالعه ی خود نشان دادند سبک دلبستگی ناایمن و تروماهای دوران کودکی، باعث ایجاد بسیاری از ناهنجاری ها بر اساس ابعاد موجود درگستره شخصیتی افراد می‌باشد (29).
وقتی سخن از پیامد های ترومای اجتماعی برای زنان شد، آنها با چهره های مغموم خود توصیف کردند که زندگی در در درون انواع قفس آهنین ، فضای نا امن و بی توجه به سلامت زنان و فقدان حمایت های اجتماعی جسم و روحشان را آزرده است. این شرایط، در کنار نگاه مردسالارانه -هم جامعه ی مدنی و هم سیاست- قفس را تنگ کرده و آن ها را روان رنجور کرده است. آنها از افسردگی ها، اضطراب ها، بیماری های جسمی سخن گفتند. از ناامیدی ها و ترس از آینده و بی آیندگی شان گله داشتند. زنان کنشگر گفتند که در محیط سراسر تزلزل باومنی، پرمخاطره ی اولریش بکی قرار گرفته اند که استعمار زیست جهان شان توسط ساختار مردسالارانه ی مورد نظر هابرماس، با هم دستی فاجعه ی فرهنگ زیملی، منجر به مرگ انسانیت فوکویی شان شده است که نتیجه ی آن اضطراب، ناامنی هستی شناختی گیدنز برایشان است. چیزی که اغلب پژوهش گران در مطالعات خود به آن اشاره کرده اند از جمله براند(2003) در پژوهش خود نشان می‌دهد که آسیب‌های روانی به زنان یک مشکل جدی بهداشت عمومی است، و زنان تقریباً دو برابر بیش‌تر از مردان در معرض خطر ابتلا به PTSD پس از تروما هستند(9). تسریس(2019) در مطالعه ی خود با ارزیابی انتقادی و خوانش دقیق تروما به عنوان یک مفهوم ساخته شده اجتماعی، پیامدهای سیاسی-اجتماعی را بر زندگی و تجربیات پریشانی زنان برجسته می‌کند(26). بیورنسون، هاردارسون، جی(2020) در پژوهش خود معتقدند، طرد شدن از گروه و نادیده گرفته شدن، ممکن است، از دیدگاه تکاملی، به اندازه حملات فیزیکی، تهدید کننده زندگی باشد. حبیبی، امیری مجد وکریمی(2019) در مطالعه ای به این نتیجه رسیدند که ترکیب خطی از متغیرهای پیش بین (تروماهای اوایل زندگی) با افسردگی همبستگی چندگانه معنی داری دارد.
زنان کنشگر از برخی شرایطی سخن گفتند که به عنوان شریک و کمک شرایط علی اصلی بر وضعیت ترومای اجتماعی شان می افزاید، آنها از تفاسیر سلیقه ای متولیان فرهنگی، سیاسی و اجتماعی از دین و مذهب گفتند که در کنار تفکر مردسالارانه، انواع محدودیت ها را برای زنان اعمال می‌کنند و میله های قفس‌های فرهنگی، اجتماعی را محکم تر می‌کنند. کنشگران زن مشارکت کننده در پژوهش در بحث راهبردها با وجود اینکه رفتارهای انفعالی نشان داده و از مرگ عاملیت خود سخن گفتند، اما نشان دادند که زانوی غم بغل نکرده و برخی راهبردها را از جمله: فعالیت زیاد زنان و مطالبه گر بودن زنان، افزایش آگاهی و ساختارشکنی مردسالارانه و ایجاد فضای شادی آور را پیشنهاد دادند.
در نهایت، آنچه از این پژوهش به عنوان نتیجه برآمد این است که زنان کنشگر مشارکت کننده در این پژوهش، در قفس‌های ساختاری/نهادی اسیر شده و در میدان‌های خصوصی و عمومی خویش، احساس نا ایمنی می‌کنند و با بی توجهی ها به سلامت شان مواجه شده که نگاه مردسالارانه و ضعف اقتصادی شان این وضعیت را بغرنج‌تر کرده و آن ها را با مشکلات روحی و روانی مواجه کرده است. آنها با وجود نا امیدی و روان رنجوری، به زمین ننشسته و فعالیت زنانه، آگاهی و مطالبه گری زنانه و ساختارشکنی را راه نجات از این وضعیت می‌دانند.
ملاحظات اخلاقی
پیش از اجرای پژوهش از شرکت‌کنندگان رضایت آگاهانه کتبی گرفته شد و تمام شرکت‌کنندگان با رضایت خود در پژوهش شرکت داشتند و محققان به آنها اطمینان دادند که نتایج پژوهش محرمانه خواهد بود.
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این پژوهش برگرفته از پایان‌نامه دکترا و زیر نظر کمیته اخلاق زیست پزشکی دانشگاه تبریز و بـــــا کد اخلاقی به شناسه IR.ARUMS.REC.1399.117 انجام‌گرفته است. تمام نکات اخلاقی شامل رازداری، در اولویت بودن سلامت روان‌شناختی شرکت‌کنندگان، امانت‌داری، دقت در استناددهی، قدردانی از دیگران، رعایت ارزش‌های اخلاقی در گردآوری داده‌ها، رعایت حریم خصوصی شرکت‌کنندگان توسط پژوهشگران مدنظر قرار گرفته است.
حامی مالی
تمام منابع مالی و هزینه پژوهش و انتشار مقاله تماماً بر عهده نویسندگان بوده و هیچ‌گونه حمایت مالی دریافت نشده است.
مشارکت نویسندگان
مقاله برگرفته از پایان‌نامه مقطع دکتراست. نویسنده اول دانشجوی مقطع دکتری و نویسنده مسئول است؛ نویسنده دوم استاد راهنمای اول؛ نویسنده سوم استاد راهنمای دوم و نویسنده چهارم استاد مشاور پایان‌نامه می‌باشند.
تعارض منافع
این نوشتار برگرفته از پایان‌نامه دکترا با عنوان «مطالعه کیفی ترومای اجتماعی: فضای مفهومی، دلایل و پیامدها (مورد مطالعه: شهر تبریز)» است (گروه علوم اجتماعی، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران) است و با منافع شخصی یا سازمانی منافات ندارد.
References
1- Tosone C. Shared trauma, shared resilience during a pandemic social work in the time of COVID-19, ISSN 2520-162X ISSN 2520-1611 (electronic) Essential Clinical Social Work Series; 2021.
7- Giddens A, Birdsall K. Sociology. translated by H Chavoshian. Tehran: Ney Publishing; 2006.
9- Brand B. Trauma and women, Psychiatric Clinics North America. 2003; 26(3): 759–779.
11- Piri S. The most important issue of today's Iranian society from the point of view of experts and university professors. 2017. Available from: https://www.iran-newspaper.com .
14- Noorbakhsh Moghadam A. What is trauma or wound healing? How to overcome our trauma? Encyclopaedia of popular psychology. 2023. Available from: https://public-psychology.ir/1397/11/what-is-trauma/
18- Grenfell M. Pierre Bourdieu: Key concepts. translated by M M Labibi. Tehran: Afkar Publishing. 2018.
20- Woods E T. Cultural trauma: Ron Eyerman and the founding of a new research paradigm, American Journal of Cultural Sociology. 2019; 7(2): 260-274.
23- Hamburger A, Hancheva C, Volkan V D. Social trauma - An interdisciplinary textbook, Nature Switzerland: Springer; 2021.
24- Nejati M H. Fifty-two social challenges that have involved the mind of Iran. 2016. Available from: https://www.khabaronline.ir/news/654454
28- Padden J V. Urban trauma: Mental health clinicians’ perception of trauma informed care, trauma responsive practice, and trauma resilience. Morgan State University. ProQuest Dissertations & Theses, 2021; 28410151.
30- Eyerman R. Cultural trauma slavery and the formation of African American identity. UK: Cambridge University Press; 2001.
33- About the UK Trauma Council, from the site: https://uktraumacouncil.org/about
34- Hemti S. Divorce and marriage rate in East Azerbaijan/ loud alarm of population aging in the province. 2022. Available from: https://farsnews.ir/azarbaijan-sharghi/news/14011209000909