تحلیل ساختاری زیست پذیری شهری در کلانشهر اهواز با رویکرد آیندهپژوهی
محورهای موضوعی : فصلنامه علمی برنامه ریزی منطقه ایمینا خندان 1 * , نوبخت سبحانی 2
1 - استادیار گروه شهرسازی، واحد رودهن، دانشگاه ازاد اسلامی، رودهن، ایران
2 - دانش اموخته دکتری برنامه ریزی شهری
کلید واژه: آیندهپژوهی, تحلیل ساختاری, کلانشهر اهواز, زیست پذیری شهری,
چکیده مقاله :
امروز بیشتر کلان‌شهرها چالش‌های در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، زیست‌محیطی و غیره مواجه هستند و رویکردهای گوناگونی برای حل مشکلات در وضع موجود مطرح شده است که یکی از آن‌ها زیست پذیری و آیندهپژوهی می‌باشد. این دو مقوله علاوه بر توسعه پایدار شهری، می‌توانند به عنوان یک اصل راهنما در چارچوب گفتمان پایداری در سیاست‌گذاری‌ها و برنامهریزی شهری گسترش پیدا کنند. بنابراین، توجه به ابعاد زیست پذیری در وضع موجود و آینده‌نگری آن از اهمیت و ضرورت خاصی برخوردار است. در این امتداد هدف پژوهش تحلیل ساختاری زیست پذیری شهری در کلانشهر اهواز با رویکرد آیندهپژوهی می‌باشد که از لحاظ هدف کاربردی و از نظر ماهیت بر اساس روش آیندهپژوهی، تحلیلی و اکتشافی است. جامعه آماری در این پژوهش مشتمل بر 8 نفر از متخصصان آیندهپژوهی، برنامه ریزان و مدیران شهری که به صورت نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شده‌اند، می‌باشد. برای تجزیه‌وتحلیل یافته‌ها از روش تحلیل اثرات متقابل، میک مک استفاده شده است. نتایج نشان میدهد که بیش از 2درصد متغیرها بدون تأثیر، 24 درصد متغیرها تأثیرگذار، 65 درصد متغیرها تقویت کننده و در نهایت نزدیک به 8 درصد متغیرها توانمند ساز بوده‌اند. از سوی دیگر، متغیر داشتن پس‌انداز مناسب و دسترسی به امکانات و خدمات شهری به ترتیب دارای تأثیرگذارترین و اثرپذیرترین متغیر شناخته شده‌اند. همچنین بر اساس نتایج متغیر پس‌انداز و دسترسی به امکانات و خدمات شهری به ترتیب دارای تأثیرگذارترین و اثرپذیرترین متغیر شناخته شده‌اند. در حالت کلی پراکنش متغیرها در صفحه پراکندگی افق 1410 نشان میدهد که وضعیت زیست پذیری در محدوده مورد مطالعه ناپایدار است.
Nowadays, most metropolises are facing challenges in various dimensions, including economic, social, physical, environmental, etc., and a variety of approaches such as livability and future research have been proposed to solve the problems in the current situation. In addition to sustainable urban development, these two categories can be developed as a guiding principle in the framework of sustainable discourse in policy-making and urban planning. Therefore, it is important and necessary to take into account the dimensions and foresight of livability in the current situation. In this regard, this study is aimed at the structural analysis of urban livability in the metropolis of Ahvaz using a futures research approach. It is an applied study conducted using the analytical exploratory design based on the futures research method. The statistical population consists of 8 experts of futures research, urban planners and managers selected by purposive sampling. The Mic Mac method of cross-impact analysis was used to analyze the findings. The results showed that more than 2% of the variables had no influence, 24% of them were effective, 65% were reinforcing and finally about 8% were empowering. On the other hand, the variables of "having appropriate savings" and "access to urban facilities and services" were the most influencing and influenced variables, respectively. The results also showed that the variables of "savings" and "access to urban facilities and services" were the most influencing and influenced variables, respectively. In general, the distribution of variables in the dispersion map of 1410 Horizon shows that livability has an unstable status in the study area.
Extended Abstract
Introduction
One of the main goals of urban managers and planners to get out of the current situation in Ahvaz metropolis is to make decisions at the present time so that future urban activities can be properly managed and planned for the benefit of its residents. Therefore, the management and planning of Ahvaz metropolis is faced with many of the above-mentioned complexities due to its spatial-physical extension and the multiple variables affecting its dimensions. In fact, this metropolis lacks an urban planning system in line with urban management decisions as well as proper foresight to improve livability and increase the quality of life. In addition, the lack of a flexible and long-term vision, horizon and strategic approach in urban policy-making and the existence of sectoral management in the city body have put its development in a cycle of confusion. Therefore, resolving problems and conflicts at such a level of complexity requires a coherent, purposeful, and flexible structure with a futures research approach that can and should be considered by urban policymakers and practitioners as a fundamental strategy. By exploring the various facilities and potentials in Ahvaz metropolis, this approach (futures research) brings a broader perspective towards a variety of possible and favorable futures for urban planners, managers and actors. It also helps to provide better strategies and different scenarios of urban space management and design plans to deal with unexpected events and move in the right direction. Thinking in the above approach helps us to understand the logic of developing livability in urban spaces and improving it in tropical metropolises, and to identify the driving forces, key factors, main actors and our own potential for exerting influence.
Methodology
This is an applied study in terms of purpose and an analytical-exploratory study based on the futures research method with a combination of quantitative and qualitative models. Theoretical and experimental data were collected using the desk-based and the Delphi survey methods, respectively. In this research, 5 general dimensions (economic, managerial, social, environmental and physical) and 47 variables were selected by experts and specialists in the field. The statistical population consisted of 8 specialists, experts, professors and faculty members. The cross impact analysis, MICMAC was used to analyze the findings. Thus, the variables in the questionnaire were evaluated as without influence (zero), influencing (one), strengthening (two) and empowering (three). After the above step, the data were entered into MICMAC software to identify their relationship. Therefore, the influencing and influenced variables were determined in terms of direct and indirect influence using this output.
Results and Discussion
After identifying the probable and effective variables in improving the livability of Ahvaz metropolis and using the opinions of experts, all the variables were analyzed in MICMAC software. After forming the initial matrix of variables and entering the weights obtained from the opinions of experts, the 47x47 matrix dimensions were classified in 5 general dimensions. The filling index of cross-effects analysis for the variables with 2 data rotations shows the number 95%, which reflects the high influence of the variables on each other and the relationships between them have the value of cross effects. Out of the total relationships of cross-effects analysis, 47 relationships had no influence on each other, 538 relationships influenced each other slightly, 1449 relationships were reinforcing with relatively strong influencing relationships, and 175 relationships, equal to 7.92%, had a numerical value of 3, indicating that they were very empowering and both highly influenced and were influenced by other variables. Also, based on the variables with 2 rotations, it had 100% desirability and optimization, indicating the high validity of the questionnaire.
Conclusion
The livability of Ahvaz metropolis was evaluated in different dimensions using a futures research approach. In this research, the dimensions of the matrix were 47x47, which were classified into 5 different dimensions (physical, economic, social, environmental and managerial). According to the results, the filling index of the cross-effects analysis shows the number of 5%, indicating the high influence of the variables on each other. Out of the total relationships of cross-effects analysis, 47 relationships had no influence on each other, 538 relationships influenced each other slightly, 1449 relationships were reinforcing and 175 relationships were empowering, indicating that they both highly influenced and were highly influenced by other variables. A comparison of the results of the analysis of direct and indirect effects shows that indicators such as inflation, haze, dust and green space per capita had the most direct influence on the livability of the studied area with the first to third ranks, respectively.As for indirect effects, variables such as the family size, urban unit management and citizens’ level of knowledge and literacy respectively have the greatest influence from the studied variables. However, the distribution of the variables shows that livability in the studied area is unstable.
Abdulaziz, N. (2007), Linking urban form To a liveable city, Malaysian Journal of Environmental Management, Vol 8, 101-117.
Ahadnejhad roshti, m., sajadi, J., & yari gholi, V. (2019). Evaluation of urban livability indicators, case study: Zanjan city region, quarterly scientific, Vol 9(34), 131-148. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22516735.1398.9.34.11.6.[In Persian].
Allam, Z. (2020). Biotechnology and Future Cities: Towards Sustainability, Resilience and Living Urban Organisms,https://dorl.net/dor/10.1007/978-3-030-43815-9
Al-Thani, S.K., Amato, A., Koç, M., & Al-Ghamdi, S.G. (2019). Urban Sustainability and Livability: An Analysis of Doha’s Urban-form and Possible Mitigation Strategies, Sustainability, MDPI", Sustainability, MDPI, Vol 11(3). https://doi.org/10.3390/su11030786
Atef Elsawy, A. (2019). Assessing livability of residential streets – Case study: El-Attarin, Alexandria, Egypt, Alexandria Engineering Journal, Vol 58(2), 745-755. https://doi.org/10.1016/j.aej.2019.06.005
Babaghibi Azghandi, A.R.(2010). Futurology; A new approach to comprehensive urban transport management, traffic management studies, Vol 16, pp. 77-100, https://ensani.ir/file/download/article/20120327155114-4014-35.pdf [In Persian].
Bandarabad, A.R.(2011). A livable city from basics to concepts, Azarakhsh Publications.
Benjamin L. S. (2014). spatial pattern of urban Livability in Himalayan Region: A case of Aizawl city, india, Social Indicators Research, Vol 117, 541-559. http://dx.doi.org/10.1007/s11205-013-0362-3
Del Mar Martínez-Bravo, M., Martínez-del-Río, J., & Antolín-López, R.(2019). Trade-offs among urban sustainability, pollution and livability in European cities. Journal of Cleaner Production, Vol. 224, 651-660. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2019.03.110
Ebrahimzadeh, I., bareimani, f., & nasiry, y. (2004) Marginalization: Urban problems and its modification strategies. Case study: Karimabad Zahedan, geography and development, Vol 2(3), 121-146. https://doi.org/10.22111/gdij.2004.3833 [In Persian].
Ellis, P., & Roberts, M. (2016). Leveraging Urbanization in South Asia: Managing Spatial Transformation for Prosperity and Livability, World Bank Group, Washington, DC. ww.worldbank.org https://www.worldbank.org/en/region/sar/publication/leveraging-urbanization-south-asia-managing-spacial-transformation-prosperity-livability
Eslater, R.(2007). Contemplation for the New Millennium, Future Research Concepts,
Methods, and Ideas, translation by Aghil Malekifar and et al, Defense Industries Educational
and Research Institute Publications, Second Edition, Tehran Future Research Center.
Geng, Y., Fujita, T., Bleischwitz, R.,Chiu, A., & Sarkis, J. (2019).Accelerating the Transition to Equitable, Sustainable, and Livable Cities: Toward Post-Fossil Carbon Societies. Journal of Cleaner Production, Vol 239, 1-9. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2019.118020
Godet, M. (2000). The Art of Scenarios and Strategic Planning: Tools and Pitfalls, Technological Forecasting and Social Change. Vol 65(1), 3–22. https://doi.org/10.1016/S0040-1625(99)00120-1
Jarvenpaa, S.T.(2013). How Finnair socialized customers for service co-creation with social media. MIS Quarterly Executive, 12 (3), pp. 125–136. https://www.researchgate.net/publication/282542636_How_Finnair_Socialized_Customers_for_Service_Co-Creation_with_Social_Media
Kashef, M.‚ (2016). Urban livability across disciplinary and professionalboundaries. Frontiers of Architectural Research. Vol 5(2), 239-253. https://doi.org/10.1016/j.foar.2016.03.003
Khandan, M. (2022). Pathology of urban livability in Tehran's suburban. Preipheral Urban Spaces Development, 4(2), 189-204. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.26764164.1401.4.2.11.4
Landry, Ch. (2000). Urban Vitality: A New source of Urban Competitiveness, prince claus fund journal, ARCHIS issue Urban Vitality / Urban Heroes. https://www.scirp.org/reference/referencespapers?referenceid=1662466
Larice, M. (2005). Great neighborhoods: The Livability and morphology of High density neighborhoods in Urban North America, Doctor of Philosophy in City and Regional Planning, University Of California, Berkeley, Professor Michael Southworth. https://www.proquest.com/docview/305031038
Liang, L., Deng, X., Wang, Pei., Wang, Z., & Wang, L.(2020). Assessment of the impact of climate change on cities livability in China, Science of the Total Environment, Vol 726. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2020.138339
Malekzadeh, N., Bazzazzadeh, M., & Rafieiyan, M. (2016). Identification and Analysis of the Effective Key Factors on Urban Development Using Foresight Approach A Case Study of Karaj Metropolitan Area, geography and urban space development, Vol 3)2), 52-35. https://doi.org/10.22067/gusd.v3i2.49479 [In Persian].
Mardukhi, B. (2017). Futurology and the system of planning, development and futurology, Vol 2, No 2.
Mohamadi, p., Ziyari, Y., & Tavakolan, A. (2020). Analysis of the role of urban management in Shahrekord's Livability, human geography research quarterly, Vol 52, No 3, pp. 1055-1069. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22286462.1398.9.3.34.2[In Persian].
Moir, E., Moonen, T., & Clark, G. (2014). What are future cities? Origins, meanings and uses, London: government oggic for sciece.
Mousavi Noor, S.A., Varesi, H.R.,& Mohammadi, J.(2018). The Application of Multi-criteria Decision Making Models for Assessing the Livability of Metropolitan Areas of Tehran, Geography and regional development, Vol 16(2), 243-269. https://doi.org/10.22067/geography.v16i2.72686 [In Persian].
National Research Council, (2002). Community and quality of life data needs for informed decision making, National Research Council (U.S.). Committee on Identifying Data Needs for Place-Based Decision Making.; National Research Council (U.S.). Committee on Geography.
Onnom, W., Tripathi, N., Nitivattananon, V., & Ninsawat, S. (2018). Development of a Liveable City Index (LCI) Using Multi Criteria Geospatial Modelling for Medium Class Cities in Developing Countrie, Sustainability, MDPI, Vol. 10(2),1-19. https://doi.org/10.3390/su10020520
Ouyang, W., Wang, B., Li, T., & Niu, X. (2017). Spatial deprivation of urban public services in migrant enclaves under the context of a rapidly urbanizing China: An evaluation based on suburban Shanghai. Cities. Vol 60 (B), 436-445. https://doi.org/10.1016/j.cities.2016.06.004
Quastel, N .(2017). Urban Quality of Life/Liveability, Department of Geography, University of British Columbia. http://dx.doi.org/10.1002/9781118430873.est0548
Rakhshani Nasab, H. R., & Nayeri, N. (2016). Assessing the Status of Urban Viability Indicators from the Citizen's Point of View (Case Study: Five Districts of Zahedan City), geography and territorial spatial arrangement, Vol 8(27), 55-74. https://doi.org/10.22111/gaij.2018.4090 [In Persian].
Sasanpour, F., Alizadeh, S., & Aarabi Moghadam, H. (2018). Investigating the Feasibility of Urumia Urban Areas Livability using RALSPI Model. Researches in Geographical Sciences, Vol 18 , No 48, pp. 241-258. https://dorl.net/dor/10.29252/jgs.18.48.241 [In Persian].
Satu sh.A. (2014). An examination of the livability of dense urban neighborhoods in DhakaThe impacts of urban planning, Publisher The University of Hong Kong. https://dorl.net/dor/10.5353/th_b5328047
Shamaei, A & Bigdeli, L. (2016). Dimensions of livability in the 17th district of Tehran, Geography Quarterly, Vol 4) 40), 171-191. https://mag.iga.ir/article_700860.html [In Persian].
Shamsoddini, A. , Maleki, S. , & Amiri Fahlyiani, M. R. (2013). An analysis on the rate Citizen's Satisfaction of livability and sustainability in urban environment (A case study of Noorabad Mamasani). Urban Structure and Function Studies, 1(4), 53-70. https://shahr.journals.umz.ac.ir/article_885.html?lang=fa[In Persian].
Sharifzadeh Aghdam, E., & Ajza Shokouhi, M. (2020). Analyzing the strategic planning of Tamarchin border and its effects on the level of development in Piranshahr City, sepehr, Vol 29(116),131-149. https://dorl.net/dor/10.22131/sepehr.2021.242865. [In Persian].
Sobhani, N.(2020), Regional disparities in education for sustainable development (Case city in West Azarbaijan province), geographical planning of space quarterly journal, Vol 10( 35), 216-193.https://dorl.net/dor/10.30488/gps.2020.102603 [In Persian].
Sobhani, N., Beyranvandzadeh, M., Gerami Tayyebi, M., & Seidbeigi, S.(2018). Spatial analysis of citizen's security feeling in urban spaces with futures studies approach (Case study: Khorramabad city), urban social geography, Vol 5(2), 31-49. https://dorl.net/dor/ 10.22103/JUSG.2019.1967[In Persian].
Sobhani,N., Beyranvandzadeh, M., Akbari, M., & Souri, F.(2016). Assessment of the appropriate components of urban public spaces for veterans and the disabled in the city of Khorramabad, geographical urban planning research, Vol 4(2), 283-298. https://dorl.net/dor/10.22059/jurbangeo.2016.59164[In Persian].
Song, Y. (2011). A Livable City Study in China: Using Structural Equation Models, Ph.D., thesis Submitted in Statistics, Department of Statistics Uppsala University.
Statistics Center of Iran, 1956 - 2016
Susanti, R., Soetomo, S., Buchori, I., & Brotosunaryo, P. M. (2016). Smart Growth, Smart City and Density: In Search of The Appropriate Indicator for Residential, Procedia - Social and Behavioral Sciences, 227(14), 194-201. https://dorl.net/dor/10.1016/j.sbspro. 2016.06.062[In Persian].
Taghavi Gilani, M., & Ghofrani, M.B. (2000). Futurology: Futurological studies and methods, rahyaft, Vol 10 (22) [In Persian].
UNEP, (2013). City-level decoupling, Urban resource fl ows and the governance of infrastructuretransitions, A report of the Working Group on Cities of the International Resource Panel, UNEP, Nairobi.
Van Kamp, I., Leidelmeijer, K., Marsman, G., & Hollander, D. (2003). Urban Environmental Quality and Human Well-being: Towards a Conceptual Framework and Demarcation of Concepts; a Literature Study, Landscape and Urban Planning”, Vol 65(1-2), 5-18. https://doi.org/10.1016/S0169-2046(02)00232-3
Zhan, D., Zhang, W., Fan, F., Yu, J., & Dang, D. (2018). Assessment and determinants of satisfaction with urban livability in China, Cities, (72), 92-101. https://dorl.net/dor/10.1016/j.cities.2018.02.025
|
Journal of Regional Planning Spring 2025. Vol 15. Issue 57 ISSN (Print): 2251-6735 - ISSN (Online): 2423-7051 https://sanad.iau.ir/journal/jzpm |
|
Research Paper
Structural Analysis of Urban Livability in Ahvaz Metropolis: A Futures Research Approach
Mina khandan1: Assistant Professor, Department of Urban Planning, Roudehen Branch, Islamic Azad University, Roudehen, Iran
Nobakht Sobhani: PhD in Geography and Urban Planning, Sciences and Research branch, Islamic Azad University, Tehran,Iran
Citation: Khandan, M., Sobhani, N. (2025). Structural Analysis of Urban Livability in Ahvaz Metropolis: A Futures Research Approach .Journal of Regional Planning , Journal of Regional Planning, 15(57), 115-128. DOI: 10.30495/jzpm.2023.29384.4016 |
Abstract | A R T I C L E I N F O |
Nowadays, most metropolises are facing challenges in various dimensions, including economic, social, physical, environmental, etc., and a variety of approaches such as livability and future research have been proposed to solve the problems in the current situation. In addition to sustainable urban development, these two categories can be developed as a guiding principle in the framework of sustainable discourse in policy-making and urban planning. Therefore, it is important and necessary to take into account the dimensions and foresight of livability in the current situation. In this regard, this study is aimed at the structural analysis of urban livability in the metropolis of Ahvaz using a futures research approach. It is an applied study conducted using the analytical exploratory design based on the futures research method. The statistical population consists of 8 experts of futures research, urban planners and managers selected by purposive sampling. The Mic Mac method of cross-impact analysis was used to analyze the findings. The results showed that more than 2% of the variables had no influence, 24% of them were effective, 65% were reinforcing and finally about 8% were empowering. On the other hand, the variables of "having appropriate savings" and "access to urban facilities and services" were the most influencing and influenced variables, respectively. The results also showed that the variables of "savings" and "access to urban facilities and services" were the most influencing and influenced variables, respectively. In general, the distribution of variables in the dispersion map of 1410 Horizon shows that livability has an unstable status in the study area.
| Received:2021/11/14 Accepted: 2022/08/02 PP: 115-128
Use your device to scan and read the article online
Keywords: Structural analysis, Urban livability, Futures research, Ahvaz metropolis .
|
[1] Corresponding author: Mina khandan, Email: mina.khandan@iau.ac.ir , Tel: +989125485909
Extended Abstract
Introduction
One of the main goals of urban managers and planners to get out of the current situation in Ahvaz metropolis is to make decisions at the present time so that future urban activities can be properly managed and planned for the benefit of its residents. Therefore, the management and planning of Ahvaz metropolis is faced with many of the above-mentioned complexities due to its spatial-physical extension and the multiple variables affecting its dimensions. In fact, this metropolis lacks an urban planning system in line with urban management decisions as well as proper foresight to improve livability and increase the quality of life. In addition, the lack of a flexible and long-term vision, horizon and strategic approach in urban policy-making and the existence of sectoral management in the city body have put its development in a cycle of confusion. Therefore, resolving problems and conflicts at such a level of complexity requires a coherent, purposeful, and flexible structure with a futures research approach that can and should be considered by urban policymakers and practitioners as a fundamental strategy. By exploring the various facilities and potentials in Ahvaz metropolis, this approach (futures research) brings a broader perspective towards a variety of possible and favorable futures for urban planners, managers and actors. It also helps to provide better strategies and different scenarios of urban space management and design plans to deal with unexpected events and move in the right direction. Thinking in the above approach helps us to understand the logic of developing livability in urban spaces and improving it in tropical metropolises, and to identify the driving forces, key factors, main actors and our own potential for exerting influence.
Methodology
This is an applied study in terms of purpose and an analytical-exploratory study based on the futures research method with a combination of quantitative and qualitative models. Theoretical and experimental data were collected using the desk-based and the Delphi survey methods, respectively. In this research, 5 general dimensions (economic, managerial, social, environmental and physical) and 47 variables were selected by experts and specialists in the field. The statistical population consisted of 8 specialists, experts, professors and faculty members. The cross impact analysis, MICMAC was used to analyze the findings. Thus, the variables in the questionnaire were evaluated as without influence (zero), influencing (one), strengthening (two) and empowering (three). After the above step, the data were entered into MICMAC software to identify their relationship. Therefore, the influencing and influenced variables were determined in terms of direct and indirect influence using this output.
Results and Discussion
After identifying the probable and effective variables in improving the livability of Ahvaz metropolis and using the opinions of experts, all the variables were analyzed in MICMAC software. After forming the initial matrix of variables and entering the weights obtained from the opinions of experts, the 47x47 matrix dimensions were classified in 5 general dimensions. The filling index of cross-effects analysis for the variables with 2 data rotations shows the number 95%, which reflects the high influence of the variables on each other and the relationships between them have the value of cross effects. Out of the total relationships of cross-effects analysis, 47 relationships had no influence on each other, 538 relationships influenced each other slightly, 1449 relationships were reinforcing with relatively strong influencing relationships, and 175 relationships, equal to 7.92%, had a numerical value of 3, indicating that they were very empowering and both highly influenced and were influenced by other variables. Also, based on the variables with 2 rotations, it had 100% desirability and optimization, indicating the high validity of the questionnaire.
Conclusion
The livability of Ahvaz metropolis was evaluated in different dimensions using a futures research approach. In this research, the dimensions of the matrix were 47x47, which were classified into 5 different dimensions (physical, economic, social, environmental and managerial). According to the results, the filling index of the cross-effects analysis shows the number of 5%, indicating the high influence of the variables on each other. Out of the total relationships of cross-effects analysis, 47 relationships had no influence on each other, 538 relationships influenced each other slightly, 1449 relationships were reinforcing and 175 relationships were empowering, indicating that they both highly influenced and were highly influenced by other variables. A comparison of the results of the analysis of direct and indirect effects shows that indicators such as inflation, haze, dust and green space per capita had the most direct influence on the livability of the studied area with the first to third ranks, respectively.As for indirect effects, variables such as the family size, urban unit management and citizens’ level of knowledge and literacy respectively have the greatest influence from the studied variables. However, the distribution of the variables shows that livability in the studied area is unstable.
مقاله پژوهشی
تحلیل ساختاری زیست پذیری شهری در کلانشهر اهواز با رویکرد آیندهپژوهی
مینا خندان 1: استادیار گروه شهرسازی، واحد رودهن، دانشگاه ازاد اسلامی، رودهن، ایران.
نوبخت سبحانی: دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه ازاد اسلامی، تهران، ایران.
اطلاعات مقاله | چکیده |
تاریخ دریافت:23/08/1400 تاریخ پذیرش:11/05/1401 شماره صفحات: 128-115
از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید
واژههای کلیدی: تحلیل ساختاری، زیست پذیری شهری، آینده پژوهی، کلانشهر اهواز | امروز بیشتر کلان‌شهرها چالش‌های در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، زیست‌محیطی و غیره مواجه هستند و رویکردهای گوناگونی برای حل مشکلات در وضع موجود مطرح شده است که یکی از آن‌ها زیست پذیری و آیندهپژوهی می‌باشد. این دو مقوله علاوه بر توسعه پایدار شهری، می‌توانند به عنوان یک اصل راهنما در چارچوب گفتمان پایداری در سیاست‌گذاری‌ها و برنامهریزی شهری گسترش پیدا کنند. بنابراین، توجه به ابعاد زیست پذیری در وضع موجود و آینده‌نگری آن از اهمیت و ضرورت خاصی برخوردار است. در این امتداد هدف پژوهش تحلیل ساختاری زیست پذیری شهری در کلانشهر اهواز با رویکرد آیندهپژوهی می‌باشد که از لحاظ هدف کاربردی و از نظر ماهیت بر اساس روش آیندهپژوهی، تحلیلی و اكتشافی است. جامعه آماری در این پژوهش مشتمل بر 8 نفر از متخصصان آیندهپژوهی، برنامه ریزان و مدیران شهری که به صورت نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شده‌اند، می‌باشد. برای تجزیه‌وتحلیل یافته‌ها از روش تحلیل اثرات متقابل، میک مک استفاده شده است. نتایج نشان می¬دهد که بیش از 2درصد متغیرها بدون تأثیر، 24 درصد متغیرها تأثیرگذار، 65 درصد متغیرها تقویت کننده و در نهایت نزدیک به 8 درصد متغیرها توانمند ساز بوده‌اند. از سوی دیگر، متغیر داشتن پس‌انداز مناسب و دسترسي به امکانات و خدمات شهري به ترتیب دارای تأثیرگذارترین و اثرپذیرترین متغیر شناخته شده‌اند. همچنین بر اساس نتایج متغیر پس‌انداز و دسترسی به امکانات و خدمات شهری به ترتیب دارای تأثیرگذارترین و اثرپذیرترین متغیر شناخته شده‌اند. در حالت کلی پراکنش متغیرها در صفحه پراکندگی افق 1410 نشان میدهد که وضعیت زیست پذیری در محدوده مورد مطالعه ناپایدار است.
|
استناد: خندان، مینا؛ سبحانی، نوبخت (1404). تحلیل ساختاری زیست پذیری شهری در کلانشهر اهواز با رویکرد آیندهپژوهی ، فصلنامه برنامهریزی منطقهای، 15(57)، 115-128. DOI: 10.30495/jzpm.2023.29384.4016 |
[1] نویسنده مسئول: مینا خندان ، پست الکترونیکی: mina.khandan@iau.ac.ir ، تلفن: 09125485909
مقدمه
شهرها امروزه به مکان اصلی کار و زندگی انسان‌ها تبدیل شده‌اند (Geng, et al, 2018: 2) و در این مکان‌ها باید تمام جوانب از قبیل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، بهداشتی، زیست‌محیطی و کالبدی برای همه ساکنین عملکرد مطلوبی داشته باشد (Ahadnejhad roshti et al, 2019: 132). بر اساس پیش‌بینی سازمان ملل بین سال‌های 2015 و 2050 بیشترین رشد جمعیت شهری مختص کشورهای در حال توسعه خواهد بود (Susanti et al. 2016: 195). این روند افزایش جمعیت و رشد آن در شهرها، چالش‌های زیادی را به همراه دارد (Allam, 2020:55)؛ و از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به آلودگی‌های زیست‌محیطی، مسائل مربوط به بهداشت و درمان، نابرابری‌های اجتماعی، افزایش جرم و جنایت (UNEP, 2013)، آلودگی هوا، حمل‌ونقل ترافیکی، امکانات عمومی، رشد سریع شهرها (Ouyang et al, 2017: 437)، کاهش زیست پذیری شهرها، سلامت جامعه شهری و غیره اشاره کرد (Moir et al, 2014: 24; Shamsoddini et al, 2013 )؛ بنابراین هر کدام از چالش‌های مذکور تغییراتی در کیفیت زندگی، محیط ساخته شده و اکولوژیکی شهرها ایجاد کرده است (Kashef, 2016: 4; Zhan and et al. 2018: 93).
با توجه به این شرایط امروزه رهیافت‌های گوناگونی ازجمله پایداری، کیفیت زندگی، رشد هوشمند، نوشهرگرایی و زیست پذیری برای مواجهه با مسائل و چالش‌های مذکور، مطرح شده است. رهیافت‌های یاد شده هرچند در پرداختن به رضایت افراد، ارزیابی ساکنان از محیط، امنیت، بهداشت، کیفیت مکان، محبوبیت عمومی و سیاست‌گذاری، هم‌پوشانی دارند اما اغلب در ریشه و مبنا متفاوت می‌باشند (Van kamp et al, 2003:6). مفهوم زيست پذيری به‌طور خیلی واضح به مفهوم پايداری نزديک می‌باشد. زيرا زيست پذيری به قابلیت‌های یک جامعه در پاسخگويی به نیازهای شهروندان فعلی خود بدون به خطر انداختن توانايی نسل‌های آينده برای دستیابی به طیف گسترده‌ای از نیازهای انسان می‌باشد (National Academies Press, 2012: 4). در حالت کلی، زیست پذیری به دیدگاه‌های مختلف پیرامون کیفیت زندگی اشاره دارد و با بهبود بخشیدن عملکرد و یکپارچگی زندگی انسانی مرتبط است (Ellis and Roberts, 2016).
امروزه نگاه متفاوت به آینده باعث شده که انسان به دنبال یافتن آینده نباشد، بلکه با بهره‌گیری از ابزارهای گوناگون آینده مطلوب خود را فراهم سازد. از سوی دیگر الگوی جدید سکونتگاههای زیست انسانی در مناطق کلان‌شهری، به‌واسطه ویژگی‌ها و پیچیدگی‌های چندوجهی، شرایطی ایجادشده تا مشکلات آن هر روز نمایان‌تر شود (Malekzadeh et al, 2016: 36). به‌طوری که در دو سه دهه اخیر، برای شناسایی تغییر و تحولات آتی در فضای شهرها و پیرامون آن‌ها، دانش جدیدی با عنوان آیندهپژوهی پدید آمده که به‌جای برنامهریزی خطی و قطعی برای آینده واحد، می‌کوشد با کاوش در امکانات وسیع و ناشناخته انسان و فناوری، افق بازتری را به سمت انواع آینده‌های ممکن و مطلوب پیش روی انسان بگشاید (Sharifzadeh Aghdam and Ajza Shokouhi, 2020: 135).
بر این اساس زیستپذیری یک شهر می‌تواند نشان‌دهنده پایداری آن باشد، این پایداری برگرفته از عوامل بسیاری می‌باشد که یکی از این موارد آیندهپژوهی است. آیندهپژوهی برای مدیران و سیاست‌گذاران شهری جهت اتخاذ چشم‌انداز بلندمدت از نیازها و امکانات موردنیاز در سطح کلان، ملی و خرد فراهم می‌سازد (Mardukhi, 2017: 8) تا بسیاری از مشکلات را کاهش داده و راهکارهای مناسب برای برون‌رفت از آن آماده کند؛ بنابراین، یکی از اهداف اصلی برنامهریزی شهری، تصمیم‌گیری در زمان حال است تا فعالیت‌های شهری در آینده به نفع شهروندان آن به‌درستی هدایت شوند (Sobhani et al, 2018: 32). به همین خاطر نظریه‌پردازان و کارگزاران برنامه‌ریز و مدیریت برای دستیابی به کارایی و اثربخشی این مسائل و مشکلات در آینده، تلاش کرده‌اند سیستم مدیریتی و اداره متناظر با پیچیدگی و پویایی که در شهرها وجود دارد، ایجاد کنند تا از طریق آن بتوانند هدایت توسعه یکپارچه و منسجم و نیز رفع مسائل بغرنج این‌گونه فضاهای جغرافیایی در آینده اقدام کنند (Ghalibf et al, 2013: 55) تا در عرصه‌های مختلف با اطمینان خاطر بیشتری برای دستیابی به آینده بهتر برنامهریزی صورت بگیرد (Bicking et al. 2012).
زیست پذیری در شهرهای ایران به خاطر وجود چالش‌های متعدد مانند عدم مناسب‌سازی فضاهای عمومی (sobhani et al, 2016)؛ حاشیه‌نشینی (ebrahimzadeh, 2004)؛ بیکاری و معیشتی(shamaei and Bigdeli, 2016; rakhshani nasab, 2018)؛ نابرابری‌های آموزشی (sobhani, 2020) ، ضعف قوانین و مقررات ( khandan, 2022) و... در سطح پائینی قرار دارد و باعث کاهش زیست پذیری در شهرها و کلان‌شهرها گردیده است و کلانشهر اهواز نیز از این قاعده مستثنی نبوده و با چالش‌های زیادی در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی، کالبدی، زیست‌محیطی و غیره مواجه است.
در سال 1335 بیش از 120 هزار جمعیت در کلانشهر اهواز ساکن بوده‌اند و این تعداد در سال 95 به بیش از یک‌میلیون نفر می‌رسد. این آمار نشان میدهد که جمعیت بسیاری از شهرهای اطراف کلانشهر اهواز در هنگام جنگ به اهواز مهاجرت کرده‌اند، بدون اینکه سیاست‌گذاران و مدیران وقت زیرساخت‌های متناسب با این میزان جمعیت را در سطح شهر فراهم کنند. علاوه بر این بسیاری از روستاهای اطراف اهواز به دلیل پیشروی و افزایش جمعیت به بدنه شهر اهواز ملحق شدند که یک معضل اساسی تحت عنوان اسکان غیررسمی پدید آورده‌اند. همچنین یکی دیگر از پدیدهای که بر دامنه مهاجرت به سمت این کلانشهر افزوده است، وجود کارخانه‌ها و صنایع و فرصت‌های شغلی است. در نتیجه افزایش جمعیت به بیش از یک‌میلیون نفر در حال حاضر بدون توجه به زیرساخت‌ها منجر به مشکلاتی اساسی و عدم دسترسی به حداقل‌های اساسی برای زندگی مناسب است. به‌هرحال افزایش جمعیت در این کلانشهر در کنار وجود پتانسیل‌های درخور توجه از قبیل قطب صنایع سنگین، نیازمند درآمد پایدار، مدیریت یکپارچه، سیاست‌گذاری مناسب در تمامی عرصه‌های برنامهریزی و مدیریت شهری و در نهایت فراهم ساختن زیرساخت‌های لازم می‌باشد. لذا این روند افزایش جمعیت و رشد آن در این شهر با چالش‌های زیادی مانند آلودگی‌های زیست‌محیطی، آسیب‌های اجتماعی؛ ترافیک، آلودگی آب‌وهوا، رشد سریع فضایی- کالبدی، ضعف امکانات و خدمات عمومی این کلانشهر براثر گسترش افسارگسیخته رشد شهری، افزایش روزافزون جمعیت، کیفیت پایین آب شرب، ترافیک، آلودگی هوا ناشی از ریزگردها و فلزهای نفتی، وضعیت نامناسب فاضلاب شهری، رشد بی‌رویه ساخت‌وسازها، ضعف در سیستم مدرن حمل‌ونقل شهر نظیر مترو، نبود سیستم فراوری و بازیافت زباله و بسیاری از کاستی‌ها در زمینه اقتصادی و اجتماعی سبب شده تا زندگی در اهواز همیشه تابع شرایط خاصی باشد، روبه‌رو هستند و هر یک از چالش‌های مذکور به تنهایی می‌توانند زمینه را برای تغییرات در کیفیت زندگی و کاهش زیستپذیری در این محیط ساخته شده فراهم سازد به‌طوری که طی سال‌های اخیر ناپایداری‌ها و آلودگی‌های زیست‌محیطی به دلیل استقرار صنایع کوچک و بزرگ و توسعه آن‌ها، وجود ذخایر غنی نفت و گاز و صنایع پتروشیمی، صنایع برق و شرایط اقلیمی خاص به‌شدت افزایش پیداکرده است؛ بنابراین هر کدام چالش‌ها و نابسامانی‌های موجود با پایداری و زیست پذیری شهری سنخیت نداشته و به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم کیفیت زندگی شهروندان را تحت تأثیر خود قرار داده است. با وجود این، یکی از اهداف اصلی مدیران و برنامه ریزان شهری برای برون رفت از وضعیت موجود کلانشهر اهواز، تصمیم‌گیری در زمان حال است تا فعالیت‌های شهری در آینده به نفع ساکنین آن به درستی مدیریت و برنامهریزی شوند. به همین خاطر مدیریت و برنامهریزی کلانشهر اهواز به دلیل گستردگی فضایی- کالبدی و تعدد متغیرهای تأثیرگذار بر ابعاد آن، با پیچیدگی‌های بسیاری که در بالا به اختصار اشاره شد، روبروست.
درواقع کلانشهر اهواز فاقد نظام برنامهریزی شهری هماهنگ با تصمیمات مدیریت شهری و آینده‌نگری مناسب برای بهبود زیستپذیری و افزایش کیفیت زندگی است. همچنین نبود چشم‌انداز، افق و نگرش راهبردی منعطف و بلندمدت در سیاست‌گذاری شهری و وجود مدیریت بخشی در بدنه شهر توسعه آن را در چرخه‌ی سردرگمی قرار داده است. لذا، حل‌وفصل مشکلات و تعارضات در چنین سطحی از پیچیدگی‌ها، نیازمند یک ساختار منسجم، هدفمند و انعطاف‌پذیر با رویکرد آیندهپژوهی است که می‌تواند به عنوان یک راهبرد اساسی مورد توجه سیاست‌گذاران و دست‌اندرکاران شهری قرار بگیرد. این رویکرد (آیندهپژوهی) با کاوش در امکانات وسیع و پتانسیل‌های موجود در کلانشهر اهواز، چشم‌انداز وسیع‌تری را به سمت انواع آینده‌های ممکن و مطلوب پیشروی برنامه‌ریزان و مدیران و بازیگران شهری می‌گذارد و کمک کند تا راهبردها و ارائه سناریوهای مختلف مدیریت فضاهای شهری را بهبود ببخشد و برنامه‌هایی برای مقابله با رویدادهای غیرمنتظره طراحی و در مسیر صحیح به درستی گام بردارد. تفکر در رویکرد فوق به ما کمک می‌کند که منطق توسعه زیستپذیری در فضاهای شهری و بهبود آن در کلان‌شهرهای گرمسیر دریابیم و نیروهای پیشران، عوامل کلیدی، بازیگران اصلی و پتانسیل‌های خود را برای اعمال‌نفوذ بازشناسیم.
پیشینه تحقیق و مبانی نظری
آیندهپژوهی معادل لغت لاتین «Futuers Study» است. کلمه جمع Futuers به این دلیل استفاده شده است که با بهره‌گیری از طیف وسیعی از متدولوژی‌ها و بجای تصور «فقط یک آینده»، به گمانه‌زنی‌های سیستماتیک و خردورزانه، در مورد نه فقط «یک آینده» بلکه «چندین آینده متصور» مبادرت می‌شود (Eslater, 2007: 22). این واژه با پیش‌بینی متفاوت است. معمولاً پیش‌بینی‌ها بر اين مبنا تهيه می‌شوند كه «آينده بسيار شبيه زمان حال خواهد بود و دنياي فردا تفاوت كمي با دنياي امروز خواهد داشت». پیش‌بینی چندان توسط برنامه‌ریزان استفاده نمی‌شود چون زماني كه كارها خوب پيش می‌رود، بدون پیش‌بینی هم می‌توان مسائل را مديريت كرد ولي وقتي امور بر وفق مراد نيست، دیگر خیلی دیر شده است (Godet, 2003: 3). مفهوم آیندهپژوهی دانشی است که در دهه‌های آتی پدید آمده است و برخلاف شیوه‌های قدیمی و سنتی تا حد زیادی بر اصول علمی تکیه دارد. آینده‌شناسی فرایندی است که به پیش‌بینی چندین رویداد محتمل در آینده می‌پردازد (Taghavi Gilani, M. & Ghofrani, 2000: 3). در حقیقت آیندهپژوهی دانش تحليل، طراحي و برپايي هوشمندانه آينده است، كه به ما می‌آموزد در مواجهه با پديده ناموجودي به نام آينده چگونه برخورد كنيم. آیندهپژوهی در حقيقت دانش و معرفت شكل بخشيدن به آينده؛ به‌گونه‌ای آگاهانه، فعالانه و پیش‌دستانه و با مشخصه‌هایی همچون: تمركز روي موضوعات بلندمدت، متعهد به نتايج و سيستماتيك بودن است (Babaghibi Azghandi, 2010: 83). آیندهپژوهی طیفی از روش‌های کمی و کیفی را شامل می‌شود، روش تحلیل اثرات متقاطع یکی از مهم‌ترین روش‌ها است. این روش تحلیلی، روشی برای تحلیل گمان رخداد یک سوژه، در یک کلکسیون مورد پیش‌بینی است (Jarvenpaa, 2013: 19).
زیست پذیری معادل انگلیسی (livability) و شهر زیست پذیر معادل (livable city) ترجمه شده است (Abdul aziz, 2007). در فرهنگ شهرسازی رابرت کوان زیست پذیری به معنای «مناسب برای زندگی» و فراهم آورنده کیفیت زندگی خوب تعریف‌شده است (Bandarabad, 2011: 51). واژه شهرهاي زيست پذير براي اولين بار در سال 1970 توسط سازمان ملي هنرها و به دنبال آن ساير مراکز و سازمان‌های تحقيقاتي نظير سازمان حفاظت محيطي که مطالعات گسترده‌ای در خصوص زيست پذيرترين شهرهاي آمريکا انجام داده است، به کار گرفته شد (Larice, 2005: 58) و امروزه به عنوان یک اصل راهنما در چارچوب گفتمان پایداری در سیاست‌گذاری‌ها و برنامهریزی شهری گسترش پیدا کرده است (Quastel, 2017: 1-2). زیست پذیري شهري یک مفهوم چند منظوره است که با بسیاري از حوزه‌های محیط زندگی در مناطق شهري، شامل محیط‌های فیزیکی و اجتماعی فرهنگی همراه است (Zhan et al, 2018: 1). این مفهوم به عنوان محصول تعامل بین شرایط اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی و محیطی تعریف می‌شود که بر رفاه انسانی و اجتماعی تأثیر می‌گذارند (Atef Elsawy, 2019: 3) و اصول کلیدی آن عدالت، کرامت، دسترسی، تعامل، مشارکت و توانمندسازی می‌باشد (Song, 2011: 3).
در طی سال‌های اخير، پیرامون تحقيق و توسعه در مفهوم زیست پذیری شهری مطالعاتی صورت گرفته است (Onnom et al, 2018: 8 ). لیانگ و همکاران (2020)، در پژوهشی به ارزیابی تأثیر تغییرات آب‌وهوا بر زیست پذیری شهرها در چین پرداختند. نتایج نشان داد که با گرم شدن کره زمین، شرایط آب و هوایی در بسیاری از مناطق دستخوش تحولات عمیقی می‌شود، این امر می‌تواند بر برخی صنایع مانند کشاورزی و حمل‌ونقل و بر زیست پذیری شهرها تأثیر بگذارد؛ بنابراین امواج گرمایی و وقایع شدید بارشی تأثیر قابل‌توجهی در زیست پذیری شهرها در جنوب چین دارند، در حالی که هوای یخ‌زدگی باعث تغییر زندگی زیست شهری در مناطق شمالی می‌شود (Liang et al, 2020). دل مار مارتینز براوو و همکاران (2019) در پژوهشی به بررسی تعادل میان پایداری شهری، آلودگی و زیست پذیری در شهرهای اروپایی پرداخته‌اند و نتایج نشان میدهد که پایداری اجتماعی شهری ارتباطی مثبت با زیست پذیری و آلودگی شهری با زیست پذیری ارتباطی منفی دارد (Del Mar Martínez-Bravo et al, 2019). ساتو (2014) در مقاله‌ای به بررسی زیست پذیری در واحدهای همسایگی متراکم در داکا پرداخته و نتایج نشان میدهد که به‌طورکلی زیست پذیری فقط تحت تأثیر تراکم نمی‌باشد و برنامه‌ریزی‌ها باید در جستجوی ایجاد زیست پذیری بهتر باشد (satu, 2014). بینجامین (2014) در پژوهشی تحت عنوان الگوی فضایی زیست پذیری شهری در منطقه هیمالیا نشان میدهد که محله‌های مرکزي محله با مقایسه در حاشیه‌های پیرامونی آن زیست پذیر تر هستند. همچنین نشان میدهد که بین ابعاد عینی و ذهنی زیست رابطه هم معنی وجود ندارد (Benjamin, 2014).
مواد و روش تحقیق
این پژوهش بر اساس هدف کاربردی و از نظر ماهیت بر اساس روش آیندهپژوهی، تحلیلی و اكتشافی است كه تركیبی از مدل‌های كمی و كیفی انجام‌گرفته است. در گرداوری داده‌های نظری و تجربی به ترتیب از روش کتابخانه‌ای و از روش پیمایشی بر اساس روش دلفی تهیه شده است. در این پژوهش 5 بعد کلی (اقتصادی، مدیریتی، اجتماعی، زیست‌محیطی و کالبدی) 47 متغیر توسط کارشناسان و متخصصان امر انتخاب شدند (جدول 1). جامعه آماری این پژوهش مشتمل بر 8 نفر از متخصصان، کارشناسان، اساتید و اعضای هیئت‌علمی دانشگاه می‌باشد. برای تجزیه‌وتحلیل یافته‌ها از روش تحلیل اثرات متقابل، میک مک استفاده شده است. بدین ترتیب، ارزش‌گذاری اعداد در پرسشنامه به‌صورت بدون تأثیر (صفر)، تأثیرگذار (یک)، تقویت‌کننده (دو) و توانمند ساز (سه) می‌باشد. بعد از مرحله فوق اقدام به ورودی داده‌ها به نرم‌افزار میک مک گردید تا میزان ارتباط متغیرها باهم شناسایی گردد؛ بنابراین، با استفاده از این خروجی میزان متغیرهای تأثیرگذار و اثرپذیر ازلحاظ مستقیم و غیرمستقیم را مشخص گردید.
جدول 1- ابعاد و متغیرهای زیست پذیری در کلانشهر اهواز
آلودگی هوا | زیست‌محیطی | متغیرها | ابعاد | |||
سرانه فضای سبز | امنیت فردی و اجتماعی | اجتماعی | ||||
تنوع زیستی | هویت و حس تعلق به مکان | |||||
کیفیت آب | آموزش عمومی | |||||
کیفیت بصری | خدمات بهداشتی-درمانی | |||||
کیفیت جمع‌آوری زباله و فاضلاب | کیفیت مدارس و فضاهای آموزشی | |||||
طراحی و حفاظت از چشم‌اندازها | آگاهی و سواد شهروندان | |||||
کیفیت مبلمان شهری | تعامل و مشارکت اجتماعی | |||||
ریز گردها و گردوغبار | مکان‌های تفریحی و فرهنگی | |||||
مخاطرات طبیعی (سیل، گرما و ...) | فرهنگ دوچرخه‌سواری | |||||
وضعیت اقتصادی مردم | اقتصادی | آسیب‌های اجتماعی | ||||
میزان درآمد مردم | نورپردازی امکان عمومی | |||||
اشتغال | بعد خانوار | |||||
تحریم‌های اقتصادی | دسترسی به تأسیسات زیربنایی | کالبدی | ||||
پس‌انداز | کیفیت مسکن | |||||
سرمایه‌گذاری دولت و بخش خصوصی | کیفیت حمل‌ونقل عمومی | |||||
بیکاری | کیفیت شبکه راه‌ها و پیاده‌روها | |||||
تورم | سازگاری کاربری‌ها | |||||
مناسب‌سازی فضاهای عمومی | ||||||
دسترسی به امکانات و کیفیت خدمات شهری | ||||||
وضعیت و کیفیت دسترسی‌ها | ||||||
مدیریتی | ||||||
وضعیت مسئولیت‌پذیری مدیران شهری | اجرا و نظارت بر سیاست‌ها و طرح‌های توسعه شهری | |||||
اثربخشی و کارایی طرح‌ها و پروژه‌های اجرایی شده | ظرفیت نهادهای سازمانی در مدیریت بهینه شهری | |||||
تخصص مدیران در مدیریت شهری | مدیریت واحد شهری | |||||
شفافیت و برنامهریزی | جایگاه مشارکت شهروندان در تصمیم‌گیری و اجرا | |||||
تاب‌آوری مدیران در برنامهریزی و سیاست‌گذاری | ||||||
منبع: یافتههای پژوهش
محدوده مورد مطالعه
شهر اهواز به‌عنوان مرکز استان خوزستان از سال ۱۳۰۳ تاکنون شناخته می‌شود و با مساحتی حدود ۱۸۶۵۰ هکتار، چهارمین شهر بزرگ ایران است. وجود صنایع بزرگ مانند شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب، شرکت ملی حفاری ایران و شرکت فولاد خوزستان، این کلانشهر را به یکی از قطب‌های صنعتی کشور تبدیل کرده است. موقعیت جغرافیایی اهواز در بخش جلگه‌ای خوزستان، در ارتفاع ۱۸ متری از سطح دریا قرار دارد. روند رشد جمعیت اهواز طی پنج دهه گذشته یکسان نبوده و عواملی مانند تمرکز صنایع و مهاجرت‌های کاری، نقش مهمی در افزایش جمعیت آن داشته‌اند. این رشد سریع بدون توجه کافی به زیرساخت‌های شهری، منجر به بروز مشکلاتی چون فشار بر منابع آب، گسترش حاشیه‌نشینی و افت کیفیت زندگی شده است که این تحولات، ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیستی شهر را تحت تأثیر قرار داده‌اند
.جدول 2- میزان جمعیت و نرخ رشد آن برای استان، شهرستان و شهر اهواز طی 35-95
سال | 35 | 45 | 55 | 65 | 75 | 85 | 90 | 95 |
جمعیت | 120098 | 266375 | 334399 | 578219 | 791786 | 985614 | 1064177 | 1302591 |
نرخ رشد | - | 5/5 | 9/4 | 53/5 | 34/3 | 2/2 | 55/1 | 4.12 |
منبع: Statistics Center of Iran, 1956 – 2016
نقشه 1-موقعیت کلانشهر اهواز در سطح کشور، منبع: یافتههای پژوهش
بحث و یافتههای تحقیق
بعد از شناسایی متغیرهای محتمل و مؤثر در بهبود زیست پذیری کلانشهر اهواز و استفاده از نظرات خبرگان و کارشناسان جامعه، تمامی متغیرها به‌وسیله نرم‌افزار میک مک مورد تحلیل قرار گرفته شد. پس از تشکیل ماتریس اولیه متغیرها و وارد کردن اوزان حاصل از نظرات خبرگان ابعاد ماتریس 47*47 در 5 بخش اصلی تنظیم شد. بر اساس جدول شماره 3 شاخص پرشدگی تحلیل اثرات متقاطع برای متغیرها با 2 بار چرخش داده‌ای عدد 95 درصد را نشان میدهد که منعکس‌کننده تأثیرگذاری زیاد متغیرها بر یکدیگر است و روابط بین آن‌ها دارای ارزش اثرات متقاطع می‌باشد. از مجموع روابط تحلیل اثرات متقاطع، 47 رابطه بدون تأثیر بوده و بر یکدیگر تأثیر نگذشته‌اند. 538 رابطه نیز تأثیرگذار بوده و تأثیرگذاری آن بر یکدیگر کم بوده است. 1449 رابطه تقویت‌کننده بوده است و روابط تأثیرگذاری آن‌ها نسبتاً قوی می‌باشد. درنهایت 175 رابطه معادل 7.92 درصد دارای ارزش عددی 3 بوده و این امر نشان میدهد که روابط عامل‌های کلیدی بسیار توانمند ساز بوده و از تأثیرگذاری و تأثیرپذیری زیادی برخوردار بوده‌اند. همچنین بر اساس متغیرها با 2 چرخش از مطلوبیت و بهینه‌شدگی 100 درصد برخوردار بوده و نشان‌دهنده روایی بالای پرسشنامه می‌باشد (جدول3).
جدول 3- ماتریس اولیه داده‌ها و تأثیرات متقاطع و درجه بهینه‌شدگی متغیرها
چرخش | تأثیرگذاری | تأثیرپذیری | درصد | 47*47 | ارزش عددی | ابعاد |
1 | 95 | 93 | - | 2 | - | تعداد تکرار |
2 | 100 | 100 | 13/2 | 47 | صفر | بدون تأثیر |
- | - | - | 35/24 | 538 | یک | تأثیرگذار |
- | - | - | 60/65 | 1449 | دو | تقویت‌کننده |
- | - | - | 92/7 | 175 | سه | توانمند ساز |
- | - | - | 100 | 2162 | - | مجموع اثرات متقاطع |
- | - | - |
|
| 87234/97 | درجه پرشدگی |
منبع :یافته های پژوهش
تجزیه‌وتحلیل نتایج حاصل از نرم‌افزار میک مک بر پایه تحلیل اثرات متقاطع، متغیرهای در صفحه پراکندگی توزیع شده‌اند. اگرچه مجموع متغیرها دارای دو نوع تأثیر می‌باشند؛ مستقیم و غیرمستقیم. ولی در صفحه پراکندگی متغیرها می‌توان تمام متغیرها را در سیستم شناسایی و طبقه‌بندی کرد. در این پژوهش طبقه‌بندی صورت گرفته شامل انواع تأثیرگذار، دووجهی، تأثیرپذیر، مستقل و تنظیمی می‌باشد.
متغیرهای تأثیرگذار: متغیرهایی که در ناحیه (1) واقع شده‌اند منعکس کننده توان تأثیرگذاری آن‌ها بر کل سیستم است و این ناحیه مهم‌ترین و اثرگذارترین متغیرها قرار دارند. از جمله این متغیرها می‌توان به هویت و حس تعلق به مکان؛ طراحی و حفاظت از چشم‌اندازها؛ کیفیت حمل‌ونقل عمومی؛ آموزش عمومی؛ بیکاری؛ تحریم‌های بین‌المللی؛ تورم؛ بعد خانوار؛ کیفیت جمع‌آوری زباله و فاضلاب اشاره کرد. بنابراین این متغیرها بیشترین تأثیرگذاری بر پایداری و توسعه زیست پذیری در کلانشهر اهواز دارند و به عنوان متغیرهای کلیدی شناخته می‌شوند. چون این متغیرها قابلیت کنترل توسط مدیران و سیاست‌گذاران اجرایی، برنامه ریزان شهری، شهر سازان و طراحان شهری هستند و درنهایت بر بهبود زیست پذیری محدوده موردمطالعه تأثیرگذار هستند.
متغیرهای دووجهی: این نوع متغیرها دارای دو ویژگی مشترک اثرگذاری و اثرپذیری زیاد می‌باشد و هر اقدامی و عملی بر روی آن‌ها، تغییراتی در سایر متغیرها ایجاد می‌کند. به عبارتی این نوع متغیرها هم بر عوامل دیگر تأثیر زیادی می‌گذارند و هم از آن‌ها بسیار تأثیر می‌پذیرند. متغیرهای که در ناحیه 2 قرار دارند عبارت‌اند از: تنوع زیستی و شفافیت و برنامهریزی
متغیرهای تنظیمی: این متغیرها بیشترین و مهم‌ترین نقش را در تنظیم روابط بین دیگر متغیرها برای بهبود و توسعه زیست پذیری در کلانشهر اهواز بر عهده‌دارند. این متغیرها علاوه بر قرارگیری در ناحیه مرکزی صفحه پراکندگی، می‌توانند با حفظ تعادل فضایی بین سایر متغیرهای واقع در صفحه، کمک زیادی به برنامهریزی جهت بهبود و توسعه روزافزون زیست پذیری در کلانشهر اهواز داشته باشند. متغیرهایی مانند سرانه فضای سبز؛ کیفیت مسکن؛ تخصص مدیران در مدیریت شهری؛ جایگاه مشارکت شهروندان در تصمیم‌گیری و اجرا؛ کیفیت آب؛ درآمد مردم؛ اجرا و نظارت بر سیاست‌ها و طرح‌های توسعه شهری؛ ریز گردها و گردوغبار؛ سازگاری کاربری‌ها؛ فرهنگ دوچرخه‌سواری؛ اثربخشی و کارایی طرح‌ها و پروژه‌های اجرایی شده؛ خدمات بهداشتی-درمانی و غیره جز متغیرهای متعادل محسوب می‌شوند.
متغیرهای مستقل: این متغیرها دارای شدت تأثیرگذاری و تأثیرپذیری کمی می‌باشند و نقش کمی در افزایش زیست پذیری کلانشهر اهواز در آینده ایفا می‌کنند. این نوع متغیرها کلاً رفتار مستقلی در بهبود زیست پذیری محدوده موردمطالعه دارند؛ بنابراین بر اساس صفحه پراکندگی متغیرهای مانند کیفیت مبلمان شهری؛ دسترسی به تأسیسات زیربنایی؛ دسترسي به تأسيسات زيربنايي؛ کیفیت شبکه راه‌ها و پیاده‌روها؛ کيفيت مدارس و فضاهاي آموزشي؛ نورپردازی امکان عمومی؛ مخاطرات طبیعی (سیل، گرما و ...) و آسیب‌های اجتماعی اشاره کرد.
متغیرهای تأثیرپذیر: در ناحیه چهارم و در قسمت جنوب شرقی صفحه پراکندگی قرار دارند. این متغیرها از اثرپذیری بسیار بالا و اثرگذاری پائین در زیست پذیری کلانشهر اهواز برخوردارند. متغیرهای مانند دسترسي به امکانات و خدمات شهري و مدیریت واحد شهری اشاره کرد که جز متغیرهای تأثیرپذیر یا نتیجه هستند.
شکل 1: توزیع و پراکندگی متغیرها در محور اثرگذاری و اثرپذیری ، منبع :یافته های پژوهش
همچنین بر اساس شکل (2)، نحوه پراکنش متغیرها در صفحه پراکندگی نشان‌دهنده نوعی سیستم پایداری و یا عدم پایدار سیستم است. در سیستم‌های پایدار متغیرهایی مانند بسیار تأثیرگذار، مستقل و متغیرهای نتیجه قابل مشاهده هستند ولی در سیستم ناپایدار وضعیت پیچیده‌تر از سیستم پایدار است. به‌طوری که متغیرها در حول محور قطری صفحه پراکنده هستند و در بیشتر مواقع حالت بینابینی از تأثیرگذاری و تأثیرپذیری را نشان میدهد که ارزیابی عوامل کلیدی را بسیار مشکل می‌کند. به عبارتی، اگر متغیرها ال (L) مانند باشد تعادل و پایداری در سیستم را نشان میدهد و چنانچه متغیرها بیشتر در نواحی اول و سوم شبکه مختصات و حول خط قطری ناحیه سوم به انتهای ناحیه اول پراکنده شده باشند، نشان‌دهنده ناپایداری توسعه زیست پذیری در کلانشهر اهواز تا افق 1410 می‌باشد. باوجوداین، پراکنش متغیرها در صفحه پراکندگی نشان میدهد که وضعیت زیست پذیری در محدوده موردمطالعه ناپایدار است.
شکل 2: پایداری و ناپایداری متغیرها در سیستم و صفحه پراکندگی، منبع :یافته های پژوهش
ارزیابی تأثیرات غیرمستقیم متغیرها در همدیگر
در این روش هرکدام از روابط متغیرها توسط نرم‌افزار به توان‌های 2، 3، 4، 5 و ... رسانده تا اثرات غیرمستقیم متغیرها سنجیده شود. آنچه از مقایسه نتایج تحلیل اثرات مستقیم و غیرمستقیم به دست آمده این است که صرفاً چند شاخص محدود، اثرات غیرمستقیم فراوانی بر سیستم دارند و رده‌بندی عوامل کلیدی را تحت تأثیر قرار داده‌اند. در همین راستا، شاخص‌های مانند پس‌انداز، هویت و حس تعلق به مکان و تنوع زیستی با کسب جایگاه‌های اول تا سوم بیشترین اثرات مستقیم بر زیست پذیری محدوده موردمطالعه دارند. در اثرات غیرمستقیم متغیرهای مانند دسترسی به امکانات و خدمات شهری، تنوع زیستی و در نهایت ظرفيت نهادهاي سازماني در مديريت بهينه شهري به ترتیب بیشترین اثرپذیری را از سیستم دارند. به عبارتی دیگر متغیر پس‌انداز و دسترسی به امکانات و خدمات شهری به ترتیب دارای تأثیرگذارترین و اثرپذیرترین متغیر شناخته شده‌اند (جدول 4)
جدول 4: اثرات مستقیم و غیرمستقیم متغیرها بر یکدیگر به تفکیک ازلحاظ اثرگذاری و اثرپذیری
رتبه | اثرات مستقیم | اثرات غیرمستقیم | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
نماد | تأثیرگذاری | نماد | اثرپذیری | نماد | تأثیرگذاری | نماد | اثرپذیری | |
1 | پس‌انداز | 249 | دسترسي به امکانات و خدمات شهري | 244 | پس‌انداز | 249 | دسترسي به امکانات و خدمات شهري | 243 |
2 | هويت و حس تعلق به مکان | 237 | تنوع زيستي | 232 | هويت و حس تعلق به مکان | 237 | تنوع زيستي | 232 |
3 | تنوع زيستي | 234 | ظرفيت نهادهاي سازماني در مديريت بهينه شهري | 229 | تنوع زيستي | 234 | ظرفيت نهادهاي سازماني در مديريت بهينه شهري | 229 |
4 | کيفيت حمل‌ونقل عمومي | 229 | کيفيت مسکن | 227 | شفافيت و برنامه‌ريزي | 229 | کيفيت مسکن | 227 |
5 | شفافيت و برنامه‌ريزي | 229 | مديريت واحد شهري | 227 | کيفيت حمل‌ونقل عمومي | 228 | وضعيت مسئوليت‌پذيري مديران شهري | 227 |
6 | آلودگي هوا | 227 | تاب‌آوري مديران در برنامه‌ريزي و سياست‌گذاري | 227 | آلودگي هوا | 226 | کيفيت آب | 227 |
7 | بعد خانوار | 224 | وضعيت مسئوليت‌پذيري مديران شهري | 227 | بعد خانوار | 225 | مديريت واحد شهري | 227 |
8 | کيفيت مسکن | 224 | کيفيت آب | 227 | کيفيت مسکن | 224 | تاب‌آوري مديران در برنامه‌ريزي و سياست‌گذاري | 227 |
9 | آموزش عمومی | 222 | امنيت فردي و اجتماعي | 224 | طراحي و حفاظت از چشم‌اندازها | 222 | شفافيت و برنامه‌ريزي | 225 |
10 | آگاهي و سواد شهروندان | 222 | تعامل و مشارکت اجتماعي | 224 | وضعيت مسئوليت‌پذيري مديران شهري | 222 | تخصص مديران در مديريت شهري | 224 |
11 | وضعيت مسئوليت‌پذيري مديران شهري | 222 | تخصص مديران در مديريت شهري | 224 | سرانه فضاي سبز | 222 | تعامل و مشارکت اجتماعي | 223 |
12 | سرانه فضاي سبز | 222 | شفافيت و برنامه‌ريزي | 224 | آگاهي و سواد شهروندان | 222 | امنيت فردي و اجتماعي | 223 |
13 | طراحي و حفاظت از چشم‌اندازها | 222 | آگاهي و سواد شهروندان | 222 | وضعيت اقتصادي مردم | 222 | اشتغال | 222 |
14 | وضعيت اقتصادي مردم | 222 | وضعيت اقتصادي مردم | 222 | آموزش عمومی | 221 | وضعيت اقتصادي مردم | 221 |
15 | تاب‌آوري مديران در برنامه‌ريزي و سياست‌گذاري | 219 | اشتغال | 222 | تاب‌آوري مديران در برنامه‌ريزي و سياست‌گذاري | 220 | آگاهي و سواد شهروندان | 221 |
16 | تخصص مديران در مديريت شهري | 219 | ميزان درآمد مردم | 217 | تخصص مديران در مديريت شهري | 219 | ميزان درآمد مردم | 217 |
17 | سرمايه‌گذاري دولت و بخش خصوصي | 219 | سرمايه‌گذاري دولت و بخش خصوصي | 217 | سرمايه‌گذاري دولت و بخش خصوصي | 219 | سرمايه‌گذاري دولت و بخش خصوصي | 216 |
18 | امنيت فردي و اجتماعي | 217 | مکان‌هاي تفريحي و فرهنگي | 214 | ريز گردها و گردوغبار | 217 | جايگاه مشارکت شهروندان در تصميم‌گيري و اجرا | 215 |
19 | کيفيت آب | 217 | نورپردازي امکان عمومي | 214 | کيفيت جمع‌آوري زباله و فاضلاب | 217 | اثربخشي و کارايي طرح‌ها و پروژه‌هاي اجرايي شده | 215 |
20 | کيفيت بصري | 217 | مناسب‌سازي فضاهاي عمومي | 214 | امنيت فردي و اجتماعي | 217 | مناسب‌سازي فضاهاي عمومي | 214 |
21 | کيفيت جمع‌آوري زباله و فاضلاب | 217 | جايگاه مشارکت شهروندان در تصميم‌گيري و اجرا | 214 | کيفيت آب | 217 | نورپردازي امکان عمومي | 214 |
22 | ريز گردها و گردوغبار | 217 | اثربخشي و کارايي طرح‌ها و پروژه‌هاي اجرايي شده | 214 | کيفيت بصري | 216 | کيفيت بصري | 214 |
23 | بيکاري | 217 | کيفيت بصري | 214 | بيکاري | 216 | مکان‌هاي تفريحي و فرهنگي | 213 |
24 | تعامل و مشارکت اجتماعي | 214 | اجرا و نظارت بر سياست‌ها و طرح‌هاي توسعه شهري | 212 | سازگاري کاربري‌ها | 214 | آلودگي هوا | 212 |
25 | سازگاري کاربري‌ها | 214 | آلودگي هوا | 212 | تحريم‌هاي اقتصادي | 214 | طراحي و حفاظت از چشم‌اندازها | 212 |
26 | جايگاه مشارکت شهروندان در تصميم‌گيري و اجرا | 214 | طراحي و حفاظت از چشم‌اندازها | 212 | تعامل و مشارکت اجتماعي | 213 | مخاطرات طبيعي (سيل، گرما و ...) | 212 |
27 | تحريم‌هاي اقتصادي | 214 | مخاطرات طبيعي (سيل، گرما و ...) | 212 | جايگاه مشارکت شهروندان در تصميم‌گيري و اجرا | 213 | اجرا و نظارت بر سياست‌ها و طرح‌هاي توسعه شهري | 211 |
28 | فرهنگ دوچرخه‌سواري | 212 | کيفيت مدارس و فضاهاي آموزشي | 209 | اشتغال | 212 | پس‌انداز | 209 |
29 | اشتغال | 212 | سازگاري کاربري‌ها | 209 | تورم | 211 | ريز گردها و گردوغبار | 209 |
30 | تورم | 212 | ريز گردها و گردوغبار | 209 | فرهنگ دوچرخه‌سواري | 211 | کيفيت مدارس و فضاهاي آموزشي | 208 |
31 | دسترسي به امکانات و خدمات شهري | 209 | پس‌انداز | 209 | دسترسي به امکانات و خدمات شهري | 210 | سازگاري کاربري‌ها | 208 |
32 | ظرفيت نهادهاي سازماني در مديريت بهينه شهري | 209 | خدمات بهداشتي-درماني | 207 | ظرفيت نهادهاي سازماني در مديريت بهينه شهري | 209 | سرانه فضاي سبز | 207 |
33 | مناسب‌سازي فضاهاي عمومي | 207 | فرهنگ دوچرخه‌سواري | 207 | اثربخشي و کارايي طرح‌ها و پروژه‌هاي اجرايي شده | 207 | خدمات بهداشتي-درماني | 206 |
34 | وضعيت و کيفيت دسترسي‌ها | 207 | سرانه فضاي سبز | 207 | وضعيت و کيفيت دسترسي‌ها | 207 | فرهنگ دوچرخه‌سواري | 206 |
35 | اثربخشي و کارايي طرح‌ها و پروژه‌هاي اجرايي شده | 207 | وضعيت و کيفيت دسترسي‌ها | 204 | کيفيت مبلمان شهري | 206 | وضعيت و کيفيت دسترسي‌ها | 205 |
36 | کيفيت مبلمان شهري | 207 | بعد خانوار | 201 | مناسب‌سازي فضاهاي عمومي | 206 | بعد خانوار | 203 |
37 | خدمات بهداشتي-درماني | 204 | هويت و حس تعلق به مکان | 199 | خدمات بهداشتي-درماني | 203 | تورم | 199 |
38 | اجرا و نظارت بر سياست‌ها و طرح‌هاي توسعه شهري | 199 | کيفيت حمل‌ونقل عمومي | 199 | اجرا و نظارت بر سياست‌ها و طرح‌هاي توسعه شهري | 199 | هويت و حس تعلق به مکان | 199 |
39 | دسترسي به تأسيسات زيربنايي | 196 | کيفيت جمع‌آوري زباله و فاضلاب | 199 | ميزان درآمد مردم | 196 | کيفيت جمع‌آوري زباله و فاضلاب | 199 |
40 | ميزان درآمد مردم | 196 | تورم | 199 | دسترسي به تأسيسات زيربنايي | 196 | کيفيت حمل‌ونقل عمومي | 199 |
41 | کيفيت مدارس و فضاهاي آموزشي | 194 | آسيب‌هاي اجتماعي | 196 | مکان‌هاي تفريحي و فرهنگي | 194 | کيفيت مبلمان شهري | 197 |
42 | مکان‌هاي تفريحي و فرهنگي | 194 | کيفيت مبلمان شهري | 196 | کيفيت مدارس و فضاهاي آموزشي | 194 | آسيب‌هاي اجتماعي | 195 |
43 | کيفيت شبکه راه‌ها و پياده‌روها | 191 | دسترسي به تأسيسات زيربنايي | 194 | کيفيت شبکه راه‌ها و پياده‌روها | 192 | کيفيت شبکه راه‌ها و پياده‌روها | 195 |
44 | مديريت واحد شهري | 189 | کيفيت شبکه راه‌ها و پياده‌روها | 194 | مديريت واحد شهري | 190 | دسترسي به تأسيسات زيربنايي | 194 |
45 | نورپردازي امکان عمومي | 186 | آموزش عمومی | 191 | نورپردازي امکان عمومي | 187 | بيکاري | 192 |
46 | مخاطرات طبيعي (سيل، گرما و ...) | 179 | تحريم‌هاي اقتصادي | 191 | مخاطرات طبيعي (سيل، گرما و ...) | 180 | آموزش عمومی | 191 |
47 | آسيب‌هاي اجتماعي | 171 | بيکاري | 191 | آسيب‌هاي اجتماعي | 171 | تحريم‌هاي اقتصادي | 191 |
منبع :یافته های پژوهش
بنابراین از مقایسه نتایج تحلیل اثرهای مستقیم و غیرمستقیم، یافتن عوامل کلیدی مؤثر بر بهبود زیست پذیری در کلانشهر اهواز است. بر اساس نتایج شاخص‌های (بهبود پس‌انداز، هویت و حس تعلق به مکان، تنوع زیستی، کیفیت حمل‌ونقل عمومی، شفافیت و برنامهریزی و کاهش آلودگی هوا) در هر دو اثرهای مستقیم و غیرمستقیم با جابجایی نسبتاً کم عیناً تکرار شده و شاخص‌های ذکر شده در هر دو یکسان هستند.
نتيجهگيري و ارائه پيشنهادها
هم‌زمان با افزایش نرخ رشد جمعیت شهری در کشور و افزایش چالش‌های شهری دستیابی به شهر زیست پذیر یکی از دغدغه‌های اصلی برنامه ریزان و شهرسازان و مدیران شهری محسوب می‌شود و افزایش سطح زیست پذیری شهرها در آینده نیازمند مدیریت و شناسایی شاخص‌های مؤثر و تأثیرگذار می‌باشد. کلانشهر اهواز در طی سال‌های اخیر به دلیل رشد سریع فضایی، افزایش گردوغبار، آلودگی‌های زیست‌محیطی و جمعیت در نهایت کاهش زیستپذیری و دور شدن از مؤلفه‌های توسعه پایدار در این کلانشهر شده است و همواره با چالش‌های زیادی در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، کالبدی روبه‌رو است. به‌طوری که شهرنشینی بالا و رشد جمعیتی بالا به دلیل تمرکز فعالیت‌های اقتصادی در این منطقه و افزایش سرمایه‌گذاری دولتی در بخش نفتی خود به یکی از مهم‌ترین معضلات زیست پذیری مبدل شده و زمینه را برای افزایش ترافیک، رشد کالبدی و غیره فراهم ساخته است. در حالی که برای دستیابی به زیست پذیری شهری و ارتقای کیفیت زندگی یکی از اصول اساسی توسعه پایدار شهری است. در همین راستا، زیست پذیری کلانشهر اهواز در ابعاد مختلف با رویکرد آیندهپژوهی مورد ارزیابی قرار گرفته شد. در این پژوهش ابعاد ماتریس 47×47 بود که در 5 بخش (کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و مدیریتی) مختلف تنظیم‌شده است. نتایج نشان میدهد که شاخص پرشدگی تحلیل اثرات متقاطع عدد 95 درصد را نشان میدهد و بیانگر تأثیرگذاری زیاد متغیرها بر یکدیگر است. از مجموع روابط تحلیل اثرات متقاطع، 47 رابطه بدون تأثیر؛ 538 رابطه نیز تأثیرگذار؛ 1449 رابطه تقویت‌کننده و درنهایت 175 رابطه توانمندساز بوده و بیانگر تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بالا می‌باشد. آنچه از مقایسه نتایج تحلیل اثرات مستقیم و غیرمستقیم به دست آمده این است که شاخص‌های مانند تورم، ریز گردها و گردوغبار و سرانه فضای سبز با کسب جایگاه‌های اول تا سوم بیشترین اثرات مستقیم بر زیست پذیری محدوده موردمطالعه دارند و در اثرات غیرمستقیم متغیرهای مانند بعد خانوار، مدیریت واحد شهری و آگاهی و سواد شهروندان به ترتیب بیشترین اثرپذیری را از متغیرهای مورد مطالعه دارند. باوجود این، پراکنش متغیرها در صفحه پراکندگی نشان میدهد که وضعیت زیست پذیری در محدوده مورد مطالعه ناپایدار است. نتایج این پژوهش با سایر پژوهش‌ها مورد ارزیابی قرار گرفت و با نتایج زیر همخوانی دارد. Al-thani (2019) در پژوهشی به این نتیجه رسیده است که شهر دوحه از لحاظ شاخص‌های زیست پذیری در بین شهرهای بین‌المللی پایدار نبود و جایگاهی خاصی ندارد. Landry (2004) در پژوهشی نشان داد که عواملی مانند تراکم، تنوع، ایمنی و امنیت، دسترسی، هویت و تفاوت‌ها، خلاقیت، مشارکت اجتماعی، ظرفیت‌سازی و رقابت در زیست پذیری شهری مؤثرند. محمدی و همکاران (1399) در پژوهشی به این نتیجه رسیده است که مدیریت شهری نقش مهمی در بهبود زیست پذیری شهرکرد نداشته است (Mohamadi et al, 2020). ساسان پور و دیگران (1397) در پژوهشی در شهر ارومیه نشان دادند که مناطق شهر ارومیه از لحاظ زیست پذیری تفاوت عمیقی باهم دارند و عدم زیست پذیری را نشان می‌دهند (Sasanpour, 2018). موسوی پور و همکاران (1397) در پژوهشی در مناطق کلانشهر تهران به این نتیجه رسیدند که تمام مناطق 22 گانه کلانشهر تهران شرایط زیست پذیری یکسانی ندارند و بین مناطق از لحاظ شاخص‌های زیست پذیری تفاوت معناداری وجود دارد (Mousavi Noor et al, 2018)؛ بنابراین، برای برون رفت از وضع موجود و دستیابی به کیفیت زندگی بهتر و افزایش زیست پذیری در محدوده مورد مطالعه چندین پیشنهاد ارائه میگردد: افزایش امنیت فردی و اجتماعی در کلیه فضاهای شهری؛ توسعه و گسترش امکانات ورزشی و تفریحی در کلیه مناطق؛ بهبود مشارکت شهروندان در امر تصمیم‌گیری و اجرای طرح‌ها و سیاست‌گذاری‌ها؛ افزایش کاربری‌های فرهنگی و اجتماعی در راستای بهبود سرزندگی اجتماعی و فرهنگی؛ تقویت شاخص‌های زیست‌محیطی در جهت کاهش آلودگی‌های محیطی؛ افزایش سرانه کاربری‌های فضای سبز و ایجاد آن در مناطق مختلف؛ افزایش پوشش گیاهی متناسب با منطقه برای کاهش ریزگردها؛ توسعه خدمات بهداشتی و درمانی؛ توسعه و تقویت خدمات و زیرساخت‌های متناسب با زیست پذیری منطقه؛ افزایش تعداد نقاط دسترسی به خدمات و حمل‌ونقل عمومی و بهبود امنیت آن‌ها؛ مناسب‌سازی فضاهای عمومی، معابر و پیاده‌روها
References
Abdulaziz, N. (2007), Linking urban form To a liveable city, Malaysian Journal of Environmental Management, Vol 8, 101-117.
Ahadnejhad roshti, m., sajadi, J., & yari gholi, V. (2019). Evaluation of urban livability indicators, case study: Zanjan city region, quarterly scientific, Vol 9(34), 131-148. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22516735.1398.9.34.11.6.[In Persian].
Allam, Z. (2020). Biotechnology and Future Cities: Towards Sustainability, Resilience and Living Urban Organisms,https://dorl.net/dor/10.1007/978-3-030-43815-9
Al-Thani, S.K., Amato, A., Koç, M., & Al-Ghamdi, S.G. (2019). Urban Sustainability and Livability: An Analysis of Doha’s Urban-form and Possible Mitigation Strategies, Sustainability, MDPI", Sustainability, MDPI, Vol 11(3). https://doi.org/10.3390/su11030786
Atef Elsawy, A. (2019). Assessing livability of residential streets – Case study: El-Attarin, Alexandria, Egypt, Alexandria Engineering Journal, Vol 58(2), 745-755. https://doi.org/10.1016/j.aej.2019.06.005
Babaghibi Azghandi, A.R.(2010). Futurology; A new approach to comprehensive urban transport management, traffic management studies, Vol 16, pp. 77-100, https://ensani.ir/file/download/article/20120327155114-4014-35.pdf [In Persian].
Bandarabad, A.R.(2011). A livable city from basics to concepts, Azarakhsh Publications.
Benjamin L. S. (2014). spatial pattern of urban Livability in Himalayan Region: A case of Aizawl city, india, Social Indicators Research, Vol 117, 541-559. http://dx.doi.org/10.1007/s11205-013-0362-3
Del Mar Martínez-Bravo, M., Martínez-del-Río, J., & Antolín-López, R.(2019). Trade-offs among urban sustainability, pollution and livability in European cities. Journal of Cleaner Production, Vol. 224, 651-660. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2019.03.110
Ebrahimzadeh, I., bareimani, f., & nasiry, y. (2004) Marginalization: Urban problems and its modification strategies. Case study: Karimabad Zahedan, geography and development, Vol 2(3), 121-146. https://doi.org/10.22111/gdij.2004.3833 [In Persian].
Ellis, P., & Roberts, M. (2016). Leveraging Urbanization in South Asia: Managing Spatial Transformation for Prosperity and Livability, World Bank Group, Washington, DC. ww.worldbank.org https://www.worldbank.org/en/region/sar/publication/leveraging-urbanization-south-asia-managing-spacial-transformation-prosperity-livability
Eslater, R.(2007). Contemplation for the New Millennium, Future Research Concepts,
Methods, and Ideas, translation by Aghil Malekifar and et al, Defense Industries Educational
and Research Institute Publications, Second Edition, Tehran Future Research Center.
Geng, Y., Fujita, T., Bleischwitz, R.,Chiu, A., & Sarkis, J. (2019).Accelerating the Transition to Equitable, Sustainable, and Livable Cities: Toward Post-Fossil Carbon Societies. Journal of Cleaner Production, Vol 239, 1-9. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2019.118020
Godet, M. (2000). The Art of Scenarios and Strategic Planning: Tools and Pitfalls, Technological Forecasting and Social Change. Vol 65(1), 3–22. https://doi.org/10.1016/S0040-1625(99)00120-1
Jarvenpaa, S.T.(2013). How Finnair socialized customers for service co-creation with social media. MIS Quarterly Executive, 12 (3), pp. 125–136. https://www.researchgate.net/publication/282542636_How_Finnair_Socialized_Customers_for_Service_Co-Creation_with_Social_Media
Kashef, M.‚ (2016). Urban livability across disciplinary and professionalboundaries. Frontiers of Architectural Research. Vol 5(2), 239-253. https://doi.org/10.1016/j.foar.2016.03.003
Khandan, M. (2022). Pathology of urban livability in Tehran's suburban. Preipheral Urban Spaces Development, 4(2), 189-204. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.26764164.1401.4.2.11.4
Landry, Ch. (2000). Urban Vitality: A New source of Urban Competitiveness, prince claus fund journal, ARCHIS issue Urban Vitality / Urban Heroes. https://www.scirp.org/reference/referencespapers?referenceid=1662466
Larice, M. (2005). Great neighborhoods: The Livability and morphology of High density neighborhoods in Urban North America, Doctor of Philosophy in City and Regional Planning, University Of California, Berkeley, Professor Michael Southworth. https://www.proquest.com/docview/305031038
Liang, L., Deng, X., Wang, Pei., Wang, Z., & Wang, L.(2020). Assessment of the impact of climate change on cities livability in China, Science of the Total Environment, Vol 726. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2020.138339
Malekzadeh, N., Bazzazzadeh, M., & Rafieiyan, M. (2016). Identification and Analysis of the Effective Key Factors on Urban Development Using Foresight Approach A Case Study of Karaj Metropolitan Area, geography and urban space development, Vol 3)2), 52-35. https://doi.org/10.22067/gusd.v3i2.49479 [In Persian].
Mardukhi, B. (2017). Futurology and the system of planning, development and futurology, Vol 2, No 2.
Mohamadi, p., Ziyari, Y., & Tavakolan, A. (2020). Analysis of the role of urban management in Shahrekord's Livability, human geography research quarterly, Vol 52, No 3, pp. 1055-1069. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22286462.1398.9.3.34.2[In Persian].
Moir, E., Moonen, T., & Clark, G. (2014). What are future cities? Origins, meanings and uses, London: government oggic for sciece.
Mousavi Noor, S.A., Varesi, H.R.,& Mohammadi, J.(2018). The Application of Multi-criteria Decision Making Models for Assessing the Livability of Metropolitan Areas of Tehran, Geography and regional development, Vol 16(2), 243-269. https://doi.org/10.22067/geography.v16i2.72686 [In Persian].
National Research Council, (2002). Community and quality of life data needs for informed decision making, National Research Council (U.S.). Committee on Identifying Data Needs for Place-Based Decision Making.; National Research Council (U.S.). Committee on Geography.
Onnom, W., Tripathi, N., Nitivattananon, V., & Ninsawat, S. (2018). Development of a Liveable City Index (LCI) Using Multi Criteria Geospatial Modelling for Medium Class Cities in Developing Countrie, Sustainability, MDPI, Vol. 10(2),1-19. https://doi.org/10.3390/su10020520
Ouyang, W., Wang, B., Li, T., & Niu, X. (2017). Spatial deprivation of urban public services in migrant enclaves under the context of a rapidly urbanizing China: An evaluation based on suburban Shanghai. Cities. Vol 60 (B), 436-445. https://doi.org/10.1016/j.cities.2016.06.004
Quastel, N .(2017). Urban Quality of Life/Liveability, Department of Geography, University of British Columbia. http://dx.doi.org/10.1002/9781118430873.est0548
Rakhshani Nasab, H. R., & Nayeri, N. (2016). Assessing the Status of Urban Viability Indicators from the Citizen's Point of View (Case Study: Five Districts of Zahedan City), geography and territorial spatial arrangement, Vol 8(27), 55-74. https://doi.org/10.22111/gaij.2018.4090 [In Persian].
Sasanpour, F., Alizadeh, S., & Aarabi Moghadam, H. (2018). Investigating the Feasibility of Urumia Urban Areas Livability using RALSPI Model. Researches in Geographical Sciences, Vol 18 , No 48, pp. 241-258. https://dorl.net/dor/10.29252/jgs.18.48.241 [In Persian].
Satu sh.A. (2014). An examination of the livability of dense urban neighborhoods in DhakaThe impacts of urban planning, Publisher The University of Hong Kong. https://dorl.net/dor/10.5353/th_b5328047
Shamaei, A & Bigdeli, L. (2016). Dimensions of livability in the 17th district of Tehran, Geography Quarterly, Vol 4) 40), 171-191. https://mag.iga.ir/article_700860.html [In Persian].
Shamsoddini, A. , Maleki, S. , & Amiri Fahlyiani, M. R. (2013). An analysis on the rate Citizen's Satisfaction of livability and sustainability in urban environment (A case study of Noorabad Mamasani). Urban Structure and Function Studies, 1(4), 53-70. https://shahr.journals.umz.ac.ir/article_885.html?lang=fa[In Persian].
Sharifzadeh Aghdam, E., & Ajza Shokouhi, M. (2020). Analyzing the strategic planning of Tamarchin border and its effects on the level of development in Piranshahr City, sepehr, Vol 29(116),131-149. https://dorl.net/dor/10.22131/sepehr.2021.242865. [In Persian].
Sobhani, N.(2020), Regional disparities in education for sustainable development (Case city in West Azarbaijan province), geographical planning of space quarterly journal, Vol 10( 35), 216-193.https://dorl.net/dor/10.30488/gps.2020.102603 [In Persian].
Sobhani, N., Beyranvandzadeh, M., Gerami Tayyebi, M., & Seidbeigi, S.(2018). Spatial analysis of citizen's security feeling in urban spaces with futures studies approach (Case study: Khorramabad city), urban social geography, Vol 5(2), 31-49. https://dorl.net/dor/ 10.22103/JUSG.2019.1967[In Persian].
Sobhani,N., Beyranvandzadeh, M., Akbari, M., & Souri, F.(2016). Assessment of the appropriate components of urban public spaces for veterans and the disabled in the city of Khorramabad, geographical urban planning research, Vol 4(2), 283-298. https://dorl.net/dor/10.22059/jurbangeo.2016.59164[In Persian].
Song, Y. (2011). A Livable City Study in China: Using Structural Equation Models, Ph.D., thesis Submitted in Statistics, Department of Statistics Uppsala University.
Statistics Center of Iran, 1956 - 2016
Susanti, R., Soetomo, S., Buchori, I., & Brotosunaryo, P. M. (2016). Smart Growth, Smart City and Density: In Search of The Appropriate Indicator for Residential, Procedia - Social and Behavioral Sciences, 227(14), 194-201. https://dorl.net/dor/10.1016/j.sbspro. 2016.06.062[In Persian].
Taghavi Gilani, M., & Ghofrani, M.B. (2000). Futurology: Futurological studies and methods, rahyaft, Vol 10 (22) [In Persian].
UNEP, (2013). City-level decoupling, Urban resource fl ows and the governance of infrastructuretransitions, A report of the Working Group on Cities of the International Resource Panel, UNEP, Nairobi.
Van Kamp, I., Leidelmeijer, K., Marsman, G., & Hollander, D. (2003). Urban Environmental Quality and Human Well-being: Towards a Conceptual Framework and Demarcation of Concepts; a Literature Study, Landscape and Urban Planning”, Vol 65(1-2), 5-18. https://doi.org/10.1016/S0169-2046(02)00232-3
Zhan, D., Zhang, W., Fan, F., Yu, J., & Dang, D. (2018). Assessment and determinants of satisfaction with urban livability in China, Cities, (72), 92-101. https://dorl.net/dor/10.1016/j.cities.2018.02.025