سنجش پایداری مناظق شهری میبد با تأکید بر عدالت فضایی

محمد رسولی ¹ ( دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه فرهنگیان تهران )
حسن حکمت‌نیا ² ( دانشیار دانشگاه پیام نور تهران )
سید ولی الله میر حسینی ³ ( استادیار گروه اقتصاد دانشگاه پیام نور، تهران، ایران )
فرشته فخار تازه یزدی ⁴ ( کارشناس ارشد معماری، دانشگاه یزد )

تاریخ ارسال : 1401/05/15 تاریخ تایید : 1402/03/19

کلید واژه: توسعه, عدالت فضایی, نابرابری, پایداری محله, میبد,

چکیده مقاله :

امروزه بیش از 60 درصد مردم جهان در شهرها زندگی می‌کنند. در این راستا نحوه توسعه محلات و در مقیاس کلان پیشرفت و پایداری توسعه در شهرها می‌تواند موفقیت یا شکست جامعه را در برابر حل مشکلات اقتصادی، زیست‌محیطی، اجتماعی و کالبدی و غیره تعیین نماید. با اهمیت این موضوع، پژوهش حاضر با هدف کلی سنجش پایداری نواحی شهری میبد از توابع استان یزد گردآوری گردیده است. نوع تحقیق کاربردی با رویکرد توصیفی- تحلیلی می‌باشد که اطلاعات آماری آن از طریق مطالعه اسنادی، کتابخانه‌ای و میدانی جمع‌آوری گردیده است. جامعه آماری پژوهش را 18 محله شهری میبد تشکیل می‌دهد و جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات از آزمون تحلیل عاملی و شاخص ترکیبی توسعه انسانی و برای نمایش بصری پهنه‌بندی سطوح پایداری در شهر میبد از سیتسم اطلاعات جغرافیای بهره برده شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که از نظر عامل زیستی- کالبدی محله میبد بالا و علی‌آباد، از نظر عامل زیستی- اقتصادی محله فیروزآباد، از نظر عامل زیستی- اجتماعی محله شهیدیه، از نظر عامل کالبدی- اقتصادی محله مهرجرد، از نظر عامل کالبدی- فرهنگی محله بشنیغان و از نظر عامل نهادی- اجتماعی محله کوچک و بیده به عنوان پایدارترین محلات شناسایی گردیده‌اند. همچنین نتایج نشان می‌دهد بر اساس تلفیق 6 عامل مطرح بر اساس شاخص ترکیبی توسعه انسانی، محله امام جعفر صادق (محله 1/11) به عنوان پایدارترین محله در شهر میبد شناسایی گردیده است. بر اساس نتایج پژوهش میزان ناپایداری محلات در شهر میبد برابر با 55.54 درصد و ضریب پراکندگی برابر با 0.87 بوده است که نشان از شدت نابرابری محلات در دستیابی به شاخص‌های پایداری دارد.

چکیده انگلیسی :

Nowadays, more than 60% of people of the world live in cities. In this regard, the neighborhood development method can determine the success or failure of the society and on a macro scale and sustainable development in cities against solving economic, environmental, social and physical problems, etc. With the importance of this issue, the present research has been compiled with the main purpose of measuring the sustainability of urban areas in Meybod and it is a city in the north of Yazd province. The type of research is applied it is with a descriptive-analytical approach and statistical information has been collected through documentary and field study. The statistical population of the research consists of 18 neighborhoods in the city Meybod and has been used from factor analysis test and human development composite index to analyze the information. The results of the research show that these factors were identified as sustainable neighborhoods: In terms of biological-physical factors, Meybod topand Aliabad neighborhoods, In terms of the bio-economic factor of Firozabad neighborhood, In terms of biological and social factor of Shahidieh neighborhood, In terms of the physical-economic factor of Mehrjard neighborhood, In terms of the physical-cultural factor of Beshnighan neighborhood and in terms of the social-institutional factor of the small and bideh neighborhood. It also shows the results the neighborhood of Imam Jafar Sadiq (neighborhood 11/1) has been identified as the most stable neighborhood in the city and based on the combination of 6 factors in the composite index of human development. Based on the research results the degree of instability of neighborhoods in Meibod city is equal to 55.54 percent and the dispersion coefficient was equal to 0.87 which shows the intensity of neighborhood inequality in achieving sustainability indicators.

متن کامل:



ISSN (Print): 2251-6735 - ISSN (Online): 2423-7051

Research Paper

 

Measuring the Sustainability of Urban Neighborhoods

(Case Study: City of Meybod)

 

 

Abstract The development of urbanization has brought many problems and increase in urban population. In this regard it is necessary to evaluate the sustainability of urban areas to achieve a proper urban planning and to solve economic, environmental, social and physical problems, etc. Therefore, the present research has been carried out with the overall goal of measuring sustainability in the neighborhoods of the city meybod and the current research is descriptive-analytical and the information needed for the research has been collected from the library and field method which was used for data analysis from the factor analysis model and human development index. Constitute the statistical population of the research 18 neighborhood from the city meybod and its inhabitants. In this research, it is used for analysis of 40 factors in the form of 6 components (biological-physical, biological-economic, biological-social, physical-economic, physical-cultural and institutional-social). The research results show that the neighborhood of Imam Jafar Sadiq (neighborhood 1/11) has been identified as the most stable neighborhood in the city based on the combination of 6 factors and based on the combined index of human development. And based on the research results the instability rate of localities is equal to 55.54% and the dispersion coefficient was equal to 0.87 in the city meybod which shows the intensity of inequality in the neighborhoods in achieving sustainability indicators. The main reasons for inequality and instability can be mentioned to the uneven growth of urbanization and the expansion of the city towards agricultural fields and surrounding gardens, the arrival of immigrants to the city due to industrial development, reducing attention to old buildings and textures and...

Citation:  ():Measuring the Sustainability of Urban Neighborhoods (Case Study: City of Meybod). Journal of Regional Planning , Vol,  No, PP: - DOI:

Received:  Accepted:  PP: -    Use your device to scan and read the article online                 Keywords: Development, Neighborhood Sustainability, Inequality, Meybod city

 

Extended Abstract

Introduction

The instability of the development of human societies and its harmful consequences emphasizes the principle of sustainability the more in the last two centuries (after the industrial revolution) which is affected by population variables, per capita and consumption pattern. The sustainable development approach was proposed by the United Nations as the most important subject of the last decade of the 20th century, with the occurrence of environmental damage and reducing the general standard of living, especially in urban communities over the past decade or two. Although the theory of sustainable development is based on various perceptions and interpretations, but overall, it oversees the sustainability and continuity of development for everyone and future generations over time and oversees the comprehensiveness of complex economic, social and environmental dimensions from the development process in the city, because the complexity of urban issues and problems has made their need inevitable to comprehensiveness and stable problem solving. Of course, this comprehensive view is better to start from the low and obvious levels of life, because this can lead to gaining the past status of the neighborhood in urban systems and in accordance with the standards and criteria of new perspectives of development and accepted by global thinkers as a sustainable development approach, Social planning and base neighborhood planning.

This is the reason that in recent decade's attention has been extended to neighborhood planning and according to needs and neighborhood development and research in this field. It can be said that the environmental concerns of the communities are the most important problem which has led to the serious consideration and attention of experts and urban planners in the concept of sustainable urban development Such as population growth, wasteful use of resources, destruction of wildlife habitats, and various types of pollution.

Therefore, based on the theory of sustainable development, today, awareness of the weak and strong points is considered an important issue from the socio-economic, environmental and ecological dimensions of development in sustainable urban development and in general, measuring the sustainability of cities is the basic urban cell in general and urban areas in particular which can be an important factor in solving problems and insufficiency to achieve economic prosperity and social health and the degree of achieving sustainable development

According to the cause, the present research has been compiled with the aim of sustainability analysis in 18 neighborhoods from the city meybod.

Methodology

The current research is practical in terms of purpose and it is descriptive-analytical in nature and in terms of method, it is based on observation, interview and field study. In the present study two methods have been used to collect information the documentary and survey method. The statistical population of the research consists of 18 neighborhoods of Meybod city which have been compared and ranked based on 49 indicators, Data analysis was done based on factor in order to specify the factors analysis test and measuring the level of sustainability of localities by factors and determining the human development index to analyze the ranking of the sustainability of localities and based on the combination of factors. It should be said that the required information and data have been extracted through the statistics and information of organizations and institutions of Yazd province in order to achieve the goals of the research, as a management and planning organization, housing and Urban Development Organization, Statistical Yearbook, General housing population census and development plans of Meybod city.

Results and Discussion 

The present research has been carried out in order to measure stability in the areas of Meybod city and has been collected as one of the main population centers in Yazd. 49 indicators were extracted based on document study and in order to operationalize the research subject, and reduced to six factors by factor analysis test, including: bio-physical factor, bio-economic factor, bio-social factor, physical-economic factor, Physical-cultural

factor and institutional-social factor and 18 neighborhoods of Meybod city were ranked based on these factors and in terms of sustainability. The results of the ranking of the localities showed based on these factors that the following neighborhoods have been the most stable: In terms of biological-physical factors, Meybod topand Aliabad neighborhoods, In terms of the bio-economic factor of Firozabad neighborhood, In terms of biological and social factor of Shahidieh neighborhood, In terms of the physical-economic factor of Mehrjard neighborhood, In terms of the physical-cultural factor of Beshnighan neighborhood and in terms of the social-institutional factor of the small and bideh neighborhood. It was also used in this research from the composite index of human development to combine indicators and the overall ranking of the city's neighborhoods based on 49 indicators studied and combined. The results of this index showed from 18 neighborhoods in the Meybod city, Imam Jafar Sadiq neighborhood (neighborhood 1/11) is the most stable neighborhood In the Meybod city

Conclusion

In general, the results of spatial planning of sustainable development in the Meybod city showed that the state of stability is inappropriate for the Meybod city in different indicators, in terms of its spatial distribution. In this context, the best dimension is stability in physical indicators for the Meybod city and the worst case is related to social indicators. The social-institutional factor is the most stable factor in the sustainable development of this city and the bio-physical factor is the most unstable factor in sustainable urban development of the total of 6 investigated factors.

Based on the research results, the difference of the dispersion coefficient of two stable and unstable factors is 1.2 in the Meybod city which shows severe instability among the neighborhoods. It was also determined by evaluating the combined factors that only one-sixth (16.61 percent) of the urban areas of this city are in a favorable condition and more than half of the city's areas (55.54%) are in an unfavorable condition. Based on research, The dispersion coefficient is equal to 0.87 in the Meybod city which shows the intensity of the inequality of the localities in achieving sustainability indicators and it shows the uneven distribution of sustainability indicators at the level of urban areas

 

 

 

 

 

 

شاپا چاپی: 6735 -2251 - شاپا الکترونیکی: 7051 -2423

 مقاله پژوهشی

 

سنجش پایداری محلات شهری

(مطالعۀ موردی: شهر میبد) 

 

 

 

 

 

تاریخ دریافت: تاریخ پذیرش:   شماره صفحات:      از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید     واژه­های کلیدی:  توسعه، پایداری محله، نابرابری، میبد

چکیده توسعه شهرنشینی و روند افزایش جمعیت شهری مشکلات متعددی را به همراه خود داشته است. در این راستا ارزیابی پایداری محلات شهرها برای دستیابی به یک برنامه­ریزی شهری مناسب و به­منظور حل مشکلات اقتصادی، زیست‌محیطی، اجتماعی و کالبدی و غیره ضروری است. از این رو پژوهش حاضر با هدف کلی سنجش پایداری محلات شهر میبد انجام شده است و  تحقیق حاضر از نوع توصیفی- تحليلي است و اطلاعات مورد نياز پژوهش از روش كتابخانه اي و پيمايشی گردآوري شده­اند. که به منظور تجزیه و تحلیل داده­ها از مدل تحلیل عاملی و شاخص توسعه انسانی استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش را 18محله شهر میبد و ساکنین آن تشکیل می‌دهند. در این پژوهش برای تحلیل از 40 شاخص در قالب 6 مؤلفه ( زيست - کالبدي، زيستي-  اقتصادي، زيستي – اجتماعي، کالبدي- اقتصادي، کالبدي- فرهنگي و نهادي- اجتماعي ) استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که بر اساس تلفیق 6  عامل مطرح بر اساس شاخص ترکیبی توسعه انسانی، محله امام جعفر صادق (محله 1/11) به عنوان پایدارترین محله در شهر میبد شناسایی گردیده است و بر اساس نتایج پژوهش میزان ناپایداری محلات در شهر میبد برابر با 54/55 درصد و ضریب پراکندگی برابر با 87/0 بوده است که نشان از شدت نابرابری محلات در دستیابی به شاخص‌های پایداری دارد. از دلایل عمده  نابرابری و ناپایداري می توان به رشد نامتوازن شهرنشینی و گسترش شهر به سمت زمين­هاي زراعي و باغ­هاي اطراف، ورود مهاجرین به شهر میبد بـه دلیل توسعه صنعتی، کاهش توجه به  ابنيه و بافت قديمي و ...  اشاره نمود.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه :

رشد سریع جمعیت و توسعه اقتصادی، در دو قرن اخير (پس از انقلاب صنعتي) منجر به بسیاری از مشکلات زیست محیطی شده است، همچون: گرم شدن کره زمین، ایجاد جزیره گرمایی، بدتر شدن کیفیت هوا، کاهش تنوع زیستی و ..  (Wang t al, 2022: 2) که با بروز مشکلات زیست‌محیطی و كاهش سطح عمومي زندگي، در مواجهه با رشد سریع جمعیت جهانی، تمرکز فزاینده جمعیت در مناطق شهری و ظهور دوران پس از اپیدمی توسعه پایدار به کانون توجه و تحقیقات چند رشته‌ای تبدیل شده است. (Wei Zheng & Jiun Chou, 2023: 4) كاربرد اصطلاح توسعه پايدار براي اولين بار در اواسط دهه 1970 به خانم "باربارا وارد¹" نسبت داده می‌شود (Wackernagel & Yount, 2000: 25) و از زمان انتشار گزارش برات لند در سال 1987، مفهوم توسعه پایدار برای برنامه ریزان شهری و سیاست گذاران یک موضوع حیاتی بوده است (Chatziioannou et al, 2023:2).

 توسعه پایدار بر پایداری منابع طبیعی و محیط زیست، تسهیل توسعۀ اقتصادی و اجتماعی و همچنین توسعه رفاه اجتماعی تأکید دارد و در راستای آن پایداری زیست محیطی، بهبود کیفیت زندگی نیز مورد توجه قرار گرفته است (Yu et al, 2020: 3)  . می­توان گفت که پایداری بر سه اصل اساسی: سازگاری اقدامات انسانی با توجه­به اکوسیستم­ها، حفظ سیستم های زیست محیطی و تنوع زیستی و استفاده از منابع تجدیدپذیر استوار است (Lu & Liu, 2018: 833) و از آنجایی که امروزه شهرها از مهم­ترین عوامل تأثیرگذار بر پایداری محسوب می­شوند، در عصر حاضر موضوع توسعة پایدار شهری و شهرهای پایدار، مهم­ترین عامل پایداری زیست­محیطی به شمار می­آید (Yaghfoori et al, 2021: 51) در توسعه پایدار شهری کیفیت زندگی انسان در فضای شهری محور قرار می­گیرد، به­طوری که تداوم زندگی شهروندان باید توأم با بالندگی و رفاه اجتماعی باشد و به پایداری محیط شهری آسیب نرساند (Zarinmanesh & Farrokhian, 2020: 70 ).

هدف از توسعه پایدار شهری که یکی از زیر مجموعه­های توسعه پایدار می باشد را می­توان دستیابی به توسعه متوازن و حفظ پایداری اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی دانست. از این رو حرکت و رسیدن به پایداری شهرها زمانی محقق خواهد شد که تخصیص و توزیع خدمات و امکانات میان واحدهای فضایی و اجتماعی شهرها مطابق با نیازهای جمعیتی و مساوات و برابری جغرافیایی صورت بگیرد (Zinatizadeh et al, 2020: 264) لذا توسعه پایدار شهر از توسعه مناطق شهری آغاز می­شود و پایداری شهر نیازمند همه‌جانبه­نگری ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی می­باشد. (Wang & Wang, 2012: 1286)  چرا که پیچیدگی فزاینده مسائل و مشکلات شهری نیاز به جامع‌نگری و حل پایدار مسائل را اجتناب‌ناپذیر کرده است. البته این جامع‌نگری بهتر است از سطوح پایین و قابل ملموس زندگی شروع شود. چرا که این امر می‌تواند منجربه بدست آوردن جایگاه گذشته محله در نظام‌های شهری مطابق با معیارها و ملاک‌های دیدگاه‌های جدید توسعه و مورد قبول اندیشمندان جهانی همچون رویکرد توسعه پایدار، برنامه‌ریزی‌های اجتماع‌گرا و برنامه‌ریزی محله مبنا گردد. به همین دلیل است که در دهه‌های اخیر توجه به برنامه‌ریزی‌های محله مبنا و مطابق با نیازها و توسعه محله‌ای و پژوهش در این باب گسترش یافته است (Safaipoor & Madanlou, 2015: 113).

بنابراین بر اساس نظریه توسعه پایدار آنچه كه امروزه در توسعه پایدار شهری مسئله مهم به شمار می‌رود آگاهي از نقاط ضعف و قوت ابعاد اجتماعي- اقتصادي، زیست‌محیطی و اكولوژيكي توسعه و به بیان کلی سنجش پایداری شهرها به طور اعم و محلات شهری به عنوان سلول زندگی شهری (Ahadnejad et al, 2018: 77) به طور اخص است كه می‌تواند عاملي مهم در جهت رفع مشكلات و نارسايي مبتلا به خود براي نيل به رفاه اقتصادي و سلامتي اجتماعي جهت رسيدن به توسعه پايدار باشد (Maleki, 2011: 117 ) .

شهر میبد به عنوان دومین مرکز شهری و تجاری استان یزد به دليل مهاجرت­هاي بي­رويه و بـه تبـع آن رشد فزايندة جمعيت شهري، در سال­های اخیر رشد لجام گسیخته­ای داشته است. افزایش جمعیت، افزایش بیکاری نیروهای بومی­، وجود خـرده فرهنـگ­هـاي متنـوع، رشد بیقواره شهری، بد مسکنی و... محـلات را از پويايي و سرزندگي بازداشته است و خود گویای وضعیت ناپایدار محلات در این شهر است. لذا این پژوهش، با هدف تحلیل پایداری محلات 18 گانه شهر میبد انجام شده است و درپی پاسخ به این پرسش است که پايداري محلات شهر ميبد در چه سطحی می­باشد؟

 

 

---

[1] 1Barbara Vard 

پیشینه تحقیق و مبانی­نظری پژوهش

توسعه پایدار به عنوان یک الگوی جدید در سه دهه گذشته برای اولین بار در حوزۀ محیط زیستی برای جلوگیری از تخریب و از بین رفتن، جانوران،گونه‌های گیاهی، آلودگی آب و هوا، بیابان‌ها و دیگر اکوسیستم‌ها و سپس اقتصادی و در سال های اخیر نیز بعد اجتماعی آن به عنوان یک رویکرد چندبعدی مورد توجه قرار گرفت­Vakilinezhad & Daneshmand, 2022: 78) در واقع توسعه پایدار رویکردی است که پس از برخورد با مشکلات ناشی از تخریب محیط‌زیست معرفی شد (Kalantari , 2008:775) و رایج­ترین و کاربردی­ترین پارادایم قرن حاضر (Nazmfar et al, 2019: 30) به­منظور تقویت فرهنگ و زندگی اجتماعی و با رویکردی آینده­نگر است (Askaripoor Geluyake et al, 2021: 113).

اولین حرکت­های جهانی در ارتباط با توسعه پایدار از کنفرانس استکهلم آغاز شد و در آن مسائلی مانند شهر سالم، توسعه کالبدی، تخریب سرزمین، گسترش و افزایش شهرها و غیره به میان آمد و پس از آن به منظور شناساندن و به کارگیری مفاهیم توسعه پایدار در سال 1992 در شهر ریودوژانیروى برزیل کنفرانس محیط زیست و توسعه سازمان ملل برگزار گردید. (Zarinmanesh &Farrokhian, 2020: 71) سازمان ملل متحد در سال 2015 اهداف توسعه پایدار را برای 15 سال آینده به عنوان جانشین اهداف توسعه در نظر گرفت و اعلام کرد که برنامۀ توسعه پایدار بر تعادل سه رکن تأکید دارد: رشد اقتصادی، شمول اجتماعی و حفاظت از محیط زیست (Jin. 2023: 4) و در یک تعریف دارای دو محور اصلی است: کیفیت زندگی انسان را بهبود بخشد و قابلیت زیست و تنوع کرۀ زمین را حفظ کند (Faivre et al, 2017: 511). که در سطوح گوناگون (بین­المللی، ملی، منطقه­ای، شهری و محلی) قابل بحث است (Kamousi et al, 2022: 107).

تا اوایل دهه‌ی 1990 کمتر مطلبی از ادبیات توسعه پایدار روی شهرها و یا الگوهای توسعه شهری متمرکز بود. گر چه در کنفرانس سران ریو به سال 1992، موضوع پایداری در سطح ملی به ویژه توسعه‌ی پایدار شهری مورد توجه و تأکید قرار گرفت و گردهمایی‌های منچستر به سال 1993 و1994 با موضوع شهرهای پایدار برگزار شد؛ به دنبال آن، شهر پایدار، شهری که در آن رشد اقتصادی، کیفیت زندگی و محیط زیست محیطی به طور هماهنگ وجود دارد، برای اولین بار در سال 1996 تعریف شد  (Wang et al, 2022:2)    

شهری که هدف آن رسیدن به پایداری است و نه تنها باید توسعه اقتصادی را در نظر بگیرد، بلکه بیش از هر چیز باید سلامت محیط طبیعی و کیفیت زندگی را ارتقا دهد. (Rudolf et al, 2023: 167)

توسعه پایدار شهری را می­توان بهره­وری در استفاده بهینه از زمین و تشویق بر استفاده مجدد از ساختمان­ها دانست که امکان عدالت گستردۀ اجتماعی، در بستر فضا و برابری اجتماعی را محقق می­گرداند و با فراهم نمودن امکانات رفاهی، اجتماعی، خدمات شهری و حقوق شهروندی، بهبود کیفیت زیست محیطی شهری و رضایت شهروندی را ممکن می­گرداند (Safaeepoor & Moradi, 2020: 41­). می­توان گفت، پایداری شهر به میزان قابل توجهی به فعالیت­های انسانی انجام شده در محدوده شهری، زندگی روزمره، ساختمان و حمل ونقل شهری وابسته است (Nikpour et al, 2021: 38).

اولین تلاش­ها برای توسعۀ پایدار در ایران نیز به سال 1373 بر می­گردد. در این سال، کمیتۀ ملی توسعۀ پایدار توسط شورای عالی محیط زیست ایجاد شد که هدف اصلی آن نهادینه کردن مفهوم توسعۀ پایدار در فعالیت های مربوطه بود (Amoushahi et al, 2022: 57).

از جمله پژوهش­هاي صورت گرفته در راستاي پژوهش مورد نظر مي­توان به مطالعات داخلي و خارجي ذيل اشاره كرد؛

صفائی­پور و مدانلو¹ (1394) در پژوهشی سنجش توسعه پایدار محلات منطقه 17 شهر تهران را  با استفاده از مدل تحلیل شبکه‌ای مورد سنجش قرارداده اند و به این نتیجه رسیده اند که محله یافت‌آباد در این منطقه با کسب بیشترین امتیاز، پایدارترین محله و محله فلاح با کسب کمترین امتیاز، ناپایدارترین محله در این منطقه بوده است. احدنژاد² و همکاران (1396) در پژوهشی پایداری محلات شهر میاندوآب را با روش تحلیلی-مقایسه‌ای مورد سنجش قرارداده و به این  نتیجه رسیدند که در شهر میاندوآب 8 محله در جایگاه مطلوب و پایدار از لحاظ برخورداری از شاخص‌های توسعه و 10 محله در وضعیت نامطلوب قرار داشته‌اند. عرب عامری³ و همکاران (1399) در پژوهشی به بررسی و تحلیل تطبیقی اثرات شاخص­های پایداری در محلات شهر جدید رودیان پرداختند و به این نتیجه رسیدند که عوامل اجتماعی ـ کالبدی در توانمند کردن محلات شهر رودیان نقـش بسـزایی دارند. درویشی⁴ و همکاران (1401) در پژوهشی عوامل مؤثر در پایداری محلات شهری گمیشان را مورد بررسی قرار دادند و به این نتیجه دست یافتند که محلات شهر گمیشان به لحاظ مؤلفه­های سرزندگی و مشارکت در وضعیت نامناسبی قراردارند. یانگ⁵ و همکاران (2020) در پژوهشی پایداری شهرهای پکن-تیانجین-هبئی را مورد تحلیل و بررسی قراردادند. محققان در این پژوهش با درنظرگرفتن 6 عامل اقتصاد، معیشت، ریسک، محیط زیست، آلودگی و منابع طبیعی به این نتیجه رسیدند که شهرهای متوسط و کوچک در اطراف پکن با چالش­های بیشتری برای دستیابی به توسعه شهری پایدار روبرو هستند. ویی⁶ و همکاران (2023) در پژوهشی روند تکاملی گسترش 80 شهر و توسعه پایدار آن را از سال 2000 تا 2018 با استفاده از داده­های سنجش از راه دور مورد تحلیل و بررسی قراردادند و نتایج نشان داد که  اثرات نامطلوب اکولوژیکی گسترش زمین شهری به تدریج در مقیاس شهری افزایش یافته و لزوم مدیریت بهینه زمین و توسعه شهری پایدار را بیش از پیش ضروری ساخته است.

با  بررسی مطالعات صورت گرفته در زمینه توسعه­پایدار مشخص می­گردد، که اهمیت موضوع باعث تمرکز مطالعات گسترده در ابعاد مختلف شده است، اما آنچه باعث تمایز تحقیق حاضر از سایر تحقیق­ها شده است را می­توان به شرح ذیل برشمرد: در تحقیق حاضر ضمن شناسایی عوامل موثر در توسعه پایدار شهر میبد و دسته­بندی آن­ها، اقدام به سطح­بندی محلات شهر به لحاظ تحقق توسعه­پایدار شده است که در تحقیق­های دیگر به آن توجه نشده است.

روش پژوهش

تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی، از نظر ماهیت توصیفی- تحلیلی و از نظر ابزار، مبتنی بر مشاهده و مطالعه میدانی می­ باشد. جهت گردآوری اطلاعات در پژوهش حاضر از دو روش اسنادی و پیمایشی استفاده شده است.

بدینسان با مطالعه منابع داخلی و خارجی برای مبانی نظری تحقیق و بررسی نظریات و آمار و اطلاعات سازمان‌ها و مؤسسات همچون سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، سازمان مسکن و شهرسازی، سالنامه آماری، سرشماری عمومی نفوس مسکن و طرح‌های توسعه شهری میبد که پیرامون موضوع تحقیق بیان شده است، روش اسنادی و کتابخانه ای لحاظ شد و در روش میدانی به منظور پاسخ به سوال تحقیق ازطریق مشاهده و مصاحبه، داده های مورد نیاز جمع آوری و در نهایت اطلاعات استخراج شده با استفاده از روش تحلیل عاملی و شاخص توسعه انسانی تجزیه وتحلیل شده است و در این تحقیق جامعه آماری را 18 محله شهر میبد و ساکنین آن تشکیل می‌دهند.

در این پژوهش ابتدا 49 شاخص­ (جدول 1) بر اساس کار سایر پژوهشگران در ایران و باتوجه به نظر اساتید، و با استناد به اطلاعات موجود در سالنامه آماری سال 1395 در 6 بعد استخراج شد.

جدول 1- شاخص­های پژوهش

X1=درصد جمعيت فعال از نظر اقتصادي، X2=درصد جمعيت غيرفعال از نظر اقتصادي، X3=تفاوت درصد فعاليت مردان و زنان، X4=نرخ بيكاري، X5=درصد جمعيت فعال در بخش کشاورزي، X6=درصد جمعيت فعال در بخش صنعت، X7=درصد جمعيت 64-15 سال، X8=درصد جمعيت شاغل 10 ساله و بيشتر، X9=بار تکفل، X10=درصد خانوارهاي مالك ساختمان و زمين، X11=درصد خانوارهاي مستأجر، X12=تعداد دانشجو در صد هزار نفر، X13=درصد جمعيت داراي همسر، X14=نرخ رشد جمعيت در مقطع 95-90، X15=نسبت جمعيت مردان به زنان، X16=درصد جمعيت باسواد، X17=درصد زنان باسواد، X18=درصد جمعيت مطلقه، X19=درصد مردان ازدواج نکرده، X20=درصد دختران ازدواج کرده، X21=تفاوت درصد مردان و زنان باسواد، X22=درصد زنان همسر طلاق داده، X23=درصد جمعيت 14-0 سال، X24=درصد جمعيت 65 سال و بيشتر، X25=درصد جمعيت 4-0 سال، X26=درصد مردان باسواد، X27=متوسط بعد خانوار، X28=نرخ رشد واحدهاي مسكوني در مقطع 95-90، X29=متوسط تعداد جمعيت در خانوار، X30=متوسط تعداد خانوار در واحدهاي مسكوني، X31=درصد خانوارهاي داراي آب آشاميدني، X32=درصد خانوارهاي داراي برق، X33=درصد خانوارهاي داراي تلفن، X34=درصد خانوارهاي داراي حمام، X35=درصد خانوارهاي داراي گاز شهري، X36=درصد واحدهاي مسكوني با عمر تا ده سال، X37=درصد واحدهاي مسكوني كم دوام، X38=درصد واحدهاي مسكوني بادوام، X39=درصد کاربري فضاي سبز، X40=سرانه مسکوني، X41=سرانه تجاري، X42=سرانه آموزشي، X43=سرانه آموزش عالي، X44=سرانه مذهبي، X45=سرانه فرهنگي، X46=سرانه درماني- بهداشتي، X47=سرانه ورزشي، X48=سرانه فضاي سبز، X49=سرانه حمل و نقل.

منبع: نویسندگان، 1401

 

محدوده مورد مطالعه

میبد شهری در شمال استان یزد است که در مرکز جغرافیایی ایران واقع شده است. بنابر پاره‌ای از شواهد میبد به عنوان یکی از نخستین مناطق یکجانشینی در مرکز ایران به ‌شمار می‌رود. این شهر در سال۱۳۹۷ به عنوان شهر جهانی زیلو انتخاب شده است و از آن به عنوان شهر زیلو یاد می‌گردد. مساحت این شهر 845 کیلومتر مربع می‌باشد که در 54 درجه و 45 ثانیه طول جغرافیایی (45/00/54) و 32 درجه و 14 دقیقه و 45 ثانیه عرض جغرافیایی (45/14/32) قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دریا به طور متوسط 1234 متر می‌باشد. جمعیت این شهر بر اساس آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 برابر با 23986 خانوار و 80712 نفر می‌باشد که در 18 محله همسان توزیع گردیده‌اند. از میان محلات شهری میبد، محله14 با تراکم 30.5 نفر در هکتار پرجمعیت‌ترین محله و محله 2 با تراکم 2 در هکتار کم‌ترین جمعیت را دارا می‌باشد(Arseh consulting engineers & Developers, 2006: 92)

 

 

 

---

[1] 1 Safaipoor & Madanlou

[2] 2 Ahadnejad 

[3] 3 ArabAmeri 

[4] 4 Darvish

[5] 5 Yang 

[6] 6 Wei

 

 

شكل1- موقعيت جغرافيايي محدوده مورد مطالعه

بحث و ارائه يافته ها

 

يکي از معيار­هاي مناسب براي شناخت امکانات و تسهيلات و کمبودهاي محلات يک شهر، طبقه­بندي آن­ها بر اساس شاخص­هاي مختلف اقتصادي، اجتماعي، کالبدي، زیست‌محیطی و غيره مي­باشد. بر همين مبنا در اين پژوهش محلات شهري ميبد بر اساس آزمون تحلیل عاملی به پنج دسته، پايدار (توسعه پايدار ايده­آل)، توسعه پايدار قوي (مثبت)، نيمه پايدار، توسعه پايدار ضعيف، ناپايدار (پر ­فراز و نشيب) تقسیم‌بندی گردیده است. اهميت اين طبقه­بندي در آن است که با شناخت سطوح پايداري محلات، از يک طرف مي­توان سطح زندگي جمعيت يک منطقه را به خوبي نشان داد و از طرفي ديگر با شناخت وضعيت محلات مي­توان به ارائه طرح‌ها و برنامه­هاي در جهت کاهش کمبود­ها و محروميت محلات پرداخت. اما از آنجايي که بعضي از محلات ممکن است از لحاظ بهداشت و درمان، مسکن و عوامل فرهنگي وضعيت مناسبي داشته باشند و در عين حال به لحاظ اقتصادي، کالبدي و زیست‌محیطی ناپايدار باشند و يا بر عکس؛ از اين رو ضروري به نظر مي­رسد براي تشخيص درجه پايداري محلات گوناگون شهر، از شاخص­هاي ترکيبي که در مجموع بتواند سطح زندگي و رفاه مادي و فرهنگي مردم هر منطقه را نشان دهند، استفاده ­شود. در اين قسمت به مقايسه پايداري محلات شهر ميبد و رتبه­بندي محلات شهر ميبد بر اساس 49 شاخص (مطرح شده در مباحث قبلی) در قالب 6 عامل  که توسط آزمون تحلیل عاملی استخراج گردیده است، مورد بررسي و تحليل قرار مي­گيرد­(جدول­2)

جدول2- عوامل مختلف و اختلاف پايداري آن­ها

رديف	عامل	درصد واريانس	پايدارترين محله	ناپايدارترين محله	C.V
1	زيست- کالبدي	229/18	ميبد­بالا-علي­آباد(10)	اميرآباد(3)	4/1
2	زيستي- اقتصادي	629/16	فيروزآباد(2/7)	بهمن­آباد(2)	31/0
3	زيستي - اجتماعي	294/11	شهيديه(12)	محمودآباد(2/5)	1
4	کالبدي- اقتصادي	580/10	مهرجرد(6)	عشرت­آباد(1)	50/0
5	کالبدي-فرهنگي	643/9	بشنيغان(9)	بهمن­آباد(2)	3/1
6	نهادي-اجتماعي	596/8	کوچک و بيده (8)	شهرک امام جعفرصادق (1/11)	12/0

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

ميزان پايداري محلات در عامل زيست– کالبدي

منظور از زيست کالبدي کليه امکانات اوليه و اساسي که  براي يک زندگي آرام، سالم و مناسب به جهت شرايط زيست انسان براي هر شهري ضروري است مدنظر مي­باشد. اين شاخص‌ها در برگيرنده، عامل زيست کالبدي می‌باشند. برابر بررسی‌های به عمل آمده، در اين عامل محله 10 به عنوان پايدارترين و محله 3 به عنوان ناپايدارترين منطقه شناخته شده است.  در اين عامل 3 محله (1/11، 10، 9) پايدار، 3 محله (1،8،12) پايدار قوي، 5 محله شهري (2،4.1،5.1،11.2،13) به عنوان محله نيمه پايدار، 3 محله (4.2،5.2،14) پايداري ضعيف و 4 محله (7.1،7.2،6،3) به عنوان محلات ناپايدار شناخته شدند. که در جنوب و جنوب غرب و بخش داخلی شهر (بافت فرسـوده شـهري ) متمرکـز شده­اند. رشد شهرنشینی و ورود مهاجرین بـه شـهر میبـد، باعث ناپایداری محلات شده است.

به طوريکه ضريب پراکندگي به دست آمده 4/1 می‌باشد که نشان از پراکندگي و نابرابري شديد اين شاخص‌ها در بين محلات شهري ميبد می‌باشد (جدول 3).

جدول 3- ميزان سطوح پايداري مناطق شهري ميبد به لحاظ عامل زيست – کالبدي

نام محله	امتياز عاملي	نوع پايداري	رتبه پايداري
1	0.0658	پايدار قوي (مثبت)	4
2	0.156-	نيمه پايدار	10
3	1.375-	ناپايدار(پر فراز و نشيب)	18
1/4	0.067-	نيمه پايدار	9
2/4	0.673-	پايدار ضعيف (منفي)	13
1/5	0.032	نيمه پايدار	8
2/5	0.572-	پايدار ضعيف (منفي)	12
6	1.064-	ناپايدار(پر فراز و نشيب)	17
1/7	0.969-	ناپايدار(پر فراز و نشيب)	15
2/7	1.056-	ناپايدار(پر فراز و نشيب)	16
8	0.348	پايدار قوي (مثبت)	6
9	1.240	پايدار(توسعه پايدار ايده­آل)	3
10	2.343	پايدار(توسعه پايدار ايده­آل)	1
1/11	1.665	پايدار(توسعه پايدار ايده­آل)	2
2/11	0.098	نيمه پايدار	7
12	0.447	پايدار قوي (مثبت)	5
13	0.182-	نيمه پايدار	11
14	0.716-	پايدار ضعيف (منفي)	14

منبع: یافته‌های پژوهش،1401

 

ميزان پايداري محلات در عامل زيستي- اقتصادي

شاخص­های اين عامل مبين اين نکته است که بين شرايط اقتصادي و زيستي شهروندان ميبدي رابطه معني­داري وجود دارد؛ بدين صورت مي­توان گفت که هر چه درآمد و وضعيت اقتصادي شهروندان وضعيت بهتري داشته باشد، شاخص­هاي زيستي نيز وضعيت مطلوب‌تری دارند. به بياني ديگر مطلوبیت‌های محيطي در برخي از مناطق شهري موجب تمرکز اين گونه مراکز در آن نقاط شده  است و ملاک‌های توسعه پايدار شهري در مکان گزيني چنين مراکزي در اولویت قرار نداشته است؛ که حاصل چنين فرآيندي، ناپايداري و ناهمگوني محلات شهري ميبد در اين عامل است. با محاسبات صورت گرفته در اين عامل محله 7.2  شهر ميبد به عنوان پايدارترين محله و محله 2 به عنوان ناپايدارترين مشخص شد. این محله در حاشیۀ غربی شهر واقع شده است و ساکنین آن از شرایط زیستی اقتصادی خود  راضی نیستند ارزانی قیمت زمین و مسکن و به‌ویژه پایین بودن اجاره خانه از عوامل مؤثر بر مهاجرت اقشار کم‌درآمد به این محلات و افزایش تعداد مستاجرین  به نسبت مالکین می­باشد.

بر حسب نتایج آزمون در اين عامل 2 محله پايدار،4 محله داراي پايداري قوي، 5 محله نيمه پايدار،4 محله پايدار ضعيف و 3 محله ناپايدار وجود دارد. مقدار C.V به دست آمده براي اين عامل 31/0 می‌باشد؛ که در بين عوامل موجود کمترين ميزان پايداري و بهترين حالت تعادل محله‌ای بين محلات را دارا می‌باشد (جدول 4).

 

 

 

 

جدول4- ميزان سطوح پايداري محلات شهري ميبد به لحاظ عامل زيست-اقتصادي

نام محله	امتياز عاملي	نوع پايداري	رتبه پايداري
1	0.509-	پايدار ضعيف (منفي)	13
2	1.196-	ناپايدار(پر فراز و نشيب)	18
3	1.186-	ناپايدار(پر فراز و نشيب)	17
1/4	0.124-	نيمه پايدار	10
2/4	0.072-	نيمه پايدار	9
1/5	0.417	پايدار قوي (مثبت)	5
2/5	0.019	نيمه پايدار	8
6	0.374-	پايدار ضعيف (منفي)	12
1/7	0.575	پايدار قوي (مثبت)	4
2/7	2.979	پايدار(توسعه پايدار ايده­آل)	1
8	0.840-	پايدار ضعيف (منفي)	15
9	0.266	پايدار قوي (مثبت)	6
10	1.196	پايدار(توسعه پايدار ايده­آل)	2
1/11	0.618-	پايدار ضعيف (منفي)	14
2/11	1.130-	ناپايدار(پر فراز و نشيب)	16
12	0.114	نيمه پايدار	7
13	0.672	پايدار قوي (مثبت)	3
14	0.189-	نيمه پايدار	11

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

ميزان پايداري مناطق در عامل زيستي- اجتماعی

بر اساس بارهای عاملی در این عامل، محله 12 بعنوان پایدارترین محله و محله 5.2 ناپايدارترين محله به لحاظ شاخص‌هاي در نظر گرفته، مشخص ‌شده است. کاهش امنیت و کاهش حس تعلق مکانی از عوامل ناپایداری در این محله می باشد.

در اين عامل 38.88 در صد از محلات شهر ميبد در وضعيت پایدار ضعیف و ناپایدار قرار دارد. مقدارC.V محاسبه شده براي اين عامل یک می‌باشد. که نشان از ناپايداري زياد دارد (جدول 5).

 

جدول 5- ميزان سطوح پايداري محلات شهري ميبد به لحاظ عامل زيستي- اجتماعي

نام محله	امتياز عاملي	نوع پايداري	رتبه پايداري
1	0.412-	نيمه پايدار	10
2	0.597	پايدار قوي (مثبت)	3
3	0.517-	پايدار ضعيف (منفي)	13
1/4	0.995	پايدار قوي (مثبت)	2
2/4	0.327	پايدار قوي (مثبت)	7
1/5	0.274-	نيمه پايدار	9
2/5	1.222-	ناپايدار(پر فراز و نشيب)	18
6	0.076-	نيمه پايدار	8
1/7	0.463	پايدار قوي (مثبت)	4
2/7	0.555-	پايدار ضعيف (منفي)	15
8	0.767-	پايدار ضعيف (منفي)	16
9	0.412	پايدار قوي (مثبت)	5
10	0.409	پايدار قوي (مثبت)	6
1/11	0.517-	پايدار ضعيف (منفي)	14
2/11	1.089-	ناپايدار(پر فراز و نشيب)	17
12	3.189	پايدار(توسعه پايدار ايده­آل)	1
13	0.459-	نيمه پايدار	11
14	0.503-	پايدار ضعيف (منفي)	12

 

ميزان پايداري محلات در عامل کالبدي – اقتصادي

در اين عامل محله 6 به عنوان پايدارترين و محلات 11.1 و 1 به عنوان ناپايدارترين محلات شناخته شده­اند. در اين عامل، محله 6 به عنوان تنها محله پايدار(توسعه پايدار ايده­آل)، محلات2،4.1،5.2،7.1،10 داراي پايداري قوي، محلات 4.2،5.1،7.2،9 نيمه پايدار، محلات 3،8،11.2،12،13،14 داراي پايداري ضعيف و محلات 1،11.1 ناپايدار و کیفیت کالبدی مسکن نیز در این محله پایین مي­باشند. وجود ریزدانگی، نفوذناپذیری و معابر تنگ و باریک در محلات ضعیف و ناپایدار قابل مشاهده است.  از تفسير مقدار پراکندگي به دست آمده و نتايج جدول  مي­توان به اين نکته اشاره نمود که يک ضعف کلي در شاخص­هاي اين عامل در شهر ميبد مشاهده مي­شود و نزديک نيمي از محلات 18 گانه شهري ميبد در اين عامل در گروه محلات با توسعه پايدار ضعيف و ناپايدار جاي دارند که از اين حيث يک بحران در جهت توسعه پايدار اين شهر قلمداد می‌گردد. مقدار پراکندگي يا C.V به دست آمده براي اين عامل 50/0 است. ضريب پراکندگي در اين عامل نسبت به ساير عوامل مناسب است. (جدول 6).

 

 

جدول6- ميزان سطوح پايداري محلات شهري ميبد به لحاظ عامل کالبدي – اقتصادي

نام محله	امتياز عاملي	نوع پايداري	رتبه پايداري
1	0.913-	ناپايدار(پر فراز و نشيب)	18
2	0.431	پايدار قوي (مثبت)	5
3	0.706-	پايدار ضعيف (منفي)	14
1/4	0.263	پايدار قوي (مثبت)	6
2/4	0.117-	نيمه پايدار	9
1/5	0.156-	نيمه پايدار	10
2/5	0.601	پايدار قوي (مثبت)	3
6	3.314	پايدار(توسعه پايدار ايده­آل)	1
1/7	0.490	پايدار قوي (مثبت)	4
2/7	0.031	نيمه پايدار	7
8	0.471-	پايدار ضعيف (منفي)	12
9	0.053-	نيمه پايدار	8
10	0.888	پايدار قوي (مثبت)	2
1/11	0.905-	ناپايدار(پر فراز و نشيب)	17
2/11	0.422-	پايدار ضعيف (منفي)	11
12	0.877-	پايدار ضعيف (منفي)	16
13	0.571-	پايدار ضعيف (منفي)	13
14	0.828-	پايدار ضعيف (منفي)	15

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

ميزان پايداري محلات در عامل کالبدي-فرهنگي

اهميت اين عامل در توسعه پايدار بسيار زياد است به همين علت توسعه فرهنگي را رويکرد منابع انساني  توسعه نام مي­برند و توجه به آموزش را کليد اصلي توسعه مي­دانند. در اين عامل محله 9 و10 به ترتيب پايدارترين محلات  و محله 2 به عنوان ناپايدارترين محله شناخته شده است که در زمینه زیرساخت‌ها با کاربری فرهنگی با کمبود مواجه است. در اين عامل به جز محله 9 و10، محله 4.1 و 11.1 و 12 نيز پايدار محسوب می‌شود. نکته حائز اهميت در اين عامل قرار گرفتن 7 محله شهري در حوزه ناپايداري ضعيف و ناپايدار است، که نزديک به نيمي  از کل محلات شهري را در بر می‌گیرند. اين آمار، ضعف کلي محلات شهر ميبد را در اين عامل بيان می‌دارد. براي اين عامل مقدار C.V به دست آمده برابر 3/1درصد می‌باشد که مبين اختلاف چشمگير محلات در اين عامل می‌باشد (جدول 7).

 

 

جدول 7- ميزان سطوح پايداري محلات شهري ميبد به لحاظ عامل کالبدي-فرهنگي

نام محله	امتياز عاملي	نوع پايداري	رتبه پايداري
1	0.266-	نيمه پايدار	11
2	1.268-	ناپايدار(پر فراز و نشيب)	18
3	0.876-	پايدار ضعيف (منفي)	17
1/4	0.083	پايدار قوي (مثبت)	5
2/4	0.000	نيمه پايدار	6
1/5	0.199-	نيمه پايدار	9
2/5	0.236-	نيمه پايدار	10
6	0.599-	پايدار ضعيف (منفي)	15
1/7	0.028-	نيمه پايدار	7
2/7	0.153-	نيمه پايدار	8
8	0.643-	پايدار ضعيف (منفي)	16
9	2.292	پايدار(توسعه پايدار ايده­آل)	1
10	2.041	پايدار(توسعه پايدار ايده­آل)	2
1/11	0.363	پايدار قوي (مثبت)	3
2/11	0.559-	پايدار ضعيف (منفي)	14
12	0.289	پايدار قوي (مثبت)	4
13	0.460-	پايدار ضعيف (منفي)	13
14	0.416-	پايدار ضعيف (منفي)	12

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

 

ميزان پايداري محلات در عامل نهادي-اجتماعي

منظور از نهادي کليه امکانات اوليه و اساسي و همچنين نهاد­هاي مردمي و دولتي (آموزشي، فرهنگي و غيره) مي­باشد که براي هر شهري ضروري است. برابر محاسبات صورت گرفته در اين عامل، مشخص شد محله 8 به عنوان پايدارترين و محله 11.1 به عنوان ناپايدارترين محلات تلقي شده است. در اين عامل يک شکاف عميق بين محلات 18 گانه شهري ميبد وجود دارد، مقدار پراکندگي يا C.V به دست آمده براي اين عامل 12/0 محاسبه شده است که پایین‌ترین مقدار C.V در بين کل عامل‌ها می‌باشد. اين عامل را می‌توان پايدارترين عامل به لحاظ پراکندگي حساب آورد (جدول 8).

 

جدول 8-ميزان سطوح پايداري محلات شهري ميبد به لحاظ عامل نهادي-اجتماعي

نام محله	امتياز عاملي	نوع پايداري	رتبه پايداري
1	1.179-	ناپايدار(پر فراز و نشيب)	16
2	0.773-	پايدار ضعيف (منفي)	15
3	0.060	نيمه پايدار	8
1/4	0.401	پايدار قوي (مثبت)	5
2/4	0.642	پايدار قوي (مثبت)	4
1/5	0.243	پايدار قوي (مثبت)	6
2/5	0.091	نيمه پايدار	7
6	0.574-	پايدار ضعيف (منفي)	14
1/7	0.495-	پايدار ضعيف (منفي)	13
2/7	0.465-	پايدار ضعيف (منفي)	12
8	2.789	پايدار(توسعه پايدار ايده­آل)	1
9	1.304	پايدار(توسعه پايدار ايده­آل)	2
10	0.038	نيمه پايدار	9
1/11	1.435-	ناپايدار(پر فراز و نشيب)	18
2/11	1.190-	ناپايدار(پر فراز و نشيب)	17
12	0.006-	نيمه پايدار	10
13	0.210-	پايدار ضعيف (منفي)	11
14	0.760	پايدار قوي (مثبت)	3

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

رتبه‌بندی محلات در شاخص سازي تلفيقي 

به منظور رتبه‌بندی نهایی محلات بر اساس تلفیق عامل‌ها از شاخص ناموزونی موریس (روش شاخص ترکيبي توسعه انساني HDI) استفاده گردیده است. در اين رتبه‌بندی شاخص‌هاي مختلف بارگذاري شده در عوامل، با هم به صورت شاخص‌هاي تلفيقي جهت نشان دادن جايگاه پايداري محلات مورد سنجش قرار گرفته و در گام بعدي براي اين سنجش از شاخص تركيبي توسعه انساني استفاده شده است. در اين پژوهش محلات 18 گانه شهر ميبد به 5 سطح پايدار (ايده آل توسعه)، پايدار قوي (مثبت)، نيمه پايدار، پايدار ضعيف (منفي) و ناپايدار تقسيم شده‌اند. بر طبق نتايج به دست آمده محله1/11 به عنوان پايدارترين و محله 1/7 شهر ميبد به عنوان ناپايدارترين محله شهري شناخته شده است. محله1/11 به عنوان تنها محله پايدار شهر ميبد كاملاً منطبق بر اصول توسعه پايدار شهري است. در طرف مقابل، محلات 1/7، 13و14 به عنوان محلات ناپايدار شهر ميبد شناخته می‌شوند. اين محلات شامل بافت قديم محلات فيروزآباد و شهيديه و محله جديد شهيديه که بعد از انقلاب اسلامي شکل گرفته است؛ می‌باشند. بر اساس توزيع فضايي سطوح پايداري، شهر ميبد را می‌توان به دو دسته عمده تقسيم نمود. دسته اول محلات با سطوح پايداري قابل قبول كه عمدتاً در شمال و شمال غرب اين شهر متمركز گشته‌اند. دسته دوم محلات ناپايدار و پايدار ضعيف، كه در جنوب و جنوب غرب و بخش داخلي شهر(بافت فرسوده شهري) اين شهر متمركز شده‌اند. علت ناپایداری این محلات ورود مهاجرين به شهر ميبد می‌باشد. از مشخصه‌های بارز اكولوژيكي و پاتولوژيكي محلات ناپايدار شهر میبد می‌توان به فقدان يكپارچگي اجتماعي، تخريب باغات و اراضي مرغوب كشاورزي (در اين زمينه می‌توان به كاهش قابل توجه سطح باغات شهر اشاره نمود)، كمبود شديد خدمات، تأسيسات، تجهيزات و امكانات شهري، بالا بودن نرخ رشد جمعيت، بيکاري زياد، دستمزدهای پايين و غيره  اشاره نمود. محلات نيمه پايدار شهر ميبد به طور كامل در جهت رشد هسته‌های اوليه محلات اين شهر واقع شده‌اند. اين محلات بر اثر رشد فيزيكي شديد شهر در سال‌های گذشته به وجود آمده‌اند. از مشخصه‌های بارز اين قسمت از محلات، سرانه مسكوني بالا، مساكن بادوام و استاندارد، فضاي باز زياد و وجود آموزشي ، ورزشي، خدمات تجاري، زیرساخت‌ها و تأسيسات شهري اشاره نمود (جدول 9).

 

جدول 9- سطوح پايداري محلات 18 گانه شهر ميبد به روش شاخص ترکيبي توسعه انساني(HDI)

رتبه پايداري	نوع پايداري	ضريب پايداري	رديف
10 11 8 9 14 13 15 4 17 6 2 5 3 1 7 12 18 16	پايدار ضعيف (منفي) پايدار ضعيف (منفي) نيمه پايدار پايدار ضعيف (منفي) پايدار ضعيف (منفي) پايدار ضعيف (منفي) پايدار ضعيف (منفي) نيمه پايدار ناپايدار(پر فراز و نشيب) نيمه پايدار پايدار قوي (مثبت) نيمه پايدار پايدار قوي (مثبت) پايدار(توسعه پايدار ايده­آل) نيمه پايدار پايدار ضعيف (منفي) ناپايدار(پر فراز و نشيب) ناپايدار(پر فراز و نشيب)	0.313 0.311 0.347 0.325 0.304 0.306 0.285 0.379 0.266 0.353 0.438 0.359 0.429 0.542 0.384 0.307 0.261 0.261	1 2 3 1/4 2/4 1/5 2/5 6 1/7 2/7 8 9 10 1/11 2/11 12 13 14

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

در شاخص­هاي تلفيقي مشخص شد که فقط 3 محله از کل محلات شهر ميبد پايدار يا پايدار قوي مي­باشند. اين در حالي است که 10 محله شهري يا به عبارتي ديگر 55 درصد از کل محلات شهري ميبد کاملاً ناپايدار و يا ناپايدار ضعيف می‌باشند. اين ارقام خود مي­تواند يک هشدار جدي به دست­اندرکاران و برنامه­ريزان شهري باشد. در جدول زير تعداد و درصد محلات شهري با سطوح متفاوت پايداري به لحاظ عامل­هاي تلفيقي مشخص‌شده است. مقايسه تفاوت‌های منطقه­اي در شاخص­هاي تلفيقي نشان مي­دهد ضريب پراکندگي (C.V) 87/0 بوده است. اين رقم نشانگر آن است که نابرابري شديد به لحاظ برخورداری از شاخص­هاي اقتصادي- اجتماعي،زيستي و کالبدي توسعه پايدار بين محلات شهر ميبد است. به طوري که تجانس و همگرايي بسيار کمي بين محلات وجود دارد (جدول 10).

 

جدول 10-تعداد و درصد محلات 18گانه شهر ميبد در سطوح پايداري شهري به لحاظ شاخص­هاي تلفيقي

پايدار		پايدار قوي		نيمه پايدار		پایدار ضعیف		ناپايدار		مجموع
تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	18
1	5.5	2	11.11	5	27.77	7	38.88	3	16.66	100

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

شکل3-توزیع فضایی سطوح پایداری در شهر میبد

نتيجه­گيري

 

یکی از ارکان بسیار مهم توسعه پایدار، توسعه پایدار شهری می‌باشد. توسعه شهری پایدار به توازن بین ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، زیست‌محیطی شهر و توسعه همزمان آن­ها اشاره دارد. مسائل و مشکلات محیطی و اجتماعی و اقتصادی شهرها، ضرورت رسیدن به توسعه پایدار را تأکید می‌کند، اما برای دستیابی به این امر مهم، لازم است تا جایگاه و فاصله شهر از آرمان الگوی توسعه پایدار سنجیده شود. با توجه به اهمیت این موضوع، پژوهش حاضر به منظور سنجش پایداری محلات شهری میبد به عنوان یکی از کانون‌های عمده جمعیتی استان یزد گردآوری گردید. در راستای عملیاتی ساختن موضوع فوق، 49 شاخص بر اساس مطالعه اسنادی استخراج و توسط آزمون تحلیل عاملی، به شش عامل شامل عامل زیست- کالبدی، عامل زیست- اقتصادی، عامل زیست اجتماعی، عامل کالبدی- اقتصادی، عامل کالبدی- فرهنگی و عامل نهادی- اجتماعی تقلیل و محلات 18گانه شهر میبد بر اساس این عامل‌ها از نظر پایداری رتبه‌بندی گردیدند. نتایج رتبه‌بندی محلات بر اساس این عامل‌ها نشان داد که از نظر عامل زیستی- کالبدی محله میبد بالا و علی‌آباد، از نظر عامل زیستی- اقتصادی محله فیروزآباد، از نظر عامل زیستی- اجتماعی محله شهیدیه، از نظر عامل کالبدی- اقتصادی محله مهرجرد، از  نظر عامل کالبدی- فرهنگی محله بشنیغان و از نظر عامل نهادی- اجتماعی محله کوچک و بیده پایدارترین محلات بوده‌اند. همچنین در پژوهش به منظور تلفیق شاخص‌ها و رتبه‌بندی کلی محلات شهر میبد بر اساس 49 شاخص مورد مطالعه به صورت تلفیقی از شاخص ترکیبی توسعه انسانی استفاده گردید. نتایج این شاخص نشان داد که از محلات 18گانه شهر میبد، محله امام جعفر صادق (محله 1/11) پایدارترین محله در شهر میبد می‌باشد. به طور کلی نتايج برنامه­ريزي فضايي توسعه پايدار در شهر ميبد نشان داد كه وضعيت پايداري در شاخص­هاي مختلف، براي شهر ميبد از نظر پراکندگي و توزيع فضايي آن نامناسب است. در اين زمينه بهترين بعد پايداري براي شهر ميبد در شاخص­هاي كالبدي و بدترين حالت مربوط به شاخص­هاي اجتماعي مي­باشد. از مجموع 6 عامل مورد بررسي، عامل نهادي-اجتماعي پایدارترین عامل در توسعه پايدار اين شهر و عامل زيست- کالبدي به عنوان ناپايدارترين عامل در توسعه پايدار شهري محسوب مي­شود. بر اساس نتایج پژوهش اختلاف ضريب پراکندگي دو عامل پايدار و ناپايدار در شهر میبد بيش از 2/1 مي­باشد که نشان از ناپايداري شديد بين محلات است. همچنين با ارزيابي عامل­هاي تلفيقي مشخص شد كه فقط يك ششم (61/16درصد) از مناطق شهري اين شهر در وضعيت مطلوبي قرار داشته و بيش از نيمي از مناطق شهر (54/55 درصد) در وضعيت نامطلوبي به سر مي­برند. بر اساس پژوهش ضریب پراکندگی در شهر میبد برابر با 87/0 به دست آمده است که نشان از شدت نابرابری محلات در دستیابی به شاخص‌های پایدار و توزیع ناموزون شاخص‌های پایدار در سطح محلات شهری میبد دارد.

از دلایل عمده نابرابری و ناپایداري، رشد نامتوازن شهرنشینی و گسترش شهر به سمت زمين­هاي زراعي و باغ­هاي اطراف، ورود مهاجرین به شهر میبد بـه دلیل توسعه صنعتی، طرح جامع ناقص شهر میبد و عدم تطبیق مرزهای تعیین شده بر طرح جامع کنونی شهر، کمبود سرانه فرهنگی در شهر به منظور کاهش آسیب‌های اجتماعی، کاهش توجه به  ابنيه و بافت قديمي و نبود برنامه ريزي براي پذيرش بيشتر توريسم، کمبود شدید خدمات، افزایش روند بورس بازي زمين به ويژه در مناطق حومه ي شهر،  بیکاري زیاد و ... اشاره نمود. نتایج این پژوهش مبنی بر سنجش پایداری محلات شهری با نتایج تحقیق صفائی­پور و مدانلو (1394)، احدنژاد و همکاران (1396)، عرب عامری و همکاران (1399)، درویشی و همکاران (1401) همسو بوده و همخوانی دارد. همچنین از حیث پایداری با نتایج یانگ و همکاران (2020) و ویی و همکاران(2023) همسو است.

 

 

 

 

 

References

 

1-       Ahadnejad Reveshti, M., mohammadi hamidi, s., & Nobakht Sobhani, N. (2018). Measurement Urban neighborhoods with an emphasis on sustainable urban sustainability approach (SUN) (Case Study: Miandoab City). Quarterly of Geography & Regional Planning, 7(27), 77-94

2-       Amoushahi, S., Salmanmahiny A., Moradi, H., Mikaeili Tabrizi, A.R., Galán, C. (2022). An Analysis of the Importance of Sustainable Urban Development Indicators in Iran and its Comparison With Global Indicators. Town & Country Planning, 15(1), 53-71.

3-       ArabAmeri, R., Arghan, A., Kamiabi, S. (2020). Comparative Study and Analysis of the Effects of Neighborhood Sustainability Indicators Case Study: New City of Rudian. Journal of Sustainable City, 3 (3), 17-32.

4-       Arseh consulting engineers & Developers. (2006). Comprehensive Plan The city Meybod.

5-       Askaripoor Geluyake, H., Bordbar, GH., Sabokro, M., Morovati Sharifabadi, A. (2021). An Analysis of Regional Sustainable Development with Emphasis on Introducing Barriers to Decent Work (Case Study of Yazd Industry Sector). Journal of Regional Planning, 11 (43), 109-123.

6-       Chatziioannou, I., Nikitas, A., Tzouras, P., Bakogiannis, E., Alvarez-Icaza, L., Chias-Becerril d, Christos Karolemeas, L., Tsigdinos, S., Wallgren, P., Rexfelt, O. (2023), Ranking sustainable urban mobility indicators and their matching transport policies to support liveable city Futures: A MICMAC approach. Transportation Research Interdisciplinary Perspectives, Vol. 18, 1-20.

7-       Darvishi, Y., Ghazvineh, N., Amiri, F. (2022). Investigating Effective Spatial Structures in Neighborhood Sustainability Based on Urban Planning Science (Case Study: Gomishan City). Journal of Sustainable Development of Geographical Environmen, 4(6),31-47.

8-       Faivre, N., Fritz, M., Freitas, T., de Boissezon, B., & Vandewoestijne, S. (2017). Nature-Based Solutions in the EU: Innovating with nature to address social, economic and environmental challenges. Environmental Research, 159, 509–518

9-       Jin, S., Stokes, G., Hamilton, C. (2023). Empirical evidence of urban climate adaptation alignment with sustainable development: Application of LDA. Cities, 136, 1-20.

10-       Lu, S., & Liu, Y., (2018). Evaluation system for the sustainable development of urban transportation and ecological environment based on SVM. Journal of Intelligent & Fuzzy Systems 34, 831-838.

11-       Kalantari, K., Shabanali Fami, H., Asadi, A., Qasemi, I., Chubchian, S. (2008). Major Challenges of Iranian Rural Communities for Achieving Sustainable Development, American Journal of Agricultural and Biological Sciences 3(4), 724-728

12-       Maleki, S. (2011). Measuring sustainable development in urban areas using planning techniques (Case Study: Ilam city). Geography and Development, 21, 117-136

13-       Nazmfar, H., Eshghi, A., Alavi, S. (2019). Sustainable Development Evaluation provinces of Iran Based on environmental planning. Journal of Regional Planning, 9 (33), 29-42.

14-       Nikpour, A., Soleymani, M., Akbari, F., Mohammadyari, B. (2021). Comparison and analysis of the level of sustainability of urban neighborhoods (case study: Bojnourd). Sustainable Development & Geographic Environment, 3¬(5), 36-50.

15-       Kamousi, J., Asghari, H., Poursheykhian, A.R., Hasanimehr, S. (2022). Analysis of Sustainable Development Guidelines & Challenges with Future Trending Survey (Case Study: ARAS Free Region). Journal of Regional Planning, 11 (44), 103-118.

16-       Rudolf, S., Dellbrügge, M., Kreuz, F., Juraschek, M., Mennenga, M., Clausen, U., Herrmann, Ch. (2023).¬ Influencing Factors of Urban Factories and Their Products for Sustainable Urban Development, 30th CIRP Life Cycle Engineering Conference, 116: 167-172.

17-       Safaipoor, M., & Madanlou, M. (2015). measuring sustainable development in urban neighborhoods using network analysis (Case study: Neighborhoods of district 17 of Tehran). Journal Sustainable city, 2(4), 111-130.

18-       -Safaeepoor, M., Moradi, H. (2020). Explain and Evaluate the Sustainable Situation of Future Cities and Islamic Symbols (Using Grounded Theory). Quarterly Journal of Urban Futurology, 2(2), 36-55.

19-       Vakilinezhad, R., Daneshmand, S. (2022). Evaluating the Interaction of the Triple Bottom Line of Sustainability in Urban Space Organization (Case Study: Khoshk River in Shiraz), Geography and Urban Space Development, 9(1), 77-92

20-       Wang, M., Yuan, M., Han, P., Wang, D. (2022). Assessing sustainable urban development based on functional spatial differentiation of urban agriculture in Wuhan, China. Land Use Policy, 115, 1-15

21-       Wang, Z., Gao, Y., Wang, X., Lin, Q & Li, L. (2022). A new approach to land use optimization and simulation considering urban development sustainability: A case study of Bortala, China. Sustainable Cities and Society, 87, 1-18.

22-       Wang, L., Wang, Y. N., 2012. The Sustainability Evaluation of Weifang Urban Area. Advanced Materials Research, 616-618,1285-1291.

23-       Wei, G., He, B., Sun, P., g, Liu, Y., Li, R., Ouyang, X., Luo, K., Li, Sh. (2023). Evolutionary trends of urban expansion and its sustainable development: Evidence from 80 representative cities in the belt and road initiative region, Cities, 138, 1-17.

24-       Wei Zheng, Zh., Jiun Chou, R. (2023), The impact and future of edible landscapes on sustainable urban development: A systematic review of the literature, Urban Forestry & Urban Greening, Vol 84: 1-17

25-       Yaghfoori, H., Kashefidust, D., Sargolzayi, S., Ghasemi, S. (2021). Assessing Urban Environmental Sustainability, Case Study: Zahedan City. Spatial Planning, 11(1), 47-66.

26-       Yang, Zh., Yang, H., Wang, H. (2020). Evaluating urban sustainability under different development pathways: A case study of the Beijing-Tianjin-Hebei region, Sustainable Cities and Society, 61, 1-18.

27-       Yu, X., Sun, H., Wang, M., Klemeš, X., Xie, J.J., Wang, W. (2020). Sustainability evaluation based on the three-dimensional ecological footprint and human development index: a case study on the four island regions in China. Journal of Environmental Management, Vol. 265, 1-18.

28-       Zarinmanesh , Gh., Farrokhian, F. (2020). Identification of Environmental, Social, Economic and

29-       Physical Components of Sustainability in Small Cities (Case Study: Likak City), 13(1),69-86.

30-       Zinatizadeh, S., Azmi, A., Monavari, S.M., Sobhanardakani, S. (2020). Assessment of urban areas sustainability, Case study: Kermanshah, Iran. Journal of Environmental Science and Technology, 22(8), 261-279

 

 

 

 

---