پراکنش فضایی شاخص های توسعه در شهرستان های ایران با استفاده از رتبه بندی ترکیبی

محورهای موضوعی : فصلنامه علمی برنامه ریزی منطقه ای

مهین نسترن ¹ , فرحناز ابوالحسنی ² , نرجس بختیاری ³

1 - دانشیار شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
2 - کارشناسی ارشد برنامه ریزی شهری، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران
3 - کارشناسی ارشد برنامه ریزی شهری، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران

تاریخ دریافت : 1392/08/22 تاریخ پذیرش : 1394/01/21 تاریخ انتشار : 1394/01/01

کلید واژه: تحلیل عاملی, عدالت فضایی, عدالت اجتماعی و منطقه‌ای, تکنیک تاپسیس, رتبه‌بندی ترکیبی,

چکیده مقاله :

     تغییرات اجتماعی- اقتصادی دهه­های اخیر عدم تعادل ناحیه­ای و تمرکز بیش از حد امکانات در برخی نقاط (کوژهای توسعه) و محرومیت دیگر نقاط (مغاک عقب­ماندگی) را در پی داشته است. برای تعدیل در پراکنش شاخص­های توسعه، برنامه­ریزی جامع توسعه­پذیری مناطق با هدف ارایه­ی الگوی مناسب برای توزیع متعادل خدمات، جمعیت و سکونتگاه­ها (تعادل فضایی) ضرورت می­یابد. هدف از پژوهش حاضر، ارزیابی و سنجش درجه­ی توسعه یافتگی یا نحوه­ی برخورداری شهرستان­های کل کشور از 30 شاخص ترکیبی؛ جمعیتی، کالبدی، زیربنایی، اجتماعی– اقتصادی و بهداشتی– درمانی است، جامعه­ی آماری پژوهش، 336 شهرستان کشور بر اساس آمار سال 1385 می­باشد. بر این اساس 30 شاخص مورد بررسیبا بهره­گیری از روش­های متداول سنجش سطح توسعه­یافتگی شامل تحلیل عاملی، تاپسیس و موریس مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و نتایج حاصل از تحلیل­های صورت گرفته با استفاده از روش میانگین رتبه­ای ترکیب گردیده است. برای نیل به این مهم، شاخص­های مورد مطالعه با استفاده از روش تحلیل عاملی به 8 عامل تقلیل یافته و به صورت ترکیبی در عوامل معنی دار ارائه گردیده­اند. بر این اساس از عامل اول و دوم که دارای درصد بارگیری بالاتر از 10 درصد بودند؛ استفاده شده و بقیه­ی عوامل از تحلیل حذف شدند. همچنین با بهره­گیری از شاخص ترکیبی موریس و تکنیک تاپسیس چهار سطح برخورداری مشخص و نحوه­ی پراکنش شهرستان­ها در سطوح ارائه شده تشریح گردیده است. نهایتاً با استفاده از اولویت­بندی رتبه­ها روش­های مذکور ادغام و سطوح چهارگانه برخورداری (ورابرخوردار، فرابرخوردار، میان برخوردار و فروبرخوردار) ایجاد و جایگاه هر یک از شهرستان­ها در این سطوح مشخص شده است. نتیجه­ی حاصل از رتبه­بندی نهایی نشان می­دهد که 112 شهرستان سطح میان برخوردار و 90 شهرستان فروبرخوردار بیشترین تعداد شهرستان­های کشور را به خود اختصاص داده­اند.

چکیده انگلیسی:

       In recent decades, social and economic changes have been caused regional imbalance and over centralization of facilities in some places (convexity development) and deprivation in other places (backwardness abyss). To balance dispersion of developmental indices, an exhaustive planning for region development is needed to present an appropriate pattern for balanced distribution of services, population and residences (spatial balance). The present study is established to evaluate developmental degree or the way through which the cities of the whole country may affect 30 combinational indices including; demographic, skeletal, infrastructural, social-economic and health-medicinal. Statistical population of the research includes 336 cities of country and is based on the statistics of 2006. Thirty studied indexes were analyzed and investigated by using the typical development level measuring methods including; factorial analysis, TOPSIS and Morris. The results have been merged by the use of sequence average method. To achieve the purpose, the indexes study were modified into 8 factors by using factorial analysis method and presented in combinational form in significant factors. Only the first and the second factors loading ten percent higher than the other factors that were used. Four levels of cities were determined by using Morris and TOPSIS indices. Finally, by prioritizing the sequences, the four phases of enjoying (Highly-developed، developed، moderately-developed، under-developed) were developed. The results of final ranking showed that 112 moderately-developed and 90 under-developed cities are existed in country.

منابع و مأخذ:

1. اصغرپور، محمدجواد (1387): تصمیم­گیری­های چند معیاری، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ هشتم، تهران.


2. بدری، سیدعلی و سعیدرضا اکبریان رونیزی (1385): «تعیین سطوح توسعه­یافتگی نواحی روستایی شهرستان کامیاران»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی. شماره 82، مشهد، صص 116- 130.


3. حاتمی­نژاد، حسین و عمران راستی (1388): «عدالت اجتماعی و عدالت فضایی (منطقه ای) بررسی و مقایسه نظریات جان رالز و دیوید هاروی»، مجله اطلاعات سیاسی اقتصادی، شماره 270-269، تهران، صص 95-83.


4. حاتمی نژاد، حسین (1390): «اصول عدالت اجتماعی و بازخوانی فضای ایران»، دومین نشست اندیشه های راهبردی«عدالت» تهران، صص92-87.


5. حسین زاده دلیر، کریم (1387): برنامه ریزی ناحیه ای، چاپ هفتم، انتشارات سمت، تهران.


6. رضوانی، محمدرضا (1383): «سنجش و تحلیل سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی در شهرستان سنندج»، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه ای، شماره 3، مشهد، صص 162- 149.


7. رهنما، محمدرحیم و حسین آقاجانی (1391): «تحلیل نابرابری های فضایی در استان خراسان رضوی»، مجله برنامه ریزی و آمایش فضا، دوره 16، شماره 1، تهران، صص 88-63.


8. زنگی آبادی، علی و محمود اکبری (1390): «ارزیابی و تحلیل میزان توسعه یافتگی شهرستان های استان فارس»، مجله محیط شناسی، سال سی و هفتم، شماره 59، تهران، صص 113- 122.


9. زنگی آبادی، علی، امیرعضدی، طوبی و طاهر پریزادی (1391): «تحلیل فضایی شاخص های توسعه خدمات بهداشت و درمان در استان کردستان»، فصلنامه جغرافیا، سال 10، شماره 32، تهران، صص 199-215.


10. زنگی آبادی، علی، رحیمی، علیرضا و سمانه مسیبی (1392): «تحلیل تطبیقی شاخص های اشتغال شهری شهرستان های ایران»، مجله جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، سال 24، شماره1، اصفهان، صص 128-109.


11. شکویی، حسین (1378): اندیشه های نو در فلسفه جغرافیا، انتشارات گیتاشناسی، چاپ سوم، تهران.


12. ضرابی، اصغر و رعنا شیخ بیگلو (1390): «سطح بندی شاخص های توسعه ی سلامت استان های ایران»، مجله رفاه اجتماعی، سال 11، شماره 42، تهران، صص 127-107.


13. طالبی، هوشنگ و علی زنگی آبادی (1380): «تحلیل شاخص ها و تعیین عوامل مؤثر در متدلوژی توسعه انسانی شهرهای بزرگ ایران»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی. شماره 60، مشهد.


14. طاهرخانی، مهدی (1386): «کاربرد تکنیک تاپسیس در اولویت بندی مکانی استقرار صنایع تبدیلی کشاورزی در مناطق روستایی»، فصلنامه پژوهش های اقتصادی، سال 6، شماره 3، تهران، صص 59-71.


15. فرهودی، رحمت ا...، رهنمایی، محمدتقی و ایرج تیموری (1390): «سنجش توسعه پایدار محله های شهری با استفاده از منطق فازی و سیستم اطلاعات جغرافیایی (مطالعه ی موردی: منطقه 17 شهرداری تهران)»، مجله پژوهش های جغرافیای انسانی، شماره 77، تهران، صص110-89 .


16. قاسمی، محمدرضا (1387): شناسایی مناطق کمتر توسعه یافته کشور، جلد دوم، دفتر آمار و اطلاعات استانداری استان اصفهان.


17. قنبری، ابوالفضل (1390): «تعیین درجه توسعه یافتگی و پیش بینی اولویت برنامه ریزی و توسعه نقاط شهری استان های ایران»، فصلنامه جغرافیا، دوره جدید سال 9، شماره 29، تهران، صص 179-165.


18. قنبری، ابوالفضل و کریم حسین­زاده دلیر (1384): «تعیین درجه توسعه یافتگی شهرستان­های استان آذربایجان شرقی 1375»، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه ای، شماره 5، مشهد، صص 22-1.


19. مرکز آمار ایران (1385): سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1385 کل کشور قابل دسترسی در سایت www.sci.org.ir.


20. مرصوصی، نفیسه (1383): «توسعه یافتگی و عدالت اجتماعی شهر تهران»، فصلنامه پژوهش های اقتصادی، شماره 14، تهران، صص 32-19.


21. معصومی اشکوری، حسن (1385): اصول و مبانی برنامه ریزی منطقه ای، انتشارات پیام، چاپ سوم، تهران.


22. موحد، علی (1376): برنامه ریزی توسعه فضایی بخش زواره، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.


23. نسترن، مهین و سارا فتاحی (1388): «سطح بندی شهرستانهای استان گلستان از نظر شاخص های توسعه یافتگی با استفاده از روش تحلیل عاملی»، مجله جغرافیا و مطالعات محیطی، سال اول، شماره 1، نجف آباد، صص 62-50.


24. نصرالهی، خدیجه، اکبری، نعمت الله و مسعود حیدری (1390): «تحلیل مقایسه ای روش های رتبه بندی در اندازه گیری توسعه (مطالعه موردی: شهرستان های استان خوزستان)»، مجله آمایش سرزمین، سال سوم، شماره 4، تهران، صص 93-65.


25. هاروی، دیوید (1379): عدالت اجتماعی و شهر، ترجمه: فرخ حسامیان و دیگران، انتشارات شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری، چاپ اول، تهران.

26. Lin، H،T (2010): fuzzy Applications in service quality analysis An empirical study، Expeet Systems with Applications،No.37: 526-517.

27. Wang،Y.M، (2005): On fuzzy multiattribute decision – making models and method with incomplete preference information، FuzzySets and systems،151،285 – 301.

28. Zangiabadi.A، Abolhassani.F  (2013) : An analysis of lack of spatial balance (In Iran’s spatial development indices)، Global Journal of Science، Engineering and Technology،11، 69-86.