ارائه مدلی برای آمایش مناطق مرزی کشور به منظور حرکت به سمت توسعه (مطالعه موردی: استان های مرزی کشور)

میرنجف موسوی ¹ ( استاد گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران. )
علی باقری کشکولی ² ( دانشگاه اصفهان )

تاریخ ارسال : 1400/12/15 تاریخ تایید : 1401/07/16

کلید واژه: پایداری, مناطق مرزی, آمایش سرزمین, شکاف توسعه, مدل پیشنهادی توسعه,

چکیده مقاله :

کاهش شکاف توسعه بین مناطق مرزی و مرکزی کشور مهمترین هدف دولت در سال های اخیر بوده است. در این رابطه، تجربه دولت در آمایش مناطق مرزی و مرکزی کشور در چارچوب سند آمایش سرزمین نشان داد که بدون وجود مدل مشخصی از توسعه دستیابی به یکپارچگی سرزمین و کاهش شکاف توسعه میسور نیست. هدف این پژوهش ارائه مدلی برای آمایش مناطق مرزی کشور به منظور حرکت به سمت توسعه در استان های مرزی کشور است. نوع پژوهش کاربری – توسعه ای و روش بررسی توصیفی – تحلیلی است. جامعه آماری مهندسین مشاور تهیه کننده اسناد آمایش سرزمین می باشد. نمونه گیری در بخش مصاحبه با مشاوران تهیه اسناد آمایش سرزمین کشور به صورت خوشه ای چند مرحله ای به روش تصادفی و از روی لیست مشاوران انتخاب شده است. حجم نمونه 25 مدیر پروژه اسناد آمایش سرزمین کشور است و نمونه گیری تا حد اشباع یعنی تا جایی که در جریان مصاحبه هیچ اطلاعات جدیدی به دست نیاید، ادامه پیدا کرده است. جهت تجزیه و تحلیل داده ها از مدل تاپسیس و جهت ارزیابی اثربخشی مدل نهایی آمایش مناطق مرزی در میزان توسعه یافتگی مناطق مرزی کشور از ضریب همبستگی و رگرسیون بهره گرفته شده است. نتایج سیاست گذاری ها و روندهای توسعه مناطق مرزی بر اساس طرح های آمایش سرزمین و سایر طرح های منطقه ای به وضوح نشان می دهد چشم اندازها و سیاست های تحقق توسعه در مناطق مرزی تحت تاثیر بازیگران سیاسی منجر به تغییر سمت و سوی برنامه های توسعه ای طبق اسناد آمایش سرزمین شده است. علاوه بر این هنوز مدل مشخصی برای توسعه سرزمینی که شکاف ها و نابرابری های توسعه را تعدیل کند، نیست. چرا که هنوز ظرفیت سنجی – نهادسازی و ابزارسازی در چرخه توسعه کشور به ویژه مناطق مرزی مدنظر قرار نگرفته است.

چکیده انگلیسی :

Reducing the development gap between the border and central regions of the country has been the most important goal of the government in recent years. In this regard, the government's experience in arranging the border and central regions of the country in the framework of the land management document showed that without a specific model of development, land integration and reducing the development gap can not be achieved. This research presents a model for arranging the border areas of the country in order to move towards development in the border provinces of the country. The type of research is applied-developmental and its research method is descriptive-analytical. The statistical community consists of consulting engineers who prepare land management documents. Sampling in the interview with consultants in the preparation of land management documents has been done in a multi-stage cluster at random and from the list of consultants. The sample size includes 25 project managers of the country's land management documents and sampling has continued until saturation, ie until no new information is obtained during the interview.The TOPSIS model has been used to analyze the data and the correlation coefficient and regression have been used to evaluate the effectiveness of the final model of border management in the development of border areas. The results of policies and development trends of border areas based on land management plans and other regional plans clearly show that the prospects and policies for the development of border areas under the influence of political actors have led to a change in the direction of programs. Development according to land use planning documents. In addition, there is still no specific model that moderates development gaps and inequalities. Because capacity assessment - institutionalization and instrumentation in the development cycle of the country, especially in border areas - has not been considered yet.

متن کامل:



ISSN (Print): 2251-6735 - ISSN (Online): 2423-7051

Research Paper

 

Provide a Model for Preparation the Border areas of the Country in order to move Towards Development

 (Case Study: Border Provinces of the Country)

 

 

 

 

Abstract Reducing the development gap between the border and central regions of the country has been the most important goal of the government in recent years. In this regard, the government's experience in arranging the border and central regions of the country in the framework of the land management document showed that without a specific model of development, land integration and reducing the development gap can not be achieved. This research presents a model for arranging the border areas of the country in order to move towards development in the border provinces of the country. The type of research is applied-developmental and its research method is descriptive-analytical. The statistical community consists of consulting engineers who prepare land management documents.  Sampling in the interview with consultants in the preparation of land management documents has been done in a multi-stage cluster at random and from the list of consultants. The sample size includes 25 project managers of the country's land management documents and sampling has continued until saturation, ie until no new information is obtained during the interview.The TOPSIS model has been used to analyze the data and the correlation coefficient and regression have been used to evaluate the effectiveness of the final model of border management in the development of border areas.  The results of policies and development trends of border areas based on land management plans and other regional plans clearly show that the prospects and policies for the development of border areas under the influence of political actors have led to a change in the direction of programs. Development according to land use planning documents.  In addition, there is still no specific model that moderates development gaps and inequalities. Because capacity assessment - institutionalization and instrumentation in the development cycle of the country, especially in border areas - has not been considered yet.

*Corresponding author:  Address:  Tell: Email:

Citation:  DOI:

Received: … April …  Accepted: … February ….  PP:1-17    Use your device to scan and read the article online                 Keywords: Land Use Planning, Border Areas, Development Gap, Sustainability, Proposed Development Model.

 

Extended Abstract

Introduction

Border regions of Iran have special geographical, social and cultural characteristics; Religious and ethnic. Due to their strategic location and location in the most sensitive areas, these areas constantly have opportunities and advantages along with unavoidable and involuntary threats and vulnerabilities. Given the diversity, complexity, and multidimensional problems of border areas, in which the various factors of foreign policy, religious and ethnic factors, cultural and economic factors are involved, one should not look for a simple solution to meet them, but need It has logical and scientific approaches and solutions. In this regard, due to various vulnerabilities and threats in border areas, the management of border areas is of particular importance in the development and planning process. However, one of the important obstacles to the management of border areas is the diversity and complexity in the border areas. Regional imbalance between border and central regions is one of these complexities. Regional inequalities are inevitable between the border and central regions in most Third World countries due to the centralized structures of the planning system in the historical process. This lack of regional balance between border areas and central areas leaves two negative effects on the development process of those areas.  On the one hand, it hinders the movement of development in border areas and puts many obstacles in its way, and on the other hand, it expands insecurity both due to the location of border areas and due to lack of development.  These interactions of development and security are linked in a chain and create a set of actions and reactions that affect the essence of sustainable development of border areas. Reducing the development gap between the border and central regions of the country has been the most important goal of the government in recent years. In this regard, the government's experience in arranging the border and central regions of the country in the framework of the land management document showed that without a specific model of development, land integration and reducing the development gap cannot be achieved.

Methodology

This research presents a model for arranging the border areas of the country in order to move towards development in the border provinces of the country. The type of research is applied-developmental and its research method is descriptive-analytical. The statistical community consists of consulting engineers who prepare land management documents. Sampling in the interview with consultants in the preparation of land management documents has been done in a multi-stage cluster at random and from the list of consultants. The sample size includes 25 project managers of the country's land management documents and sampling has continued until saturation, i.e. until no new information is obtained during the interview. The TOPSIS model has been used to analyze the data and the correlation coefficient and regression have been used to evaluate the effectiveness of the final model of border management in the development of border areas.

Results and Discussion 

According to the results of studies, except for the provinces of Khorasan Razavi, Khuzestan and East Azerbaijan, other border provinces of the country are in a deprived situation. Such a situation for the border provinces over the past ten years has led to the development of numerous national and regional plans, including land use planning. The results of policies and development trends of border areas based on land management plans and other regional plans clearly show that the prospects and policies for the development of border areas under the influence of political actors have led to a change in the direction of programs. Development according to land use planning documents. These actors, by changing the decision-making procedures in the cases raised in the commissions and specialized working groups of urban planning and architecture, lead to the establishment of prohibited activities based on planning plans in land areas. The establishment of such activities practically continues the development of the same existing industrial activities that practically does not lead to the creation of new jobs and this leads to an increase in unemployment and migration, especially in the border provinces.

Conclusion

Studies show that what is being done is done as planning the border and central regions of the country in a four-step process called identification, supply, allocation and evaluation. In the study of the development gap in the regions of the country, based on the results of actions according to the policies and perspectives intended for them, it is clear that most of the development documents of the country's provinces in the identification sector for reasons such as lack of access to confidential information. The capacities and potentials and, most importantly, the limitations and prohibitions of executive organizations. In many development documents of the provinces, it was found that consulting engineers, without obtaining this information, have developed the proposed development models, which has led to the non-realization of these models in the executive processes. Since there is no access to important and confidential databases in the identification section.  In the second stage, i.e. prioritization of needs, development needs have been ignored, especially in border areas. Lack of recognition of the potentials and capacities of border areas has led to a change in the direction of development credits to compensate for current costs and this has led to a lack of vital infrastructure in them and increase the development gap in border areas. In the allocation phase, spatial development has been postponed due to non-compliance with the schedule for financing development projects and, most importantly, vital infrastructure. It should be noted that non-compliance with allocation schedules is a direct result of factors such as economic sanctions that have increased the cost of relocating services. With such a trend, a large part of investments has left the border areas and tended to the central areas.  In addition, the lack of supportive institutions between public and private investment has led to the instability of development indicators in border areas. In the evaluation stage, due to the statistics of the feasibility of the development of the provinces from the executive bodies, the compatibility of the feasibility of the goals with the current situation is not done properly. As instrumentation has not been done in this regard, the results of the evaluations cannot be cited as a development performance as well as their use in reviewing future plans for the development of border areas.

 

شاپا چاپی: 6735 -2251 - شاپا الکترونیکی: 7051 -2423

 مقاله پژوهشی

 

ارائه مدلی برای آمایش مناطق مرزی کشور به منظور حركت به سمت توسعه

(مطالعه موردی: استان های مرزی کشور)

 

 

 

 

 

 

چکیده کاهش شکاف توسعه بین مناطق مرزی و مرکزی کشور مهمترین هدف دولت در سال های اخیر بوده است. در این رابطه، تجربه دولت در آمایش مناطق مرزی و مرکزی کشور در چارچوب سند آمایش سرزمین نشان داد که بدون وجود مدل مشخصی از توسعه دستیابی به یکپارچگی سرزمین و کاهش شکاف توسعه میسور نیست. هدف این پژوهش ارائه مدلی برای آمایش مناطق مرزی کشور به منظور حركت به سمت توسعه  در استان های مرزی کشور است. نوع پژوهش کاربری – توسعه ای و روش بررسی توصیفی – تحلیلی است. جامعه آماری مهندسین مشاور تهیه کننده اسناد آمایش سرزمین می باشد. نمونه گیری در بخش مصاحبه با مشاوران تهیه اسناد آمایش سرزمین کشور به صورت خوشه ای چند مرحله ای به روش تصادفی و از روی لیست مشاوران انتخاب شده است. حجم نمونه 25 مدیر پروژه اسناد آمایش سرزمین کشور است و نمونه گیری تا حد اشباع یعنی تا جایی که در جریان مصاحبه هیچ اطلاعات جدیدی به دست نیاید، ادامه پیدا کرده است. جهت تجزیه و تحلیل داده ها از مدل تاپسیس و  جهت ارزیابی اثربخشی مدل نهایی آمایش مناطق مرزی در میزان توسعه یافتگی مناطق مرزی کشور از  ضریب همبستگی و رگرسیون بهره گرفته شده است.  نتايج سياست گذاري ها و روندهاي توسعه مناطق مرزي بر اساس طرح هاي آمايش سرزمين و ساير طرح هاي منطقه اي به وضوح نشان مي دهد چشم اندازها و سياست هاي تحقق توسعه در مناطق مرزي تحت تاثير بازيگران سياسي منجر به تغيير سمت و سوي برنامه هاي توسعه اي طبق اسناد آمايش سرزمين شده است. علاوه بر این هنوز مدل مشخصی برای توسعه سرزمینی که شکاف ها و نابرابری های توسعه را تعدیل کند، نیست. چرا که هنوز ظرفیت سنجی – نهادسازی و ابزارسازی در چرخه توسعه کشور به ویژه مناطق مرزی مدنظر قرار نگرفته است.

تاریخ دریافت: ... ماه  ... تاریخ پذیرش:  ....  ماه  .... شماره صفحات: 1-20   از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید     واژه­های کلیدی:  آمایش سرزمین، مناطق مرزی، شکاف توسعه، پایداری، مدل پیشنهادی توسعه.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

استناد:  

DOI: 1....

 

مقدمه :

 

مناطق مرزي ایران از ویژگیهاي جغرافیـایی، اجتمـاعی، فرهنگـی؛ مـذهبی و قـومیتی خاصـی برخوردارند (موسوی و زنگی آبادی، 1390: 19). این مناطق به واسطه موقعیت راهبردی و واقع شدن در حساس ترین مناطق، پیوسته دارای فرصت ها و مزیت هایی همراه با تهدیدها و آسیب پذیری های اجتناب ناپذیر و غیرارادی می باشد (فتحی و همکاران، 1396: 90). با توجه به تنوع، پیچیدگی و معضلات چندبعدی مناطق مرزی، به نحوی که عوامل گوناگون سیاست خارجی، عوامل مذهبی و قومیتی، عوامل فرهنگی و اقتصادی در آن دخیل هستند، نباید برای پاسخگویی به آن ها به دنبال یک راه حل ساده گشت، بلکه نیاز به رویکردها و راه حل های منطقی و علمی دارد (عندلیب و جوانشیری، 1395: 101). در این رابطه، به دلیل آسیب پذیري و تهدیدات مختلف در مناطق مرزی، آمایش مناطق مرزی اهمیت ویژه ای در فرآیند توسعه و برنامه ریزی دارد (مختاری و همکاران، 1393: 238). با این حال یکی از موانع مهم آمایش مناطق مرزی وجود تنوع و پیچیدگی در منـاطق مـرزي است. عدم تعادل منطقه اي میان مناطق مرزي و مناطق مرکزي یکی از این پیچیدگی ها است (عندلیت و معطوف، 1388: 73). نابرابري هاي منطقه اي میان منـاطق مـرزي و مرکـزي در اکثـر کشـورهاي جهان سوم نیز امري اجتناب ناپذیر می باشد که در اثر ساختارهاي متمرکز نظام برنامه ریزی در فرآیند تاریخی به وجود آمده اسـت (ابراهیم زاده و همکاران، 1391: 214). این عـدم تعـادل منطقه اي میان مناطق مرزي و مناطق مرکزي دو تأثیر منفی بر روند توسعۀ آن منـاطق از خـود بر جاي می گذارد. از یک سو، حرکت توسعه در مناطق مرزي را بـا مشـکل مواجه می سازد و موانع بسیاري سر راه آن قرار می دهد و از سوي دیگر، ناامنی را هـم بـه دلیل موقعیت مناطق مرزي و هم به دلیل عدم توسعه، گسترش می دهد. این تأثیرات متقابـل توسعه و امنیت به صورت زنجیره اي، به یکدیگر مرتبط و مجموعه اي از کـنش و واکـنش هـایی را ایجاد می کنند که جوهرة توسعۀ پایدار مناطق مرزي را تحت تأثیر خود قرار می دهد (موسوی و همکاران، 1397: 20). تجربه نشان داده است که آمایش مناطق مرزي می تواند به توسعه منجر شود به این شرط که مدل توسعه سرزمینی متناسب با شرایط اقلیمی و جغرافیایی سکونتگاه ها تدوین گردد. مرز میـان آمریکـا و مکزیک نمونه ای است که در آن اجراي مـوارد سرمایه گذاري در این مناطق طبق معاهدة نفتا منجر به افزایش ارتباطات از طریق ایجـاد شـهرهاي خـواهر خوانده و نهایتا توسعۀ همراه با امنیت شده است (موسوی و همکاران، 1397: 25).

ایران دارای 6031 هزار کیلومتر مرز مشترك بـا کشورهای جمهـوري آذربایجـان، ارمنستان و ترکمنستان در شـمال، افغانسـتان و پاکستان در شرق، و ترکیه و عراق کیلـومتر در غرب است. اضافه بر این طول سواحل ایران در امتداد دریاي خزر از رودخانۀ آستارا تا خلـیج حسـن قلـی 657 کیلومتر، در دریـاي عمـان از خلـیج گـواتر تـا بنـدرعباس 784 کیلـومتر و در خلـیج فـارس از بندرعباس تا دهانۀ اروندرود نیز 1259 کیلومتر اسـت. نکته حائز اهمیت این است که مرزهاي سیاسی در صورت مدیریت صـحیح و اصولی می توانند از یک مانع به فرصت تبدیل شوند. این مورد در مورد مناطق مرزي ایـران بیشـتر صدق می کند چرا که بیش از50 درصد استان هاي کشور در مناطق مرزي واقع شـدند و تعـدادي از آنها داراي پتانسیل هاي کشاورزي، برخی داراي پتانسیل هاي معـدنی و برخـی دیگـر نیـز داراي پتانسیل هاي دسترسی به آبهاي آزاد می باشند. نادیده گرفتن این پتانسیل ها تنها به دلیـل مـرزي بودن مناطق و موقعیت آنها امري نا معقول است. نگاهی که به توسعۀ پایدار مناطق مرزي که در چارچوب آمایش مناطق مرزي صورت می گیـرد، باید دو سویه باشد؛ همانطور که باید به توسعه از دید دفاعی کـه آن را پایـدار مـی سـازد، نگـاه شود، به امنیت و دفاع در مناطق مرزي نیز باید از دیدگاه توسـعه نگـاه کـرد؛ بـدین معنـی کـه تحقق امنیت و دفاع در مناطق مرزي از طریق برنامه هاي توسعه اي صورت مـی گیـرد. از سوی دیگر، روندهای تحولات جمعیت در شاخص های رشد جمعیت، نسبت جنسی، تراکم جمعیت، تغییرات مهاجرت و تاثیر آن بر مناطق مرزی و در نهایت در کل کشور، گروه های سنی جمعیت به منظور تفسیر آنها در مطالعات اقتصادی و نهایتا تحقق امنیت در مناطق مرزی حائز اهمیت است، چرا که توسعه و امنيت در مناطق مرزي، لازم و ملزوم يكديگر است. همچنين، باید توجه کرد که شدت عدم تعادل منطقه اي ميان مناطق مرزي و مناطق داخلي در ايران بر توسعه ملي تاثيرگذار است. به عبارت ديگر، اگر توسعه نيافتگي در مناطق مرزي منجر به ناامني شود، اثرات خود را بر توسعه نيافتگي و ناامني در كل كشور مي گذارد. بر این اساس این پژوهش با بررسی شرایط جمعیتی، اقتصادی، فرهنگی، زیربنایی، ارتباطات و حمل و نقل و سیاسی استان های مرزی کشور، اقدام به تدوین مدل نوین آمایش مناطق مرزی کشور به منظور حركت به سمت توسعه کرده است.

پیشینه تحقیق و مبانی نظری

مرز دارای دو لبه است، یک لبه آن "فیزیکی" است که به صورت خط یا دیوار نمایش داده می شود و به عنوان یک مانع سرزمینی عمل می کند و لبه دوم آن "اخلاقی" است، یعنی تعریف یک مرز سیاسی در جایی که دولت ها حاکمیت دارند (Correa‐Cabrera & Staudt, 2014; Medeiros, 2019). مرز می تواند با تنظیم حمل و نقل مردم و کالاها منجر به گسترش دامنه تجارت آزاد و افزایش امنیت گردد (Emmerich, 2006; Herzog & Sohn, 2014; Mungaray Moctezuma & Ureña Francés, 2015). بر این اساس درک و تصور مرزی سنتی توسط جهانی سازی شکل می گیرد، یعنی جایی که تجارت و جریان های مالی با سرعت زیادی حرکت می کنند. این مورد در کشورهایی با مرز مشترک که مقررات تجاری انعطاف پذیر را برای جذابیت بیشتر محصولات در کشور همسایه برای محصولات مصرف کننده اعمال می کنند، برجسته و در ساير كشورها كمرنگ تر مي شود كه منجر به نابرابري در توزيع خدمات مي شود (Gutiérrez et al, 2021: 2).

نابرابري و جنبه هاي مختلف آن، نشـانه هـاي مشخّصـي از توسـعه نيـافتگي به شمار مي رود؛ درواقع، مناطقي به عنوان مناطق توسعه يافته شناخته مي شوند كه شاخص هاي اقتصادي و اجتماعي آنها در وضعيت دلخواهي باشد و در عين حال، توزيع امكانات و خدمات در آنها متعـادل باشـد. در حـالي كـه، وضعيت نامناسـب شاخص ها و توزيع نامتعادل امكانات از ويژگي هاي مناطق توسعه نيافته به شمار مي رود (تقوايي و همكاران، 1390: 154). از گذشته های دور مناطق مرزی به دلیل ناتوانی های بالقوه جزء مناطق منزوی و محروم به حساب می رفتند (جلالیان و نعیم آبادی، 1399: 80). بخشی از این ناتوانی ها به دلیل انزواي جغرافیایي مناطق مرزي، دوري از قطب های صنعتي - اقتصادي، قرارگيرفتن در حاشیه و پیرامون، همچنین توسعه نیافتگي در ابعاد مختلف اجتماعي، سیاسي، اقتصادي و فرهنگي نسبت به مناطق مرکز کشور بوده است (Hansen, 1975: 821-823) و همین امر باعث شده است ابعاد گوناگون مسائل و مشکلات مربوط به این مناطق به طور پراکنده بررسی شود (مختاری هشی و همکاران، 1398: 237).

اگر به این نکته توجه داشته باشیم که سکونتگاه ها از ادغام، تعامل و همزیستی زیرساخت ها، مردم و فعالیت های اقتصادی پدید می آیند و تکامل می یابند (Besussi et al, 2010: 14) تراکم کم جمعیت و پراکندگی آن، وجود جمعیت های متحرک در برخی از مناطق مرزی به همراه کمبود زیرساخت های توسعه و ضعف بنیان های اقتصادی، محرومیت و توسعه نیافتگی شدید و وضعیت نامتعادل و نابرابر اقتصادی، فرهنگی و ... این مناطق با مناطق مرکزی را به دنبال داشته است (عزتي و همكاران، 1390: 194). به گونه ای که پایین بودن تحقق پذیری سیاست های آمایش سرزمین طی سال های اخیر منجر به گسترده تر شدن این شکاف شده که دلیل اصلی فقدان مدل آمایش مناطق مرزی جهت ساماندهی ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و کالبدی می باشد.

در ارتباط با بررسی چالش های استان های مرزی کشور تحقیقات زیادی انجام شده است. برخی از این تحقیقات شامل موارد ذیل است.

عندلیب و جوانشیری (1395) با بررسی آمایش مناطق مرزی و تدوین راهبردهای توسعه در منطقه مرزی تایباد به این نتیجه رسیدند که تقویت زیرساخت ها و امنیت می توانند منجر به توسعه منطقه مرزی تایباد شوند. پرنیان و همکاران (1395) در مطالعه استراتژی های توسعه مناطق مرزی با رویکرد آمایش سرزمین )ناحیه مطالعاتی: ارومیه - سلماس( معتقدند این ناحیه با داشتن توانمندی های متعدد از قبیل وجود اقلیم مساعد، زمینه مناسب جهت توسعه کشاورزی و ظرفیت های ویژه دیگر از قبیل پتانسیل بالا جهت توسعه صنعت گردشگری و هم سو کردن این توانمندی ها جهت استفاده از موقعیت مرزی ناحیه می تواند امکان کاهش تهدیدات و پوشش نقاط ضعف را برای ناحیه مورد مطالعه فراهم کند. قره بیگی و همکاران (1393) در مطالعه کاربست آمایش سرزمین در مدیریت قلمروهای مرزی شهرستان های مرزی خراسان جنوبی به این نتیجه رسیدند که ناهمگنی و توزیع نامطلوب شاخص هاي توسعه در شهرستان هاي مرزي استان خراسان جنوبی، بستر مناسبی براي گسست هاي امنیتی ایجاد می کند. رضازاده و همکاران (1393) در بررسی اقدامات توسعه ای و نقش آن در تأمین امنیت پایدار مناطق مرزی مطالعه موردی: کمربند سبز دشت خوشاب/ مرز خراسان جنوبی با افغانستان به این نتیجه رسیده اند که بین ایجاد اشتغال و تأمین امنیت در منطقه ارتباط معناداری وجود دارد. مختاری هشی و همکاران (1393) در مطالعه تدوین راهبردهای آمایش مناطق مرزی در مرزهای شرقی کشور به این نکته اشاره دارند که با توجه به شرایط فعلی این مناطق راهبردهای مناسب حرکت در مسیر آمایش مناطق مرزی شرق کشور از نوع تدافعی است و هم اکنون بر اساس اولویت بندی های انجام شده راهبردهای تدوین برنامه جامع، توسعه همه جانبه استان های شرقی کشور (به خصوص مناطق مرزی)، توسعه و تقویت انواع زیرساخت های کالبدی شامل حمل و نقل، راه آهن و جاده و ... به منظور افزایش پیوندهای کانون های پرجمعیت مناطق شرقی با یکدیگر و کانون های داخل کشور از اولویت بالایی برخوردارند. قنبری و سرداری (1392) در مطالعه  استراتژي هاي آمایش مناطق مرزي با تاکید بر امنیت و راهکارهاي اجرایی آن به این نتیجه رسیدند که تقویت استراتژي استان به علت موقعیت ممتاز سرزمینی (ژئوپلتیکی و ژئواکونومیکی) جهت توسعه، تقویت زیرساخت هاي فیزیکی، اطلاعاتی، انتظامی و امنیتی در مناطق مورد مطالعه با توجه به قابلیت مرزنشینان در تامین امنیت مرزها و کنترل مرزها با روش هاي الکترونیکی و اپتیکی مطلوب ترین استراتژي هاي آمایش مناطق مرزي در محدوده مورد مطالعه است.

عندلیب و مطوف (1388) در مطالعه ای با عنوان توسعه و امنیت در آمایش مناطق مرزی ایران به بررسی تجربه های کشورهای مختلف جهان و ایران در آمایش مناطق مرزی به این نتایج دست یافته است که توسعه و امنیت در مناطق مرزی لازم و ملزوم یکدیگر است. آمایش مناطق مرزی سعی دارد موانع را مرتفع نماید و با ارائه نوعی برنامه ریزی فضایی- راهبردی، توسعه یکپارچه و پایدار ملی را تحقق بخشد. مورای¹ (2019) در مطالعه توسعه ارتباطات مرزی و تجارت به این نکته اشاره می کند که روابط متقابل بین مناطق مرزی می تواند منجر به شکل گیری زنجیره ای از پشتیبانی های تجاری بین مناطق گردد. این ارتباطات در بهره مندی از تجارب توسعه برای طرفین حائز اهمیت است. میدیروس² (2019) در مطالعه حمل و نقل و تحرک مرزی در مناطق مرزی اتحادیه اروپا به این نتیجه رسیده است که حمل و نقل مرزی در مواجهه با افزایش نیازهای شهروندان اتحادیه اروپا برای عبور از مرزها هنوز به اندازه کافی توسعه نیافته است. در مناطق مرزی اتحادیه اروپا مسائل اقتصادی و اجتماعی و چارچوب های پیچیده حقوقی و اداری از دو طرف مرز، ایجاد راه حل های مشترک برای بهبود حمل و نقل مرزی از مرزهای اتحادیه اروپا را به یک چالش تبدیل کرده است.

لی و همکاران (2019) در مطالعه ای تحت عنوان ظهور مناطق مرزی در منطقه یکپارچه چین به این نتیجه رسیدند که که مناطق مرزی، به ویژه مناطق با اقتصادهای نوظهور، سریعتر از مراکز شهرها در طول دوره مورد مطالعه رشد کردند. علاوه بر این مدل‌های رگرسیون حداقل مربعات معمولی و اقتصادسنجی فضایی نشان دادند که سطوح شهرنشینی در دو شهر تأثیرات U شکل معکوس بر رشد مناطق مرزی داشته است. هزینه های تامین اجتماعی نیز اثرات منفی از خود نشان داد. یافته‌های مطالعه می‌تواند به سیاست‌گذاران کمک کند تا زمینه‌های رشد در حال ظهور را بهتر درک کنند و بر این اساس، سیاست‌های مناسب را برای غلبه بر موانع بر سر راه یکپارچگی و تضمین برابری در فرصت‌های توسعه به کار گیرند.

 پتالوگلو وپتراکاس³(2006) در تحقیقی راجع به وضعیت جدید جغرافیای اقتصادی شهرهای مناطق مرزی شمال یونان اشاره دارد به این که اندازه بازار مناطق مرزی و فاصله نزدیک شهرهای مرزی بر شهرهای بزرگ از مولفه های تاثیر گذار بر تجارت های بین مرزی و گسترش توسعه اقتصادی و منطقه ای است و آنان ابراز می نمایند که بین همکاری های بین مرزی و توسعه اجتماعی و اقتصادی و ساختار فضایی شهر های مرزی رابطه مستقیمی وجود دارد. پتر اکاس و اکانامو⁴ (2002) در مطالعه جنبه های فضایی توسعه در مناطق مرزی جنوب شرق اروپا ابراز می نمایند که کاهش شکاف توسعه بین شهرهای مناطق مرکزی و مناطق مرزی تنها از طریق به کارگیری سیاست های گسترش همکاری های بین المللی و روابط بین مرزی امکان پذیراست.

نتایج بررسی پیشینه مطالعات نشان می دهد خروجی اصلی اکثر مطالعات به تدوین راهبردهایی منجر شده که اجرای هرکدام از آنها نیاز به سیاست های ابلاغی دستگاه های اجرایی دارد و عملا تحقق پذیری آنها غیرممکن می باشد در صورتی که تدوین مدل آمایش مناطق مرزی قابلیت پیاده سازی در طرح های توسعه سرزمینی داشته و این امر می تواند جریان مطالعات توسعه سرزمینی را هدفمند نموده و به عنوان الگوی مسلط توسعه، اهداف و سیاست های سالیانه دستگاه های اجرایی در توسعه اقتصادی، اجتماعی و کالبدی و غیره را نظام مند کند.

 

مواد و روش تحقیق

این پژوهش با توجه به اهداف و مولفه های مورد بررسی، شاخص های جمعیتی، اقتصادی، فرهنگی، ارتباطات و حمل و نقل، سیاسی را در استان های مرزی کشور به منظور تدوین مدل نهایی آمایش سرزمین در این استان ها را بررسی کرده است. بدین منظور ابتدا این شاخص ها در استان های مرزی  شناسایی و با تجزیه و تحلیل کردن آنها اقدام  به منطقه بندی آمایش سرزمین در استان های مرزی و در نهایت تدوین مدل نهایی آمایش سرزمین در آنها شده است، به همین منظور تحقیق مورد نظر یک تحقیق کاربردی – توسعه ای است. این مطالعه از لحاظ روش تحقیق از دو قسمت تشکیل شده است. در قسمت اول، دارای روش "توصیفی – تحلیلی" است که به بررسی و شناخت و توصیف استان های مرزی از منظر شاخص های جمعیتی، اجتماعی، اقتصادی پرداخته است. در قسمت دوم پژوهش با رویکرد تجزیه و تحلیل استنباطی رابطه و تاثیرات شاخص های بر روند توسعه یافتگی استان های مرزی مورد بررسی قرار گرفته است، به عبارت دیگر این پژوهش رابطه بین متغیرهای مستقل و وابسته را مورد تبیین و توضیح قرار داده است. شاخص های تحقیق عبارت است از شاخص های جمعیتی (نرخ رشد جمعيت، نسبت جنسي، ميزان مواليد، ميزان مرگ و مير و ..)، اجتماعی (تعداد مردان باسواد، تعداد زنان باسواد، تعداد افراد بي سواد، نرخ رشد شهرنشيني، نرخ مهاجرت، بارتكفل و ..)، اقتصادی (تعداد شاغلان مرد، تعداد شاغلان زن، تعداد بيكاران، نرخ مشاركت اقتصادي زنان، نرخ مشاركت اقتصادي مردان، تعداد مشاغل صنعتي به تفكيك، تعداد مشاغل خدماتي به تفكيك، تعداد مشاغل كشاورزي به تفكيك و ..)، كالبدي (تعداد پهنه هاي فعاليتي، تعداد واحدهاي مسكوني و ... )، حمل و نقل و ارتباطات (تعداد ناوگان حمل و نقلي به تفكيك، تعداد گمركات، درصد شبكه هاي دسترسي مطلوب و ...).  جامعه آماری مهندسین مشاور تهیه کننده اسناد آمایش سرزمین می باشد. نمونه گیری در بخش مصاحبه با مشاوران تهیه اسناد آمایش سرزمین کشور به صورت خوشه ای چند مرحله ای به روش تصادفی و از روی لیست مشاوران انتخاب شده است. حجم نمونه 25 مدیر پروژه اسناد آمایش سرزمین کشور است و نمونه گیری تا حد اشباع یعنی تا جایی که در جریان مصاحبه هیچ اطلاعات جدیدی به دست نیاید، ادامه پیدا کرده است. جهت تجزیه و تحلیل داده ها از مدل تاپسیس استفاده شد. همچنین جهت ارزیابی اثربخشی مدل نهایی آمایش مناطق مرزی در میزان توسعه یافتگی استان های مرزی کشور از  ضریب همبستگی (به منظور بررسي روابط بين متغيرهاي مستقل و وابسته)، ضریب رگرسیون، تحلیل واریانس چند متغیره (به منظور بررسي تاثيرات متغيرهاي بر همديگر) بهره گرفته شد.

 

محدودۀ مورد مطالعه

سرزمین ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خود داراي شرایط خاصی در منطقه حساس خاورمیانه که به عنوان مرکز جهان اسلام است بوده و از لحاظ سیاسی و جغرافیایی و گذرگاهی پراهمیت و داراي موقعیت ارتباطی بین اروپا و آسیا است و این یکی از دلایل نفوذ و فشار دولت خارجی بر ایران بوده است. در طول تاریخ سیاستمداران و حاکمان سعی کرده اند نوعی موازنه به وجود آورند تا در مقابل قدرتهاي استعماري مقاومت کنند اما چندان موفق نبوده ا ند که علت آن در نشناختن بازیگران سیاسی و عدم اتکا به قدرت ملی است، پس به طور خاص می توان عنوان کرد که ایران همیشه در تاریخ پدیده ای خاص بوده و در منطقه از نظر نژادي و مذهبی و سیاسی خارجی سابقه تاریخی مشابه نداشته است و همین مساله ثابت می کند که نقش ایران در بخش مرکزي جهان اسلام روز به روز پیچیده تر و حساستر شود و این امر را به اثبات می رساند که نقش و جایگاه ایران به عنوان کشوري که جغرافیاي سیاسی مستحکمی دارد می تواند داراي فرایند تکاملی قدرت ملی و فراملی و حتی نقش ویژه ای در سطح بین المللی باشد و دیپلماسی پویایی را اتخاذ کند. کشور ایران بیش از 6000 کیلومتر با کشورهاي پاکستان، افغانستان، ترکمنستان، جمهوري آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و عراق مرز خشکی مشترك دارد. اگر کناره هاي خلیج فارس و دریاي عمان و مازندران را به آن بیفزاییم، طول مرزهاي ایران به حدود 8700 کیلومتر می رسد. طول مرزهاي کشور ایران و عراق در مقایسه با مرزهاي ایران با دیگر کشورهاي همسایه در مقام اول است. کوتاه ترین مرزهاي ایر ان درمیان کشورهاي مجاور، مرز ایران و ارمنستان است. مرزهاي سیاسی کنونی ایران به مرزهاي شمالی، مرزهاي شرقی، مرزهاي غربی و مرزهاي جنوبی تقسیم می شود.

1- مرزهاي شمالی: ایران از سوي شمال با کشورهاي ترکمنستان، ارمنستان و جمهوري آذربایجان هم مرزاست و خط مرزي ایران و جمهوري هاي شوروي سابق که قسمتی از آن را مرز آبی دریاي مازندران و مرزهاي رودخانه اي تشکیل می دهد، جمعا در حدود 2643 کیلومتر است.

2-مرزهاي شرقی: کشور ایران از سمت شرق با کشورهاي افغانستان و پاکستان هم مرز است. طول این خط مرزي در حدود 945 کیلومتر است. طول خطوط مرزي ایران و پاکستان نیز در حدود 987 کیلومتر است.

3- مرزهاي غربی: طول خطوط مرزي ایران و ترکیه در حدود 486 کیلومتر و طول خط مرزي ایران و عراق در حدود 1609 کیلومتر است.

4-  مرزهاي آبی جنوب: خط ساحلی جنو ب به طول 1880 کیلومتر شامل کرانه هاي شمالی دریاي عمان و تمام کرانه هاي شمالی خلیج فارس و بخشی از اروند رود که از مصب آن تا دهانه ي نهرخین و نیز تقسیم گاه آب شط (تالو گ)، مرز ایران و عراق است (موسوی و همکاران، 1397: 27-25).

بر اساس آخرين تقسيمات سياسي در سال 1395 ايران داراي 16 استان مرزي است كه استان خراسان رضوي با جمعيت 6.434.501 ميليون نفر بيشتر ميزان جمعيت و استان ايلام با 580.158 نفر كمترين ميزان جمعيت را در خود جاي داده است (مركز آمار ايران، 1395) (شکل 1).

 

---

[1]  - Murray

[2]  - Medeiros

[3] - Topalolou & Petrakos 

[4] - Petrakos & Economou 

 

 

شکل1-موقعیت کلانشهرهای مورد مطالعه تحقیق در سطح کشور (منبع: مرکز آمار ایران،1400)

این پژوهش با هدف تدوین مدل نوین آمایش سرزمین مناطق مرزی ایران به بررسی روش های ساماندهی مناطق مرزی، کارایی ساختار سازمانی دستگاه های اجرایی و عوامل تاثیرگذار در ساماندهی مناطق مرزی کشور پرداخته است. در این راستا عوامل بالقوه توسعه سرزمین یعنی شرایط طبیعی موجود استان های مرزی، شرایط کالبدی – ساختاری و شرایط سازمانی نیز مورد بررسی قرار گرفت. با تلفیق نتایج این بررسی ها مدل نوین آمایش مناطق مرزی کشور با تاکید بر عوامل محتوایی، عوامل زمینه ای و عوامل فرآیندی تدوین گردید (شکل 2).

 

 

 

 

 

 

 

 

        شکل (2): چارچوب مفهومي پژوهش          منبع: نگارندگان، 1400

 

 

 

 

 

بحث و یافته­های تحقیق 

 

بررسی وضعیت توسعه یافتگی مناطق مرزی کشور

منظور از بررسي توسعه یافتگی مناطق و استـانها در کشور شناسايي کمبودها و پتانسيل هاي موجود براي ترسيم چشم اندازي از آینده توسعه اين مناطق در محدوده جغرافیایی است. در این مقاله برای محاسبه درجه توسعه یافتگی استان هاي کشور طی سال هاي 1400-1390 از شاخص های مهم توسعه مشتمل بر شاخص هاي جمعيتي، اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، ارتباطات و حمل و نقل، بهداشتي و زيست محيطي استفاده شده است. مطابق نتایج بدست آمده براساس روش تاپسیس در جدول (1)  میزان درجه توسعه یافتگی مناطق کشور در سال 1400 استان تهران با 7292/0در وضعيت فراتوسعه و استان ايلام به 0594/0 در وضعيت محروم قرار گرفته است (شکل 3).

 

 

جدول(1): رتبه بندی استانهای کشور بر اساس میزان توسعه یافتگی (سال 1398)

استانهای کشورها	مقدار تاپسیس	وضعیت استانها
تهران	7292/0	فراتوسعه
خراسان رضوي	4033/0	توسعه یافته
اصفهان	3867/0
خوزستان	3369/0
فارس	3183/0
آذربايجان شرقي	2952/0
يزد	2628/0	در حال توسعه
كرمان	2425/0
قم	2256/0
البرز	2022/0
مازندران	1944/0
سمنان	1757/0
مركزي	1676/0
همدان	1566/0	محروم
كرمانشاه	1403/0
زنجان	1389/0
قزوين	1278/0
گلستان	1270/0
لرستان	1207/0
گيلان	1190/0
كردستان	1130/0
چهارمحال و بختياري	1129/0
اردبيل	1097/0
آذربايجان غربي	1086/0
كهگيلويه و بويراحمد	1026/0
بوشهر	1014/0
هرمزگان	0971/0
خراسان جنوبي	0904/0
سيستان و بلوچستان	0687/0
خراسان شمالي	0603/0
ايلام	0594/0

 

 

 

شکل (3): وضعيت توسعه يافتگي استان هاي كشور بر اساس مدل تاپسيس

منبع: مركز آمار ايران، 1399 و محاسبات نگارندگان، 1400

 

استان هاي مرزی به دلیل وجود مانعی به نام مرز از لحاظ اقتصادی ضعیف و شکننده هستند که این شرایط را در استان هايي چون سيستان وبلوچستان- خراسان جنوبي و شمالي- گلستان- اردبيل- ايلام- آذربايجان غربي- كردستان و كرمانشاه می توان مشاهده کرد. اين شرايط منجر به عدم ايجاد زيرساخت هاي حياتي در آنها و مهمتر از همه عدم تمايل سرمايه گذاران جهت ايجاد واحدهاي صنعتي مادر شده كه نهايتا منجر به كاهش سهم آنها در توليد ناخالص داخلي كشور گرديده است. با نگاهي به مطالعات مهاجرتي به وضوع ديده مي شود كه اغلب اين استان ها در شاخص هاي اشتغال و بيكاري وضعيت مناسبي ندارند. در اين ميان وضعيت استان هاي خوزستان و خراسان رضوي متفاوت مي باشد. وجود شهر مشهد به عنوان مركز استان خراسان رضوي با پتانسيل هايي چون معرفي به عنوان يكي از كلانشهرهاي مهم كشور – برتري فرهنگي و مذهبي به جهت وجود آستان مقدس رضوي- جذب فرصت هاي اقتصادي و اجتماعي، امكانات، رفاه و ثروت، نيـروي انساني ماهر و متخصص نسبت به ساير مناطق شهري و روستايي اين استان، توسعه و گسترش فراواني يافته است. مطالعات در اين خصوص نشان مي دهد «توسعه كلانشهر مشهد تأثيرات پراكنشي و فضايي مفيدي را بر توسعه نواحي پيراموني از لحاظ توسعه نداشته و چه بسا به صورت غيرمستقيم حتي بر محروميت نواحي محروم نيز به نوعي افزوده است. به بيان ديگر، به موازات رشد و توسعه مركز، نواحي پيراموني آن روند معكوسي را دنبال مي كنند، به گونـه اي كه نوعي واگرايي و عدم تجانس بين نواحي در ساختار توسعه فضايي استان خراسان رضوي به چشم مي خـورد» (زياري و همكاران، 1390: 28). در نتيجه استان خراسان رضوي بدون احتساب كلانشهر مشهد شرايط مطلوبي به عنوان استان مرزي ندارد و شاخص هاي رشد در بسياري از سكونتگاه هاي اين استان مناسب نبوده است در نتيجه سهم اين استان در توليد ناخالص ملي البته بدون احساب كلانشهر مشهد پايين مي باشد و نيازمند توجه به نواحي پيراموني اين استان مشهود است.

استان خوزستان صرفا به دليل معرفي به عنوان ميدان نفتي و گازي كشور سهم بسيار زيادي در توليد ناخالص ملي دارد و همين امر منجر به قرارگرفتن در شرايط مناسب شده است. با اين حال وضعيت رشد در شاخص هاي جمعيتي، اجتماعي، بهداشتي، فرهنگي، زيست محيطي نامطلوب است. در واقع مولفه هايي چون تنوع قومي و ساختار اداري معيوب منتج از تعصبات قومي به ويژه در تصميم گيري هاي توسعه اي در استان منجر به عدم توسعه يافتگي شده است در حالي كه وجود ظرفيت تجارت و بازرگاني چذابه و در كنار آن گردشگري دفاع مقدس، كشاورزي و شيلات در دشت آزادگان و هويزه در صورتي كه علمي و مدون مورد توجه قرار گيرند مي توانند هم باعث توسعه ساير مناطق شوند و هم حجمي از ظرفيت هاي كاري در مركز استان را آزاد كنند، ضمن اينكه مي توانند باعث يك مهاجرت معكوس از مركز استان به اين ساير مناطق استان شوند.

 در مجموع مي توان نتيجه گرفت بر اساس نتايج مطالعات به جز استان هاي خراسان رضوي و خوزستان و آذربايجان شرقي ساير استان هاي مرزي كشور در وضعيت محروم قرار دارند. چنين وضعيتي براي استان هاي مرزي طي ده سال گذشته منجر به تدوين طرح هاي ملي و منطقه اي متعدد منجمله طرح آمايش سرزمين گرديده است. نتايج سياست گذاري ها و روندهاي توسعه مناطق مرزي بر اساس طرح هاي آمايش سرزمين و ساير طرح هاي منطقه اي به وضوح نشان مي دهد چشم اندازها و سياست هاي تحقق توسعه در مناطق مرزي تحت تاثير بازيگران سياسي منجر به تغيير سمت و سوي برنامه هاي توسعه اي طبق اسناد آمايش سرزمين شده است. اين بازيگران با تغيير رويه هاي تصميم گيري در پرونده هاي مطرح شده در كميسيون ها و كارگروه هاي تخصصي شهرسازي و معماري، منجر به استقرار فعاليت هاي ممنوع بر اساس طرح هاي آمايش در پهنه هاي سرزميني مي شوند. استقرار چنين فعاليت هايي عملا ادامه توسعه همان فعاليت هاي صنعتي موجود است كه عملا منجر به ايجاد اشتغال جديد نمي شود و همين امر منجر به افزايش بيكاري و مهاجرت به ويژه در استان هاي مرزي مي گردد.

 

ارائه مدل نوین آمایش مناطق مرزی کشور

یافته ها نشان می دهد بین مناطق مرزی و مرکزی کشور شکاف توسعه ای زیادی وجود دارد که پیش بینی های تملک دارایی های سرمایه ای استان ها و هزینه کرد آنها به وضوح بیانگر اقدامات دولت جهت کاهش شکاف توسعه ای و دستیابی به تعادل های منطقه است. بررسی اعتبارات هزینه ای دولت به وضوح بیانگر افزایش اعتبارات هزینه ای در استان های ایلام – خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان- اردبیل- کردستان – لرستان و کرمانشاه می باشد. این افزایش هزینه های جاری در مناطق مرزی به این معنی است جاذبه های سرمایه گذاری – زیرساخت های حمل و نقل ریلی و جاده ای- پروازهای منظم- صنایع مادر در این مناطق وجود ندارد و همین امر منجر به عدم شکل گیری زنجیره های تولیدی و خوشه های صادراتی و در نهایت عدم سرمایه گذاری های بخش های خصوصی شده است که با روند فعلی افزایش هزینه های جاری دولت برای پوشش خدمات عمومی منجر به کاهش شکاف توسعه بین مناطق مرزی و مرکزی نخواهد شد (شکل 4).

 

شکل (4): اعتبارات هزینه های مناطق  مرزی و مرکزی کشور در سال 1400

 

 

 

در سند توسعه آمایش سرزمین در مناطق مرزی به عنوان چشم انداز توسعه ای این مناطق دیده است نیاز به سرمایه گذاری بخش خصوصی دارد در حالی که روندهای مهاجرتی از مناطق مرزی و همچنین افزایش نرخ بیکاری که نهایتا منجر به عدم امنیت فضایی در بخش تولید می گردد زمینه های خروج سرمایه گذاران بخش های خصوصی و عدم تمایل سرمایه گذاران جدید را دامن می زند. با چنین سیاست هایی آنچه در سند آمایش سرزمین مناطق مرزی تحقق پذیر می باشد سیاست هایی خواهد بود که نیازمند تامین هزینه های مالی از سوی دولت خواهد بود و با توجه به اعتبارات مناطق که منوط به سهم آنها در افزایش تولید ناخالص داخلی می باشد زمینه های عدم سرمایه گذاری های دولتی را فراهم خواهد کرد و این امر منجر به افزایش هر چه بیشتر شکاف توسعه ای مناطق مرزی با مرکزی خواهد بود.

بررسي ها نشان مي دهد آنچه به عنوان آمايش مناطق مرزي و مركزي كشور در حال انجام است در فرآيندي چهار مرحله اي تحت عنوان شناسايي، تامين، تخصيص و ارزيابي صورت مي گيرد. در بررسي شكاف توسعه در مناطق كشور بر اساس نتايج اقدامات طبق سياست ها و چشم اندازهاي درنظر گرفته شده براي آنها به وضوح مشخص گرديده كه اكثر اسناد توسعه استان هاي كشور در بخش شناسايي به دلايلي چون عدم دسترسي به اطلاعات محرمانه به درستي ظرفيت ها و پتانسيل ها و مهمتر از همه محدوديت ها و ممنوعيت هاي سازمان هاي اجرايي را شناسايي نكرده اند. در بسياري از اسناد توسعه استان ها مشخص گرديد مهندسين مشاور بدون اخذ اين اطلاعات اقدام به تدوين الگوهاي پيشنهادي توسعه كرده اند كه اين امر منجر به عدم تحقق اين الگوها در روندهاي اجرايي شده است.

از آن جايي كه در بخش شناسايي دسترسي به بانك داده هاي مهم و محرمانه صورت نگرفته است در مرحله دوم يعني اولويت بندي نيازها، نيازهاي عمراني به ويژه در مناطق مرزي ناديده گرفته شده است. عدم شناسايي پتانسيل ها و ظرفيت هاي مناطق مرزي منجر به تغيير جهت اعتبارات عمراني به سمت جبران هزينه هاي جاري گرديده و اين امر منجر به تعويق در ايجاد زيرساخت هاي حياتي در آنها و افزايش شكاف توسعه در مناطق مرزي گرديده است.

در مرحله تخصيص به جهت عدم رعايت زمان بندي در تامين اعتبارات طرح هاي عمراني و مهمتر از همه زيرساخت هاي حياتي، توسعه فضايي به تعويق افتاده است. لازم به ذكر است عدم رعايت برنامه هاي زمان بندي تخصيص نتيجه مستقيم عواملي چون تحريم هاي اقتصادي است كه هزينه هاي جابجايي خدمات را افزايش داده است. با چنين روندي بخش زيادي از سرمايه گذاري ها از مناطق مرزي خارج و به سمت مناطق مركزي متمايل شده است. اضافه بر اين عدم نهادسازي هاي حمايتي بين سرمايه گذاري هاي دولتي و خصوصي منجر به ناپايداري شاخص هاي توسعه در مناطق مرزي شده است.

در مرحله ارزيابي به جهت استناد به آمارهاي تحقق پذيري توسعه استان ها از دستگاه هاي اجرايي، انطباق پذيري ميزان تحقق پذيري اهداف با شرايط وضعيت موجود به درستي صورت نمي گيرد. از آن جايي كه  ابزارسازي ها در اين خصوص انجام نشده است، نتايج ارزيابي ها قابليت استناد به عنوان عملكرد توسعه و همچنين استفاده از آنها در بازنگري برنامه هاي آتي جهت توسعه مناطق مرزي را ندارد.

با مرور اين چرخه معيوب كه به وضوح بيانگر ضعف در مولفه هاي زمينه اي – محتوايي و فرآيندي مي باشد  مدل جديدي جهت توسعه مناطق مرزي و مركزي پيشنهاد شده است. در اين مدل، روند توسعه مناطق مرزي و مركزي در سه گام اصلي ظرفيت سنجي- نهادسازي و ابزار سازي با رويكرد همگرايي بين مناطق انجام مي گيرد. در گام ظرفيت سنجي، نگاه به توسعه هر منطقه بر مبناي ظرفيت ها و پتانسيل هاي داخلي آن و همچنين انتقال منفعت منتج از پتانسيل ها به مناطق همجوار خواهد بود. اين امر منجر به توسعه همگام و هم جهت مناطق همجوار و دستيابي به تعادل هاي جمعيتي، اجتماعي، اقتصادي و زيست محيطي مي گردد. در اين گام هماهنگي بين نهادهاي تاثيرگذار و تاثيرپذير، شناسايي ظرفيت ها با تكيه بر محدوديت ها و ممنوعيت هاي استقرار فعاليت ها و انطباق با ساير تصميمات استقرار فعاليت ها در عرصه سرزميني در كميسيون ها و كارگروه هاي توسعه منطقه اي منجر به ظرفيت سازي مطلوب براي مناطق مي گردد. در اين ظرفيت سازي تمام شاخص هاي جمعيتي، اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي، زيست محيطي و ارتباطات و حمل و نقل درنظر گرفته مي شود و بر اساس نتايج اين ظرفيت سنجي اقدام به تهيه اطلس مناطق – چشم اندازسازي و نهايت مكان گزيني استقرار فعاليت ها و تامين و تجهيز زيرساخت ها در مرزهاي مسترك و همجوار استان ها مي شود. چنين اقداماتي جز عوامل محتواي توسعه و تعين جهت حركت به سمت نهادسازي مي باشد (شکل 5).

در بخش نهادسازي، با رويكرد شهرسازي تاكتيكال اقدام به برنامه ريزي به منظور ايجاد نهادهاي اثرگذار در توسعه مناطق مرزي و مركزي و نحوه عملكرد نهادها و ارتباط آنها با همديگر مورد تاكيد قرار مي گيرد. در اين خصوص تكيه بر  NGO ها مي تواند بسترهاي لازم جهت دستيابي به پايگاه يكپارچه داده را فراهم كند كه اين امر به اولويت سنجي نيازهاي هر منطقه در بخش هاي مختلف كمك قابل ملاحظه اي مي كند. با اولويت بندي نيازهاي هر منطقه، تعادل هاي مالي به خوبي انجام مي گيرد و هزينه هاي عمراني صرفا به پروژه هاي عمراني تخصيص مي يابد. اين امر منجر به ايجاد مشاركت گسترده بخش خصوصي و سرمايه گذاري در مناطق به ويژه مناطق مرزي مي گردد. با چنين رويكردي سهم مناطق مرزي در افزايش توليد ناخالص داخلي افزايش مي يابد و اين امر نهايتا به بهبود هزينه هاي جاري دولت در مناطق مرزي كمك مي كند. علاوه بر اين در اين مرحله اثربخشي پروژه هاي عمراني در جهش توسعه مناطق تحت عنوان راستي آزمايي توسعه مورد بررسي قرار مي گيرد و بر مبناي آن پروژه هاي هدف و تاثيرگذار با سرعت بيشتري ادامه پيدا مي كنند. چنين اقداماتي تحت عنوان بهبود عوامل فرآيندي جهت پايداري توسعه نيازمند عوامل زمينه اي هستند(شكل 5).

در گام سوم، ابزارسازي به عنوان يك سيستم حمايتي مورد توجه مناطق مرزي و مرزي قرار مي گيرد. در اين بخش ابزارهاي تسهيل گري و حمايتي و كنترلي مورد تاكيد است. آنچه بر اساس اسناد توسعه مناطق تاكنون مدنظر بوده است عدم توجه به تسهيل گري در شاخص هاي مختلف توسعه بوده و همين امر به مرور زمان شكاف توسعه مناطق مرزي و مركزي را بيشتر كرده است. در ارتباط با تسهيل گري نياز به ترويج پيمان حسنه بين واحدهاي توليدي (در بخش اقتصادي)، قوميت ها (در بخش اجتماعي و فرهنگي)، دستگاه هاي اجرايي و بازيگران سياسي (در بخش سياسي و اداري) وجود دارد تا زنجیره سازی در بخش های مختلف اتفاق بیفتند. آنچه در زنجیره سازی مهم است وجود اعتماد بین بخش های مختلف می باشد. تنها در این صورت است که با تامین و تخصیص منابع مالی و انسانی می توان به نظام سهم بری رسید. در این نظام که بر پایداری بین بخش ها تاکید دارد، بخش های مختلف به رشد همدیگر کمک کرده و در صورت ایجاد ناپایداری در یک بخش، با توجه به این که آن بخش در گذشته اصول شبکه زنجیره ای را پذیرفته است و سهم خود را در قبال پایداری سایر بخش ها تامین کرده است، بخش های مختلف به پایداری و بازگردان آن بخش به نقش آفرینی خود کمک می کنند. در نهایت همه این سیستم به صورت یکپارچه تحت نظام کنترل و ارزیابی قرار می گیرد. در این نظام چشم انداز ترسیم شده برای توسعه هر منطقه با استفاده از پایگاه داده ها کنترل و میزان تحقق اهداف توسعه مشخص می گردد. در این گام نقش اصلی نظام کنترل تعیین جهت اهداف توسعه و قراردادن بخش های مختلف مسیر درست در توسعه هستند. چنين اقداماتي تحت عنوان عوامل زمینه ای، منجر به تحقق میزان پايداري توسعه  در مناطق مرزی و غیرمرزی یاد می شود(شكل 5). هدف نهایی مولفه های این مدل، ادغام منطقه ای است که نقش مهمی در کاهش شکاف اقتصادی بین مناطق مرزی و پیرامونی ایفا می کند. در واقع این مدل با حذف موانع تجاری، ترویج انتقال فناوری و توسعه زیرساخت های حمل و نقل، مناطق یکپارچه را از طریق ارتباط صنعتی و سرمایه انسانی متراکم را جهت تحقق توسعه پایدار مناطق پیشنهاد می کند. 

شكل (5): مدل نوين توسعه مناطق مرزي و مركزي كشور

منبع: نگارندگان: 1400

بر این اساس مدل پیشنهادی با ایجاد روابط متقابل بین عوامل محتوایی، زمینه ای و فرآیندی به جریان انتقال توسعه به مناطق مرزی بر اساس ظرفیت های این مناطق کمک می کند و زمینه های پایداری این مناطق را فراهم می سازد.

بررسی تاثیرگذاری عوامل اثرگذار در مدل نوین آمایش مناطق مرزی کشور 

عوامل محتوایی- فرآیندی و زمینه ای سه عامل اثرگذار در تدوین مدل پیشنهادی آمایش مناطق مرزی کشور به شمار می روند. در این مدل پیشنهادی رابطه بین این عوامل و میزان اثرگذاری مدل در آمایش مناطق مرزی کشور مورد سنجش قرار گرفت. با بهره گیری از مدل رگرسیون چندگانه مشخص شد بین عوامل محتوایی، فرآیندی و زمینه ای و توسعه مناطق مرزی کشور رابطه معناداری وجود دارد. ضریب R2 تصحیح شده نشان می دهد مقدار رابطه 535/0 بوده است. یعنی 53 درصد از آمایش مناطق مرزی کشور ناشی از عوامل محتوایی، فرآیندی و زمینه ای است (جدول2).

 

 

جدول(2): آماره های تحلیل رگرسیون عوامل محتوایی، فرآیندی و زمینه ای و آمایش مناطق مرزی کشور.

ضریب همبستگی چندگانه	ضریب تبیین	ضریب تبیین تعدیل شده	خطای معیار
791/0	587/0	535/0	118/0

مآخذ: محاسبات نگارندگان، 1400.

جدول(3) تحلیل واریانس معنی دار بودن عوامل محتوایی- فرآیندی و زمینه ای و آمایش مناطق مرزی کشور را تایید می کند.

 

جدول(3): تحلیل واریانس و رگرسیون چندگانه عوامل محتوایی، فرآیندی و زمینه ای و آمایش مناطق مرزی.

منبع تغییرات	مجموع مربعات	درجه آزادی	میانگین مربعات	کمیت F	سطح معنی داری
اثر رگرسیون	210/0	2	210/0	523/11	002/0
باقی مانده	173/0	13	019/0
کل	383/0	15	-

مآخذ: محاسبات نگارندگان، 1400.

 

 

جدول (4) نشان می دهد سه عامل محتوایی – فرآیندی و زمینه ای معنی دار می باشد که معنی داری آنها در سطح 99 درصد است. نتایج نشان می دهد عوامل محتوایی تاثیر زیادی در آمایش مناطق مرزی دارد. این نشان می دهد آنچه مسیر چشم انداز سازی توسعه مناطق مرزی را مشخص می کند تاکید بر هماهنگی ویکپارچگی دستگاه های اثرگذار در استقرار فعالیت ها در پهنه سرزمینی است. در واقع بازیگران سیاسی تاثیر گذار در کمیسیون های تخصصی و کارگروه زیربنایی نقش تعیین کننده در سمت و سو دادن سرمایه گذاری های بخش خصوصی در مناطق مرزی و ایجاد زیرساخت های ارتباطی و انتقال خدمات دارند. با دسترسی به اطلاعات موثر در این حوزه ها و انطباق با شرایط وضعیت موجود می توان چشم انداز مطلوبی برای توسعه مناطق مرزی ترسیم کرد.

 

 

 

جدول(4): آماره های متغیرهای وارد بر مدل رگرسیونی.

نام متغیر	ضریب غیر استاندارد		ضریب استاندارد	t	Sig
	B	خطای B	β
عرض از مبدا	172/0	051/0	-	325/2	005/0
عوامل زمینه ای	524/0	101/0	763/0	659/3	002/0
عوامل محتوایی	613/0	096/0	811/0	625/4	001/0
عوامل فرآیندی	402/0	129/0	695/0	062/3	003/0

               مآخذ: محاسبات نگارندگان، 1400.

 

عوامل زمینه ای و فرآیندی نیز در مرحله تدوین ضمانت اجرایی برنامه های عملیاتی و اقدام مشترک نهادهای تاثیرگذار دارای اهمیت زیادی می باشند.

 

نتیجه­گیری و ارائه پیشنهادها

کاهش شکاف توسعه بین مناطق مرزی و مرکزی کشور مهمترین هدف دولت در سال های اخیر بوده است. در این رابطه، تجربه دولت در آمایش مناطق مرزی و مرکزی کشور در چارچوب سند آمایش سرزمین نشان داد که بدون وجود مدل مشخصی از توسعه دستیابی به یکپارچگی سرزمین و کاهش شکاف توسعه میسور نیست. به همین منظور دولت در سال 1399 اقدام به تدوین سند آمایش ملی مستخرج از آمایش سرزمین در کل استان های کشور نمود تا با درونی سازی توسعه و انتقال خدمات به مرزهای همجوار به تعادل های سرزمینی برسد. آنچه از دو سند آمایش دولت یعنی اسناد مجزا برای هر استان و اسناد ملی آمایش برمی آید این است که هنوز مدل مشخصی برای این گونه توسعه سرزمینی که شکاف ها و نابرابری های توسعه را تعدیل کند، نیست. چرا که هنوز ظرفیت سنجی – نهادسازی و ابزارسازی در چرخه توسعه کشور به ویژه مناطق مرزی مدنظر قرار نگرفته است. نگاهی به وضعیت بیکاری و اشتغال- روندهای مهاجرتی- بحران های خشکسالی بیانگر عدم امکان پاسخگویی اسناد ملی آمایش در توسعه مناطق مرزی کشور است. آنچه امروزه در این مناطق منجر به تعادل های منطقه ای می شود تخصیص اعتبارات تملک دارایی های سرمایه ای و متغیرهای کلان اقتصادی مانند تولید ناخالص ملی و درآمدهای مالیاتی است. از آن جایی که بین هزینه های عمرانی و جاری دولت در مناطق مرزی کشور تعادل وجود ندارد و بخش زیادی از هزینه های عمرانی صرف هزینه های جاری می شود و این امر باعث می شود ایجاد زیرساخت های حیاتی این مناطق به تعویق بیفتد و همین امر منجر به خروج سرمایه گذار از این مناطق و عدم رشد در شاخص های اقتصادی می گردد. نتیجه این امر کاهش سهم این مناطق در تولید ناخالص داخلی- افزایش اشتغال خدماتی ناپایدار و رشد بیکاری پنهان و نهایت افزایش مهاجرت به مناطق مرکزی می باشد. در حالی که افزایش هزینه های عمرانی در مناطق مرکزی باعث ایجاد انگیزه برای سرمایه گذاری بخش خصوصی داخلی و خارجی می گردد که این امر منجر به ایجاد  درآمد بالاتر این مناطق، هم افزایی بیشتر عوامل تولید و شکل گیری سیکل های توسعه ای می گردد. نتیجه چنین رویکردی افزایش شکاف توسعه بین منطق مرکزی و مرزی است. در این رابطه مدل پیشنهادی ارائه شده می تواند با راهبردی سیاست های مناطق مرزی به کاهش شکاف بین مناطق مرزی با مناطق مرکزی کمک کند. در این رابطه پیشنهادات ذیل ارائه شده است:

- در تعریف پروژه های هدف به مکان گزینی پروژه ها جهت پاسخگویی به مناطق همجوار تاکید گردد.

- بخش عمده ای از درآمدهای نفتی کشور طی حداقل 5 سال به مناطق مرزی جهت تکمیل پروژه های عمرانی و ایجاد زیرساخت های حیاتی اختصاص داده شود.

- در تصمیم گیری های توسعه ای، بازیگران سیاسی به مولفه های فرهنگی و قومیتی نگاه ویژه ای داشته باشند و تصمیمات توسعه ای بدون تعصبات قومی و قبیله ای و صرفا به منظور توسعه همه مناطق استان های مرزی و همچنین بهره مندی سایر استان های همجوار اخذ گردد.

- زنجیره سازی در نهادهای اجتماعی – واحدهای تولیدی- نهادهای فرهنگی به عنوان عامل مهم زمینه ای مدنظر قرار گیرد.

- نظام سهم بری برای موسسات فرهنگی، بخش های بهداشتی – درمانی، واحدهای اقتصادی نوپا، نهادهای زیست محیطی جهت دستیابی به پایداری توسعه و تعادل توسعه ای مدنظر قرار گیرد.

-  ایجاد نهادی مستقل در دستگاه های اجرایی به ویژه در مناطق مرزی کشور جهت تحقق مولفه مهم مدل پیشنهادی یعنی راستی آزمایی توسعه. این نهاد می تواند توسعه و توازن منطقه ای را رصد و با ارائه به موقع موانع توسعه منجر به تحقق کامل اهداف توسعه گردد.

 

 

 

 

References

 

 

Andalib, A and Javanshiri, M (2016), Management of border areas and development of development strategies in the border region of Taybad, Journal of Geographical Sciences, Vol 12, No 25., PP 100-120.

Andalib, A and Javanshiri, M (2016), Management of border areas and development of development strategies in the border region of Taybad, Journal of Geographical Sciences, No. 25, PP 120-100

Andalib, A and Matoof, Sh (2009), Development and Security in the Border Regions of Iran, Bagh-e Nazar Magazine, Vol 6, No 12.

Besussi, E., Chin, N., Batty, M. & Longley, P. (2010). The structure and Form of Urban Settlements, http://www.springer.com/series/6477

Correa-Cabrera, G, and Staudt, K., (2014), “An Introduction to the Multiple US– Mexico Borders.” Journal of Borderlands Studies Vol 29, No 4: 385–90

Ebrahimzadeh, I; Mousavi, M.N and Shamsollah K, (2012), Spatial Analysis of Regional Inequalities between Border and Central Regions of Iran, Geopolitical Quarterly, Vol 8, No 1.

Emmerich, N. (2006), Fronteras, muros y límites en la globalización (ISSN: 1850-2547; 153).

Ezzati, A, Eghbali, N, Esfandiar, N (2011), The role and position of border management in the planning system (Case study: Iran border areas), Quarterly Journal of New Attitudes in Human Geography, Vol 3, No 4.

Fatahi, M; Saeedi Rad, M; Yazdan Panah Droo, K and Kalantari, M (2017), Explaining the indicators and priorities of defense and security planning in the border areas of Iran in the horizon of 1404, Vol 89, No 3.

Ghanbari, A and Sardari, A (2013), Border Management Strategies with Emphasis on Security and Its Implementing Strategies, Law Enforcement Quarterly, Vol 5, No 1.

Gutiérrez, A. (2012), Qué es la movilidad?. Elementos para (re) construir las definiciones básicas del campo del transporte, Bitácora Urbano-Territorial, Vol 21, No 2 (2012), p. 3.

Hansen, N. M (1975), an Evaluation of Growth Center Theory and Practice, Environment and Planning, No 7, PP21-832.

Herzog, L.A.   Sohn, C.  (2014), the Cross-Border Metropolis in a Global Age: A Conceptual Model and Empirical Evidence from the U.S.–Mexico and European Border Regions, Global Society, Vol 28, No 4, pp. 441-461, 10.1080/13600826.2014.948539

Jalalian, H and Naeemabadi, N (2020), Economic Development of Border Villages with Emphasis on Markets (Case Study: Marivan Bashmaq Border), Quarterly Journal of Mountainous Geographical Studies, Vol 1, No 1., PP 94-79.

Li, M., Chen, H.,Yaofu H., and Meiyu H., (2019), The Rise of Border Areas in an Integrated Region of China, Sustainability, Vol 11, No 20., PP 1-11. doi:10.3390/su11205692

Medeiros, E., (2019), Cross-border transports and cross-border mobility in EU border regions, Case Studies on Transport Policy, Vol. 7., NO. 1., https://doi.org/10.1016/j.cstp.2018.11.001

Mokhtari Hashi, H; Momeni, M and Bagheri, M (2014), Development of Border Management Strategies, Case Study: Eastern Borders, Geographical Research Quarterly, Vol 29, No 3, Serial Number 114, PP 254-237.

Mousavi, M.N and Zangiabadi, A (2011), Development Planning of Border Cities (Case Study: West Azerbaijan Province; First Edition, Toos Sharia Publications, Mashhad

Mousavi, M.N; Rahmani, F and Rahimi, M (2015), Iran Border Regulations, Urmia University Press.

Mungaray Moctezuma, A and Ureña Francés, J.M. (2015), El papel de las redes de caminos en los desplazamientos laborales trasfronterizos de Tijuana a San Diego, Región y Sociedad, Vol 27, No 64, PP. 71-108, https://doi.org/10.22198/rys.2015.64.a311

Murray, B., (2019), The Development of cross border interconnection and trading, Global Energy Interconnection, Vol. 2., NO. 3., https://www.sciencedirect.com/journal/global-energy-interconnection.

Parnian, H; Ziyari, K; Miraei, M and Modiri, M (2016), Border Development Strategies with Land Management Approach (Study Area: Urmia-Salmas), Geographical Information Quarterly (Sepehr), Vol 26, No 104.

Petrakos, G & Economou, D., (2007), The Spatial aspects of development in South – Eastern Europe, [http://www. ersa. Org /ersacofs / ersaoz/ cd- rom / paper / 139. pdf].

Qarabeigi, M, Mottaqi, A and Rabiee, H (2014), The Application of Land Management in the Management of Border Territories (Case Study: Border Cities of South Khorasan), Journal of Greater Khorasan, Vol 5, No 17.

Rezazadeh, Z; Shateri, Mofid and Rasti, I (2014), A Study of Development Measures and Its Role in Ensuring Sustainable Security in Border Areas Case Study: Green Belt of Khoshab Plain / South Khorasan-Afghanistan Border, Khorasan Cultural-Social Studies Quarterly, Vol 9, No 1 (Serial No. 33), PP 72-49.

Taghvaei, M, Varsi, H and Sheikh Biglou, R (2011), Analysis of regional development inequalities in Iran, Human Geography Research, Vol 12, No 78., PP 153-168.

Topaloglou , L & Petrakos, C., (2006), The new economic geography of The Northern Greek border regions, Paper Presented at 46th Congress of the European Regional Science Association, Vol 26, No 4, PP.1- 30.

Topaloglou, L., Dimitris Kallioras, D., Manetos, P.,  George Petrakos, G., (2006), A Border Regions Typology in the Enlarged European Union, Journal of Border lands Studies, Vol 20, No 2, PP 67-89.

Ziyari, K, Zanjirchi, S.M, Sorkh Kamal, K (2011), Study and ranking of the degree of development of the cities of Khorasan Razavi province using TOPSIS technique, Human Geography Research, Vol 42, No 72., PP 17-30.

Alusi Annissa; Eccles, Robert; Edmondson, Amy; Zuzul, Tiona,(2011), Sustainable cities: oxymoron or the shape of the future?, SSRN Electronic Journal, Available at: http://ssrn.com/ abstract=1726484.

 

 

 

 

---