بررسی پیامدهای اقتصادی- اجتماعی چالش های ژئوپولیتیک زیست محیطی در استان گیلان با تأکید بر امنیت آبی
بهرام آریامنش
1
(
دانشجوی دکتری جغرافیای سیاسی، گروه جغرافیا، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران
)
حجت مهکویی
2
(
گروه جغرافیا، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران
)
امیر گندمکار
3
(
استادیار گروه جغرافیا, واحد نجف آباد ,دانشگاه آزاد اسلامی ,نجف آباد ایران
)
علی رضا عباسی
4
(
گروه جغرافیا، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران
)
کلید واژه: استان گیلان, امنیت, ژئوپلیتیک زیست محیطی, امنیت آبی,
چکیده مقاله :
جهـان در قـرن بیست ویکــم شـاهد تحـولات سـریع و بـی سـابقه در حـوزه ژئوپولیتیـک زیست محیطی است. چالشهای زیست محیطی نقش مهمی در امنیت انسان دارند. یکی از چالشهایی که بوجود می آید در زمینه آب و بحران آب است. امنیت آبی در استان گیلان طی سالهای اخیر در پیوند با مؤلفههای ژئوپولیتیک زیست محیطی و متأثر از عوامل متعددی، دچار چالشهای متعددی شده است. هدف پژوهش حاضر، تبیین چالشهای ژئوپولیتیک زیست محیطی در استان گیلان با تأکید بر امنیت آبی می باشد. نگارندگان با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی، تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و بررسیهای پیمایشی درصدد ارزیابی فرضیه پژوهش بر آمده و با تنظیم پرسشنامه و توزیع آن میان جامعه آماری پژوهش شامل نخبگان و دانش آموختگان علوم سیاسی، جغرافیای سیاسی و محیط زیست استان گیلان و تجزیه و تحلیل داده های گردآوری شده با بهره گیری از نرم افزار spss و از ضریب همبستگی گاما و آزمون کای دو در راستای نیل به اهداف پژوهش بهره گیری شده است. یافته های این مقاله در دو بخش کتابخانه ای و پیمایشی گردآوری شده اند که نشان می دهند مقدار معناداری آزمون تی تک متغیره برابر با 0.000 و کمتر از سطح استاندارد 0.05 می باشد. یافته های حاصل از آزمون فریدمن در قالب استخراج میانگین و رتبه بندی گویه ها نشان می دهد چالشهای بحران پسماند و زباله، تغییر کاربری اراضی، استقرار صنایع پراکنده، غیرهمگن و ناسازگار با محیط زیست، برداشت بی رویه از رودخانه ها، تخریب اراضی کشاورزی و منابع طبیعی، آلودگی آبهای سطحی، گردشگری طبیعی ناپایدار در استان، جنگل زدایی، عدم رعایت الگوی مصرف آب و استفاده بی رویه از سفرههای آب زیر زمینی بیش از سایر گویه ها منجر به تشدید پیامدهای اقتصادی-اجتماعی ناشی از بحران آب در استان گیلان می شوند.
چکیده انگلیسی :
In the 21st century, the world is witnessing rapid and unprecedented changes in the environmental geopolitical field. Environmental challenges play an important role in human security. One of the challenges that arise is in the field of water and water crisis. Water security in Gilan province has faced many challenges in recent years in connection with environmental geopolitical components and affected by many factors. The current research was carried out with the aim of explaining environmental geopolitical challenges in Gilan province with an emphasis on water security. By using the descriptive-analytical method, relying on library studies and surveys, the authors aim to evaluate the research hypothesis and by setting up a questionnaire and distributing it among the statistical community of the research, including elites and students of political science, political geography and environment. The life of Gilan province and the analysis of the collected data using spss software have taken steps towards achieving the goals of the research. The results show that the significance value of the variable t-test is equal to 0.000 and less than the standard level of 0.05, hence the hypothesis of the research which is "Environmental geopolitical challenges in Gilan province lead to the intensification of socio-economic consequences caused by The water crisis is confirmed. The findings of the Friedman test in the form of extracting averages and ranking the items show the challenges of waste and garbage crisis, land use change, establishment of scattered, heterogeneous and incompatible industries with environmental protection, indiscriminate harvesting of rivers, Destruction of agricultural lands and natural resources, pollution of surface water, unsustainable natural tourism in the province, deforestation, non-compliance with water consumption pattern and excessive use of underground water tables more than other issues lead to the intensification of socio-economic consequences caused by the crisis. water in Gilan province.
بررسی پیامدهای اقتصادی-اجتماعی چالشهای ژئوپولیتیک زیست محیطی در استان گیلان با تأکید بر امنیت آبی
چکیده
جهـان در قـرن بيستويكــم شـاهد تحـولات سـريع و بـيسـابقه در حـوزه ژئوپوليتيـك زيستمحيطي است. چالشهای زیست محیطی نقش مهمی در امنیت انسان دارند. یکی از چالشهایی که بوجود میآید در زمینه آب و بحران آب است. امنیت آبی در استان گیلان طی سالهای اخیر در پیوند با مؤلفههای ژئوپولیتیک زیست محیطی و متأثر از عوامل متعددی، دچار چالشهای متعددی شده است. هدف پژوهش حاضر، تبیین چالشهای ژئوپولیتیک زیست محیطی در استان گیلان با تأکید بر امنیت آبی میباشد. نگارندگان با بهرهگیری از روش توصیفی-تحلیلی، تکیه بر مطالعات کتابخانهای و بررسیهای پیمایشی درصدد ارزیابی فرضیه پژوهش بر آمده و با تنظیم پرسشنامه و توزیع آن میان جامعه آماری پژوهش شامل نخبگان و دانش آموختگان علوم سیاسی، جغرافیای سیاسی و محیطزیست استان گیلان و تجزیهوتحلیل دادههای گردآوری شده با بهرهگیری از نرمافزار spss و از ضریب همبستگی گاما و آزمون کای دو در راستای نیل به اهداف پژوهش بهرهگیری شده است. یافتههای این مقاله در دو بخش کتابخانهای و پیمایشی گردآوری شدهاند که نشان میدهند مقدار معناداری آزمون تی تک متغیره برابر با 0.000 و کمتر از سطح استاندارد 0.05 میباشد. یافتههای حاصل از آزمون فریدمن در قالب استخراج میانگین و رتبهبندی گویهها نشان میدهد چالشهای بحران پسماند و زباله، تغییر کاربری اراضی، استقرار صنایع پراکنده، غیرهمگن و ناسازگار با محیطزیست، برداشت بیرویه از رودخانهها، تخریب اراضی کشاورزی و منابع طبیعی، آلودگی آبهای سطحی، گردشگری طبیعی ناپایدار در استان، جنگل زدایی، عدم رعایت الگوی مصرف آب و استفاده بیرویه از سفرههای آب زیر زمینی بیش از سایر گویهها منجر به تشدید پیامدهای اقتصادی-اجتماعی ناشی از بحران آب در استان گیلان میشوند.
واژگان کلیدی : ژئوپولیتیک زیست محیطی، امنیت، امنیت آبی، استان گیلان
مقدمه
تغییرات زیستمحیطی به خصوص در چند دهه اخیر و به اشکال مختلف چنان سریع بوده است که باعث بر هم خوردن تعادل سیستم کره زمین و ژئوپولیتیک زیستمحیطی گستردهای در اغلب نواحی کره زمین شده است. تحقیقات نشان میدهد که این پدیده میتواند بر بخشهای مختلف اعم از منابع آب، کشاورزی، بهداشت، صنعت، اقتصاد، امنیت و ... اثرات منفی داشته باشد که تأثیر بسزایی بر روند توسعه در استان دارد. کمترین تغییر در نظام بارش و درجه حرارت ضربههای شدیدی به بخش کشاورزی و اقتصاد وارد میکند و در سالهای اخیر نیز در کشور خسارات زیادی به بار آورده است. توجه به تهدیدات زیستمحیطی امروزه خطری بالفعل و جدی علیه امنیت و توسعه دولت -ملتها تلقی ميشوند و این یک تهدید جدی جهانی است که نیازمند راهحلهاي فرامرزی است. شناسائی تغییرات زیستمحیطی به عنوان یک تهدید امنیتی و یک نگرانی محسوب ميشود و در این راستا بایستی مطالعات امنیتی، صلح، زیستمحیطی و مطالعات ارتباطات رفتاری را مدنظر قرار داشت.
طی سالهای اخیر علاوه بر مسائل ذکر شده، تشدید مهاجرت از مناطق مرکزی ایران به گیلان، احداث خانههای دوم، شهرک و ویلاسازی و... از یکسو، و ضعف ساختارهای مدیریتی در سازمانهای ذی صلاح دولتی، سبب بروز چالش های زیست محیطی، بروز بحران آب، تهدید امنیت آبی و به تبع آن شکل گیری چالش های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در استان گیلان شده است. تبیین وضع موجود این چالشها و تدوین وضع مطلوب امنیت آبی در استان گیلان به منظورایجاد بسترهای لازم برای برنامهریزی و اتخاذ تصمیمات اصولی؛ امری ضروری به نظر میرسد. با توجه به اینکه امنیت آبی در استان گیلان، متأثر از عوامل متعددی، دچار چالشهایی شده است و از آنجا که امنیت آبی در این استان گیلان به مؤلفههای ژئوپولیتیک زیست محیطی وابسته است، نگارنده در این پژوهش با بهرهگیری از روش توصیفی-استنباطی درصدد تبیین چالشهای ژئوپولیتیک زیستمحیطی در استان گیلان با تأکید بر امنیت آبی بر آمده است.
پیشینه تحقیق و مبانی نظری
سلامی و طاهری ریکنده (1398)، در مقالهای با عنوان سنجش وضعیت امنیت آبی در استانهای ایران، نتایج این پژوهش نشان میدهد : امروزه دستیابی ایمن به منابع آب برای نیل به هدف رشد و توسعه اقتصادی پایدار، به عنوان یکی از هدفهای اصلی جوامع بشری مطرح است. در مقالهای دیگر، هوشمندیفیروزآبادی و همکاران (1399)، با عنوان مسئولیت مدنی ناشی از خسارات محیطزیست، نتایج این پژوهش نشان میدهند : مطابق اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران " حفاظت از محیطزیست که نسل امروز و نسلهای بعدی باید در آن حیات داشته باشند وظیفه عمومی تلقی میگردد. از این رو فعالیتهای اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیطزیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا میکند، ممنوع است. در مقالهای با عنوان پیامدهای ژئوپولیتیک زیستمحیطی خزر بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، که حسینی و طباطبایی (1400)، انجام دادهاند، نتایج این پژوهش نشان میدهند : ژئوپولیتیک زیستمحیطی مبتنی بر مطالعه تغییرات بومشناسی، سیاستهای امنیتی جهان صنعتی، جغرافیای تهدیدهای زیست محیطی، تأثیرات نظام جهانی از تخریب محیط زیست و پناهندگان زیست محیطی در قالب گفتمانهای سیاسی میتواند بر امنیت ملی بازیگران در سطوح ملی، منطقهای و فراملی تأثیرگذار باشد. جهانگیریپیرمراد و همکاران (1400)، در مقالهای با عنوان ارزیابی امنیت آبی استانهای ایران بر اساس شاخص جدید کمبود آب، نتایج این پژوهش نشان میدهند : امنیت آبی در ارتباط با منابع آب است. مفهوم پیچیده مدیریت منابع آب و ایجاد تعادل بین حفاظت منابع و استفاده از آن برای تسهیل درکمیت و امنیت آب، بایستی توسط شاخصهایی مورد ارزیابی قرار بگیرد. میانآبادی و قریشی (1400)، در مقالهای با عنوان بازتعریف مؤلفههای امنیت آبی، نتایج این پژوهش نشان میدهند : اهمیت سیاستگذاری در حوزه «امنیت آبی» از یکسو و درهم تنیدگی امنیت انسانی و آبی از سویی دیگر، سبب شده است که درک و شناخت جامع و صحیح از مفهوم «امنیت آب» به عنوان اولین و یکی از مهمترین مراحل فرایند سیاستگذاری آبی از ضرورت جدی برخوردار گردد. تاکنون عمده تحلیلهای انجام گرفته مربوط به امنیت آب و سیاستگذاری کلان در این حوزه، تنها به تدوین شاخصهای عینی محدود شدهاند. کشاورز و مشکبید (1401)، در مقالهای با عنوان بررسی بازتاب تصویری آموزههای زیستمحیطی: یک تحلیل محتوای بصری، نتایج این پژوهش نشان میدهد : آموزههای زیستمحیطی سرمایهگذاری عمدهای برای تبدیل شدن فراگیران به شهروندانی فعال در زمینه حفاظت از محیطزیست است.
در پیشینههای خارجی میتوان به این مقالات اشاره کرد : ابوبکر (2020)، در مقالهای با عنوان امنیت آب و کمبود آن، نتایج این پژوهش نشان میدهند : آب، نقشی اساسی در تأمین انرژی، زیرساختها، رشد اقتصادی، بهداشت و درمان، آموزش و فرهنگ ایفائ میکند. منابع آب به طور مساوی در قارههای مختلف توزیع نشده است. برخی از کشورها مازاد آب دارند درحالیکه بسیاری از کشورهای دیگر در حال حاضر با کمبود آب روبرو هستند. توسعهپایدار جهانی بدون امنیت آب حاصل نمیشود. کمبود آب هر قاره و حدود 2.8 میلیارد نفر در سراسر جهان را تحت تأثیر قرار میدهد. بیش از 1.2 میلیارد نفر به آب آشامیدنی پاک دسترسی ندارند. کومار میشرا1 و همکاران (2021)، در مقالهای با عنوان امنیت آب در یک محیط در حال تغییر: مفهوم، چالشها و راهحلها، نتایج این پژوهش نشان میدهند : آب برای اکوسیستمها و جوامع بشری از اهمیت حیاتی و حیاتی برخوردار است. اثرات فعالیتهای انسانی بر روی آب و زمین اکنون گسترده است. تغییرات جهانی مانند شهرنشینی، رشد جمعیت، تغییرات اقتصادی-اجتماعی، نیازهای در حال تکامل انرژی و تغییرات آب و هوایی فشار بیسابقهای را بر سیستمهای منابع آب وارد کرده است. به طور گسترده، امنیت آب از طریق اطمینان از دسترسی قابل اعتماد به آب کافی کافی برای هر شخص تحقق مییابد تا یک زندگی سالم و مولد، از جمله زندگی آینده را فراهم کند. یک رویکرد پایدار جامع برای رسیدگی به چالشهای امنیت آب نیاز به اتخاذ سیستمهای اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی در مقیاسهای مختلف دارد. تورتاجادا2 (2021)، در مقالهای با عنوان استفاده مجدد از آب برای رفع امنیت آب، نتایج این پژوهش نشان میدهند : در مبحث آب، به طور فزایندهای در مورد استفاده مجدد از آب، یا فاضلاب بازیافت شده، به عنوان یک بخش اساسی از چرخه آب با پتانسیل بالقوه برای افزایش مقدار آب تمیز که میتواند برای اهداف آشامیدنی و غیر شرب استفاده شود و نیز مدیریت جامع منابع آب، که شامل اقدامات صرفهجویی در مصرف آب است، صحبت میشود. سارپونگ3 (2021)، در مقالهای با عنوان ژئوپلیتیک منابع طبیعی، نتایج این پژوهش نشان میدهند : ژئوپولیتیک و منابع طبیعی در تلاش برای دستیابی به قدرت، فضا و شکوفایی ملازمان بسیار خوبی بودهاند. تقاضا و رقابت بر سر منابع طبیعی به عنوان موضوعات مهمی هم برای کشورهای در حال توسعه منابع غنی و هم برای کشورهای پیشرفته مصرف کننده منابع ظاهر شده است.
با بررسی پیشینههای تحقیق، مشاهده میشود که عمدتاً این پژوهشها به بررسی بحران آب و کم آبی و مخاطرات ناشی از کم آبی پرداخته اند که از این حیث با مقاله حاضر هم راستا میباشد. اما وجه تفاوت این مقاله با آنها، این است که در مقاله حاضر با استفاده از روش میدانی و حجم نمونه موردنظر به طور خاص به مسأله تهدیدات و چالشهای زیست محیطی و ناامنی آبی پرداخته شده است.
امنیت و امنیت آبی
امنیت در لغت به معنی عدم تشویش و ترس، آسودگی و اطمینان خاطر است. از سوی دیگر میتوان امنیت را دور و مصون بودن از خطرات وتهدیداتی که منافع و هنجارهای اساسی یک فرد و یا جامعه را با خطر نابودیمواجه میکنند، دانست(یزدانی و خدابنده،164:1390). امنيت با بقاي نفس و صيانت از حيات پيوند ميخورد. مفهوم امنيت به آرامش، قرار و تعادل عناصر ساختاري و كاركردي سيستم تأمين كننده نيازهاي انسان مربوط ميشود(حافظنيا،1396: ۳۲۵-۳۲۶). آب به عنوان مهمترین عنصر حیات است که در پیدایش تمدنهای بشری و ساخت شهرها، نقشی بنیادین در تأمین نیازهای انسان ایفاء میکند. امروزه تأمین امنیت آبی به عنوان یک چالش ضروری شناخته شده است(یزدیان و همکاران،1398: 1512). با رشد تقاضا برای غذا و انرژی، افزایش استانداردهای زندگی و پیچیدگیهای حکمرانی آب، فشار بر منابع آب در حال افزایش است(جباریقرهباغ،1400: 1). امروزه پيامدهاي تغيير اقليم، افزايش روزافزون تقاضا و محدوديت منابع موجب شده موضوعات امنيت آب، امنيت انرژي و حفظ منابع زيستمحيطي در تصميمگيريهاي كلان اقتصادي و سياسي، داراي اولويت استراتژيك و تعيين كنندهاي باشند(احتشامی و همکاران،1394: 40). در جهان امروز، آب به عنوان کالایی اقتصادي- اجتماعی از اهمیت ویژهاي برخوردار است و نیاز روزافزون به آب در همه ابعاد زندگی بشر، باعث شده تا آب به عنوان کالایی نادر و کمیاب در دسترس جوامع قرار داشته باشد. این مهم در مناطقی با اقلیم خشک و نیمهخشک که منابع آب تجدیدپذیر محدودتري دارند بیشتر نمود پیدا کرده و ضرورت مدیریت منابع آب با نگرشی جامع و دقیق را ایجاب میکند(عربییزدی و همکاران،1393: 735). کاهش منابع آب، خشکی زمین وضرورت تأمین غذا برای جمعیت افزایش یابنده از مهمترین چالشهایی هستند که منطقه در آیندهای نه چندان دور با آن روبرو خواهد شد(منشادی و اسمعیلزادگان،1396 : 211).
امروزه دستیابی ایمن به منابع آب برای نیل به هدف رشد و توسعه اقتصادی پایدار، به عنوان یکی از هدفهای اصلی جوامع بشری مطرح میباشد. امنیت آبی مفهومی گسترده و نسبتاً جدید است که برای اولین بار مشارکت جهانی آب آن را به عنوان یک هدف اساسی تشریح کرده است(سلامی و طاهریریکنده،1398: 77). امنیت آبی اولین بار به عنوان یک چالش سیاسی در اجلاس جهانی آب در سال 2000 در لاهه مطرح شد و از آن زمان در دستورکار سازمانهای بینالمللی باقی مانده است(یزدیان و همکاران،1398 : 1513). با توجه به مفاد اعلامیه منتشر شده در این اجلاس امنیت آب را میتوان این گونه تعریف کرد : تأمین دسترسی ایمن مردم به مقادیر کافی از آب با کیفیت مقبول، برای امرار معاش، رفاه انسانی و توسعه اقتصادی-اجتماعی و نیز برای تضمین حمایت در برابر آلودگیها و بلایای آبی و حفاظت از کوسیستمها در یک فضای صلحآمیز و دارای ثبات سیاسی(فضائلی و رشیدی،1398 : 196). امنیت آبی به عنوان مفهومی جامع که سنجش میزان دستیابی به اهداف محتلف مدیریت منابع آب را در بر میگیرد در بحثهای جهانی ظهور کرده است و جذابیت فزایندهای برای دولتها، مشاعل و سازمانهای غیردولتی پیدا کرده است (سالمیسرشت و زهرایی،1400: 618). در واقع امنیت آبی به معنای در دسترس بودن آب برای سلامت، معیشت،زیست بوم و تولید، همراه با سطح قابل پذیرشی از مخاطرات مرتبط با آب برای مردم، محیط و اقتصاد است(کاویانی و همکاران،1396: 90). به هر روی، تأمین آب یکی از مسایل بسیار مهم زیست محیطی، اقتصادی و سیاسی در آینده کشورها خواهد بود. همان گونه که کارشناسان و ژئوپولیتیسینها و در آیندهای نه چندان دور، تنشها و درگیرهای ملی، منطقهای و بینالمللی، برای کمبود و بحران آب خواهد بود(مهکویی و همکاران،1393: 142).
امنیت زیستمحیطی
اصطلاحی است که توسط دانشمندان وعملگرایان برای اثبات پیوستگی میان شرایط زیستمحیطی و تهدیدات امنیتی به کار میرود. امنیت زیستمحیطی، حوزه نوینی از مطالعات امنیتی است که با توجه به تحولات ناگوار ناشی از پویشهای انسان و آسیبپذیری بنیادهای زیستی، زیست بومها و محیطزیست پیامدهای امنیتی آن بر پایداری زیست انسان، ادبیات آن به طور فزایندهای ابعاد گستردهای به خود گرفته است(کاویانیراد،88:1390). امنیت زیستمحیطی، امنیتی است که در چارچوب آن برخورداری از طبیعت و محیطزیست سالم و غنی، حق طبیعی انسان تلقی شود و از آن حمایت به عمل آید. امنیت زیستمحیطی وضعیتی است که یک کشور یا یک منطقه از طریق حکمروایی شایسته، مدیریت توانمند و استفاده پایدار از منابع طبیعی و محیطزیست، گامهای مؤثری در مسیر ثبات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و تضمین رفاه جمعیت بردارد(رنجبرحیدری و جمشیدی، 1395: 209).
ژئوپوليتيك زيستمحيطي
ژئوپولیتیک پیوند عمیقی با مسایل زیستمحیطی پیدا کرده است چرا که، دولتها و ملتها پی بردهاند که برای به دست آوردن صلح و آرامش و از بین بردن منازعات میان خود مناسبترین راهبرد، رعایت مسایل زیستمحیطی میباشد(اسمعیلی و همکاران،1401 : 45). ژئوپوليتيك زيستمحيطي به بررسي عملكرد حكومتها و سازمانها در استفاده نامطلوب از منابع تجديدپذير و تجديدناپذير زيستمحيطي ميپردازد(احمدی و همکاران،1392: 124). ژئوپوليتيك زيستمحيطي از آنجا كه به مطالعه رقابت قدرتها با استفاده از امكانات زمين يا محيط طبيعي براي سلطه بر منطقه يا جهان ميپردازد، اهميت فراواني دارد. ژئوپوليتيك زيستمحيطي، در چارچوب ژئوپوليتيك انتقادي ساختاربندي شده است. با تمركز بر كيفیت مناسبات انساني با بيوفيزيك جهاني، آن را تصويرسازي و سياسي ميكند و مباحث پيرامون تعارض بر سر منابع و نقش محيطزيست در امنيت و تعارض، در چارچوب گفتماني آن قرار ميگيرد(کاویانی،120:1390). دسـته تهديـدهاي زیست محیطی که توجه ژئوپولیتسینها را با خود جلب کرده، میتوان به آلودگیهای صنعتی، آلایندهها، سیاستهای غلط ملی در استفاده ناصحیح از منابع و توسعه کنترل نشده و فراگیر اشاره کرد(اسمعیلی و همکاران،1395: 47). جهـان در قـرن بيستويكــم شـاهد تحـولات سـريع و بـيسـابقه در حـوزه ژئوپوليتيـك زيستمحيطي است. اثرگذاري سياستهاي ملي و تصميمات كشورها، بر تغيير اشكال و ابعـاد عملكرد فيزيكي زمين، به درجهاي رسـيده اسـت كـه مسـائل زيسـتمحيطـي در قلمروهـاي منطقهاي، فرامنطقهاي و كروي، ماهيتي ژئوپوليتيكي پيدا كرده است. ايـن تـأثيرات بـا گذشـت زمان، شتابي سرسامآور به خود گرفته و به همين دليل توجه صاحب نظران و تحليلگران مختلف را در سراسر جهان به خود معطوف كرده است. دليل اين امر تمايل جوامع انساني به بهرهكشي محيطزيست، به مثابه يك منبع پايانناپذير است كه سبب بروز فاجعه شده و ضمن نـابودي برخي از فضاهاي زيستي، به ايجاد چالشها و تهديـدهاي امنيتـي در حـوزههـاي منطقـهاي و فرامنطقهاي منجر شده است(زرقانی و احمدی،1397: 150).
مباحث زیستمحیطی و امنیت آبی
بخش اعظمی از جمعیت جهان دچار تنش آبی هستند. شواهد زیادی وجود دارد که تا سال 2025 میلادی 8/1 میلیارد نفر از مردم دنیا در کشورها و مناطقی زندگی خواهند کرد که در امنیت آبی مطلق هستند و در مقابل نیز دو سوم مردم در تنش آبی خواهند بود. مباحث زیست محیطی در نیمه دوم قرن بیستم سیر رشد و تکامل تئوریک خود را گذراندند و در اواخر این قرن وارد فرایندهای عملی جوامع غربی شده و در حوزههای سیاسی و سیاستگذاری حضور پیدا کردند، ورود این مباحث به حوزه مباحث امنیتی اندکی با تأخیر انجام گرفت و با ظهور مکتب انتقادی و طرح مسائل امنیت زیستمحیطی از سوی اندیشمندان این مکتب، به ویژه باری بوزان، این روند شکل گرفته و مورد توجه نهادهای مرتبط در بخشهای نظری، مطالعاتی، سیاستگذاری و اجرایی قرار گرفت(محمدی و کماسی،1398 :1). با اهمیت یافتن مسائل زیستمحیطی در دهههای اخیر واکاوی سویهها و مقیاسهای مختلف آن به طور عمومی یا موردی وارد حوزه مطالعات امنیت بینالملل شده است که در این میان منابع آب شیرین از مهمترین آنها به شمار میرود؛ بدین معنا که تقاضا برای آب در مقیاس جهانی همگام با رشد جمعیت فزونی یافته که این وضعیت برخاسته از عواملی همچون ارتقای سطح زندگی و بهداشت، گسترش شهرنشینی، گسترش صنایع کشاورزی و غیره بوده است به گونهای که در چند سده اخیر بر مصرف جهانی، سی و پنج درصد افزوده شده است(مختاریهشی،1392 :5).
مواد و روش تحقیق
این پژوهش از نوع مطالعات توصیفی-تحلیلی میباشد و به روش کتابخانهای و پیمایشی انجام شده است. اطلاعات کتابخانهای از طریق مراجعه به کتب، مجلات علمی-پژوهشی، مقالات و... از طریق فیشبرداری گردآوری شده است. یافتههای پیمایشی نیز از طریق توزیع پرسشنامهای دارای 30 گویه میان جامعه آماری متشمل بر نخبگان و دانشآموختگان علوم سیاسی، جغرافیای سیاسی و محیطزیست استان گیلان، جمعآوری گردید. با توجه به نامعین بودن جامعه مدنظر، کف نمونه برای جوامع نامحدود در فرمول کوکران که با واریانس ۱ و خطا 0.1 برابر با ۳۸۴ نفر است را در نظر میگیریم. برای تعیین روایی پرسشنامه از تعداد 10 نفر از متخخصان این حوزه خواسته شد مربوط بودن هر یک از گویههای پرسشنامه را مشخص کنند. مقادیر CVR همه گویهها با هم جمع و میانگین گرفته شد. از آنجا که حداقل مقدار روایی برای 10 متخصص میبایست برابر با 0.62 باشد و مقدار به دست آمده برای CVR عددی برابر با 0.837 را نشان میدهد، پرسشنامه روایی مناسبی را دارا است. همچنین از ضریب آلفای کرونباخ برای بررسی پایایی پرسشنامه استفاده شد. بررسیها نشان میدهد مقدار پایایی این پرسشنامه 0.864 بوده و بیش از مقدار استاندارد 0.7 میباشد، از این رو پرسشنامه از پایایی مناسبی برخوردار است. دادههای گردآوری شده با استفاده از نرمافزار spss و آزمونهای آماری به منظور ارزیابی فرضیه پژوهش مورد بررسی قرار گرفت.
محدوده مورد مطالعه
استان گیلان با مساحتی در حدود چهارده هزار و هفتصد و یازده کیلومترمربع در میان رشته کوههاي البرز و تالش در شمال ایران قرارگرفته است(حسام و آقائیزاده،1399: 154). اين استان در 36 درجه و 33 دقيقه تا 38 درجه و 27 دقيقه عرض شمالي و 48درجه و 32 دقيقه تا 50 درجه و 36 دقيقه طول شرقي از نصفالنهار مبدأ قرار گرفته است(زینالعابدین و کرمزادگان،1391: 361). گیلان در جنوب دارای خزر میان رشته کوههای البرز و تالش جای گرفته و با استانهای اردبیل در غرب، مازندران در شرق، زنجان و قزوین در جنوب و کشور استقلال یافته آذربایجان و دریای خزر در شمال هم مرز و همسایه است. رود سفید تمشک که بین چابکسر و رامسر جاری است، آن را از استان مازندران جدا میکند(نظری و همکاران،1399: 321).
وضعیت منابع آبی در گیلان
استان گيلان در رديف مناطق پر باران كشور قرار داشته و متوسط بارندگي سالانه آن بين 1100 الی 1400 میلیمتر میباشد (شرکت سهامی آب منطقهای گیلان،1402)، درحاليكه متوسط بارندگي كشور 252 ميليمتر است. بنابراين كه وضعيت گيلان از لحاظ بارش و منابع آبي تقريباً شش برابر بيشتر از متوسط كشور و تقريباً دو برابر متوسط جهاني است. حجم آب تجديد شونده استان گيلان 7.4 ميليارد مكعب و حجم آب تجديد شونده كشور 130 ميليارد مكعب است. با آنكه 3.53 درصد جمعيت كشور در استان گيلان زندگي ميكنند ولي اين استان 5.7 درصد آب تجديد شونده كشور را در اختيار دارد. كه اين امر نشان دهنده وضعيت مطلوب پتانسيل آبي اين استان ميباشد. با وجود آمار و ارقام ارائه شده، پربارانترين استان كشور نبايد با نباريدن يك ماه بارندگي دچار كمآبي و خشكسالي شود. اكثر كارشناسان، خشكسالي و كم آبي در استان گيلان را علاوه بر كاهش بارندگي نسبت به ميانگين دراز مدت، بيشتر ناشي از عدم مديريت مناسب منابع آب ميدانند(دویستی و همکاران،1390: 4-5). استان گیلان که عقیدة عموم افراد بر پر آب بودن آن است با وجود اینکه از نظر نوسانات دستیابی به منابع آب (ضریب تغییرات متغیر بارندگی سالانه) پس از مازندران حائز دوم میباشد به سبب سرانة منابع آب زیرزمینی و سطحی سالانه دارای رتبه دهم در بین استانها است(سلامی و طاهریربکنده،1398: 82). فشار جمعیت نوار ساحلی جنوب خزر از سال 1365 به این سو به گونهای افزایش یافته است که از نظرگاه سند ملی توسعه استان گیلان، نخستین تنگنا و محدودیت در توسعه این استان میباشد. تراکم بالای جمعیت در استان گیلان از سویی موجبات فرسایش شدید منابع خاک، ویرانی منابع آب به ویژه ویرانی سفرههای زیرزمینی و از سوی دیگر زمینه و بستر نرخ بالای بیکاری, فرسودگی شبکههای زیربنایی و گسترش سکونتگاههای غیراستاندارد شده است(کاویانی و همکاران،1395: 7).
شکل 1- نقشه منابع آبهای سطحی استان گیلان
منبع : (https://gsi.ir/guilan/)
شکل 2- نقشه منابع آبهای زیرزمینی استان گیلان
منبع : (https://gsi.ir/guilan/)
جدول 1- میزان تخلیه و مصرف آبهای زیرزمینی در سالهای 97-98 و 99-1400
شرح | جمع تخلیه از منابع زیرزمینی | کشاورزی | صنعت | شرب | جمع کل مصارف | |
سال آبی 1397-98 | تالش | 177.4 | 155.9 | 1.1 | 20.1 | 128.5 |
فومنات | 167.1 | 104.9 | 21.2 | 14.0 | 20.81 | |
آستانه-کوچصفهان | 73.2 | 61.3 | 4.6 | 7.3 | 63.3 | |
لاهیجان-چابکسر | 185.6 | 150.0 | 11.4 | 23.3 | 80.8 | |
طالقان-الموت | 30.9 | 28.0 | 0.5 | 1.5 | 7.0 | |
منجیل | 51.5 | 41.3 | 2.5 | 1.3 | 2.5 | |
جمع | 685.7 | 541.4 | 41.5 | 94.6 | 490.2 | |
سال آبی 1399-1400 | تالش | 213.6 | 87.6 | 36. | 37.4 | 177.4 |
فومنات | 254.7 | 150.2 | 12.0 | 45.9 | 167.1 | |
آستانه-کوچصفهان | 97.8 | 35.2 | 1.9 | 26.2 | 73.2 | |
لاهیجان-چابکسر | 193.1 | 44.6 | 1.5 | 34.7 | 184.6 | |
طالقان-الموت | 7.3 | 5.0 | 0.5 | 1.5 | 30.0 | |
منجیل | 2.6 | 1.5 | 0.5 | 0.5 | 45.1 | |
جمع | 769.1 | 324.1 | 19.9 | 146.2 | 677.4 | |
منبع : (سالنامه آماری،1397-1400)
یافتههای توصیفی
چالشهای زیست محیطی استان گیلان
آلودگی منابع آب
در دنیای کنونی یکی از مهمترین عوامل چالش برانگیر، محیطزیست و مسائل مربوط به آن است. منابع آب به عنوان قسمتی از محیطزیست، بیش از سایر منابع حیاتی با بحران روبرو هستند(ابطحی و نصرآزادانی،1388: 1). در استان گیلان در سالهاي اخیر منابع آبی مورد تهدید انواع آلودگیها از قبیل کودها و سموم کشاورزي، پساب صنعتی، فاضلابهاي شهري قرار گرفته است و به دلیل شرایط خاص نزدیکی آبهاي سطحی استان گیلان با آبهاي زیرزمینی، آلودگیها با سرعت بیشتري انتقال و انتشار مییابند و رودخانهها، این رگهاي حیاتی پربارانترین استان کشور، نیز سال به سال آلودهتر میشوند. به گفته کارشناسان تاکنون برنامهریزي درستی براي استفاده بهینه از آب ورودي استان گیلان وجود نداشته و یک تحقیق نشان میدهد که بیش از یک هزار میلیلیتر بارندگی سالانه این استان فقط یکصد میلیلیتر آن به مصرف مفید گیاهان میرسد(فریورقاضیانی و ستوهیان،1396: 2). یکی دیگر از مسایل و مشکلات در زمینه منابع آب در استان گیلان انواع آلودگیها است که کیفیت منابع آبهای سطحی و زیرزمینی را به ویژه در مناطق مرکزی استان شدیداً مورد تهدید قرار داده است. روزانه حدود ۵۰۰۰۰ متر مکعب پسابهای صنعتی به آبهای سطحی و زیرزمینی استان وارد میکنند. روزانه ۲۵۰۰۰۰ متر مکعب فاضلاب انسانی بدون هیچگونه تصفیه وارد منابع آبهای سطحی و زیرزمینی استان میشود. همچنین روزانه ۲۵۰۰ تن زباله در مجاورت آبهای سطحی و زیر زمینی تخلیه میشود(ستوهیان و همکاران،1392 :7).
پسابهای صنعتی
صنايع مستقر در گيلان از نظر محل استقرار، نوع و ميزان بار آلودگي و محل تخليه به رودخان هاي ورودي از اهميت ويژهاي برخوردار ميباشند. از آنجايي كه واحدهاي صنعتي به دليل توليد و تخليه پسابهاي صنعتي كه با توجه به نوع كارخانه و نوع فرايند آن واحد ويژگي خاص خود را دارد، از اساسيترين آلايندههاي زيست محيطي محسوب ميشوند. به طوري كه واحدهاي صنعتي به دليل نداشتن سيستم تصفيه فاضلاب و همين طور نبودن سيستم تصفيه مناسب و كارامد، تقريباً كليه پسابهاي خود را به آبهاي سطحي و در نتيجه رودخانههاي كوچك و بزرگ استان، تالاب انزلي و درياي خزر تخليه ميكنند؛ با ورود این پسابها ميتوانند منجر به تغييرات ناگهاني خصوصيات فيزيكی و شيميايي آبها گردند(شعبانعلینظامی و همکاران،1388: 1).
پسماند و زباله
استان گیلان یکی از زیباترین و متنوعترین اکوسیستمهای طبیعی ایران را دارد که متأسفانه در سالهای گذشته دچار دگرگونی شده است. از آنجایی که طبیعت گیلان بخشی تخریب و بخشی نیز در آستانه تخریب جدی قرار دارد، لذا ادامه این روند ضربه جبرانناپذیری از لحاظ زیستمحیطی به است استان وارد خواهد کرد(باقریکچلایی و پورجوهری،1397: 18). از مشکلات بهداشتی عمده در مکانهاي دفن زباله در شمال کشور، تولید شیرابه و نفوذ آن به منابع آب، خاك و رسوب رودخانهها است(رزمجو و همکاران، 1388: 1). مهمترین آلاینده زباله، شیرابه ناشی از پسماندها میباشد. شیرابه پسماند میتواند با نفوذ به آبهای سطحی و زیرزمینی موجب آلودگی این منابع شود(منوری و همکاران،1389: 24).
آلودگی منابع خاک
آلودگي خاك، ناشي از فرايند انتقال و انباشتگي مواد و تركيبات خطرناك در آن بوده و اين دو فرايند نياز از برهمکنش تركيبات موجود در خاك ناشي ميشوند(اسدیکپورچال و همکاران،1395: 132). عوامل آلودگی خاک شامل کشاورزی، پسماندها و پسابهای شهری و روستایی، عوامل بیماریزا، شویندهها، تضعیف خاک در اثر تبدیل زمینهای جنگلی، مرتعی و کشاورزی به مصارف غیر، استحصال منابع طبیعی و آلودگی نفتی، آلودگی نیتراته و فسفاته در خاکهای گیلان فراوان است، این مشکلات به خصوص فرسایش آبی نتایج فاجعه باری را در چند سال آینده شکل خواهد داد و نمونههایی از فرسایش بادی را در رودبار و ارتفاعات آن میتوان دید.
تغییر کاربری اراضی
زمين منبع طبيعي محدود و تجديدناپذيري است که تحت تأثير فشارهاي ناشي از افزايش جمعيت ميباشد. برای استفاده مطلوب از اين منبع محدود، آگاهي از کاربري اراضي و تغييرات آن ضروري است. با گذشت زمان به کاربریهای انسان ساخت و کشاورزی افزوده شده و از کاربریهای جنگلی، آبی و بایر کاسته شده است و بیشترین تغییرات در تغییر اراضی کشاورزی به کاربری انسان ساخت، اراضی جنگلی به اراضی کشاورزی، کاربری بایر به کاربری انسان ساخت و اراضی کشاورزی میباشد. همچنین از میزان کاربری آبی به دلایلی مانند مصرف بیرویه، افزایش جمعیت و تغییرات جوی کره زمین کاسته شده است (مولائیهشتجین و علینقیپور،1399: 225). با توجه به اینکه استان گیلان به عنوان قطب گردشگری مطرح است، پتانسیل تغییرهای کاربری زمینهای بالایی دارد و سبب شده تا زمینهای کشاورزی که به خودی خود تقاضای زیادی برای خرید و فروش ندارند و حتی انجام فعالیت کشاورزی نیز بازده اقتصادی مناسبی نصیب کشاورز نمیکند، به راحتی به منطقههای مسکونی و ویلایی تبدیل و باقیمت بالا به فروش برسد. از مهمترین عاملهای مؤثر بر تغییرهای کاربری زمینها، میتوان به فاصله از منطقههای مسکونی اشاره کرد. رشد فیزیکی شهرها مسئلهها و مشکلهای محیط زیستی فراوانی را ایجاد میکنند، که این عامل موجب پیامدهای قابل توجهی ازجمله نابودی زمینهای پیرامون از جمله کشاورزی میباشد(عبداللهی و داداشپور،1398 : 132).
یافتههای پیمایشی
برای ارزیابی فرضیه پژوهش که عبارت است از چالشهای ژئوپولیتیک زیستمحیطی در استان گیلان منجر به تشدید پیامدهای اقتصادی-اجتماعی ناشی از بحران آب میشود، تعداد 30 گویه در قالب پرسشنامه توزیع و میان حجم نمونه پژوهش به روش تصادفی ساده توزیع گردید. بررسی وضعیت سنی پاسخگویان نشان میدهد به ترتیب 42.9 درصد 45 تا 55 ساله، 32.9 درصد 35 تا 40 ساله، 14.3 درصد 25 تا 35 ساله و نیز 10 درصد 55 ساله و بالاتر بودهاند. همچنین از منظر میزان تحصیلات، 37.1% دارای مدرک دکتری تخصصی و بالاتر، 28.6% دانشجوی دکتری، 22.9% فوق لیسانس و 11.4% نیز دانشجوی فوق لیسانس بودهاند. در جدول زیر نظرات پاسخگویان پیرامون گویههای پرسشنامه به نمایش درآمده است.
جدول 2- نظرات پاسخگویان پیرامون گویههای پرسشنامه
میانگین | میزان تاثیرگذاری | گویهها | ||||
بسیار کم | کم | تا حدودی | زیاد | بسیار زیاد | ||
9.65 | 0 | 1.4 | 18.6 | 21.4 | 58.6 | تخریب اراضی کشاورزی ومنابع طبیعی |
9.25 | 0 | 4.3 | 17.1 | 23.9 | 54.7 | جنگلزدایی |
8.10 | 0 | 8.6 | 17.6 | 31 | 42.9 | پراکندگی سکونتگاههای انسانی |
10.27 | 0 | 1 | 7.1 | 34.3 | 57.6 | بحران پسماند و زباله |
9.88 | 0 | 2.9 | 11.4 | 27.6 | 58.1 | استقرار صنایع پراکنده، غیرهمگن و ناسازگار با محیطزیست |
7.03 | 0 | 4.3 | 30.4 | 31.9 | 33.4 | توسعه بدون برنامهریزی وگسترش ناموزون شهرها |
6.16 | 2.8 | 4.3 | 41.9 | 22.9 | 28.1 | وجود نیروی بیکار در استان و فشار بیش از اندازه به منابع طبیعی |
6.89 | 1.4 | 8.6 | 30 | 24.7 | 35.3 | استفاده غیر اصولی ازکود، سموم، آفتکشها و علف کشها |
8.73 | 1.4 | 1.4 | 17.6 | 32.9 | 46.7 | خشکسالی |
8.43 | 0 | 4.4 | 11.4 | 48.1 | 36.1 | پسابهای صنعتی |
8.66 | 0.4 | 1 | 19 | 34.3 | 45.3 | کشاورزی سنتی |
8.78 | 1.5 | 4.2 | 24.3 | 16.1 | 53.9 | کاهش نزولات جوی |
9.75 | 0 | 8.6 | 4.7 | 26.7 | 60 | برداشت بیرویه از رودخانهها |
7.91 | 2 | 8 | 18.6 | 29 | 42.4 | وجود گونهها مهاجم مانند گیاه سنیل آبی و کاهوی آبی |
7.68 | 1.4 | 15.7 | 15.7 | 27.6 | 39.6 | تعیین نکردن و اختصاص ندادن حق‌آبه زیستمحیطی تالاب‌ها |
8.84 | 4.3 | 5.7 | 15.7 | 22.9 | 51.4 | استفاده بیرویه از سفرههای آب زیرزمینی |
9.30 | 1.6 | 1.4 | 16 | 22.4 | 58.6 | گردشگری طبیعی ناپایدار در استان |
8.97 | 1.1 | 3.2 | 16.1 | 23.9 | 55.7 | عدم رعایت الگوی مصرف آب |
7.89 | 0 | 7.5 | 18.6 | 31 | 42.9 | کاهش تراز آب دریای خزر |
10.02 | 0 | 1.9 | 4.1 | 35.4 | 58.6 | تغییر کاربری اراضی |
9.56 | 1.9 | 2 | 9.4 | 29.6 | 57.1 | آلودگی آبهای سطحی |
6.94 | 1.4 | 4.3 | 30 | 30.9 | 33.4 | نبود سیستم تصفیه فاضلاب شهری و روستایی |
6.01 | 2.8 | 4.3 | 42.9 | 21.9 | 28.1 | کاهش کیفیت خاک و بازدهی آن |
6.76 | 1.4 | 7.6 | 30 | 26.7 | 34.3 | آلودگی محصولات کشاورززی |
8.47 | 1.4 | 1.4 | 18.6 | 31.9 | 46.7 | مهاجرتهای داخلی |
8.26 | 1.5 | 4.3 | 10 | 46.1 | 38.1 | آلودگی منابع آب زیرزمینی |
8.49 | 0 | 1.4 | 18 | 35.3 | 45.3 | عدم سرمایهگذاری در بخشهای زیرساختی |
8.46 | 2.7 | 3 | 24.3 | 16.1 | 53.9 | عدم لایروبی آببندانها و اصلاح دریچههای مسیر انتقال |
7.41 | 1.6 | 7 | 23.3 | 30 | 38.1 | احداث سدهای متعدد در سرشاخههای رودخانهها |
6.78 | 0.5 | 9.5 | 26.1 | 30 | 33.9 | آلودگی ناشی از فلزاتی همچون جیوه، کروم و سرب |
منبع : (مطالعات نگارندگان،1402)
بررسی دادههای گردآوری شده نشان میدهد به طور میانگین بیش از 60 درصد از پاسخگویان میزان تأثیرگذاری مجموع گویهها را -در یک نگاه کلی- بر تشدید پیامدهای اقتصادی-اجتماعی ناشی از بحران آب در استان گیلان در سطحی بالا (بسیار زیاد) میدانند. همچنین در جدول فوق علاوه به تشریح نظرات پاسخگویان پیرامون گویههای پرسشنامه، رتبهبندی این پرسشنامه با بهرهگیری از آزمون فریدمن و استخراج میانگین هر یک از گویهها نشان داده شده است. نتایج حاصل از رتبهبندی گویهها نشان میدهد به ترتیب چالشهایی همچون بحران پسماند و زباله (میانگین 1027)، تغییر کاربری اراضی (میانگین 10.02)، استقرار صنایع پراکنده، غیرهمگن و ناسازگار با محیطزیست (میانگین 9.88)، برداشت بیرویه از رودخانهها (میانگین 9.75)، تخریب اراضی کشاورزی و منابع طبیعی (میانگین 9.65)، آلودگی آبهای سطحی (میانگین 9.56)، گردشگری طبیعی ناپایدار در استان (میانگین 9.30)، جنگلزدایی (میانگین 9.25)، عدم رعایت الگوی مصرف آب (میانگین 8.98) و استفاده بیرویه از سفرههای آب زیر زمینی (میانگین 8.84) اولویتهای جامعه آماری را تشکیل داده و بیش از سایر گویهها منجر به تشدید پیامدهای اقتصادی-اجتماعی ناشی از بحران آب در استان گیلان میشوند.
شکل 1- رتبهبندی گویههای پرسشنامه و تبیین گویههای دارای بالاترین میانگین
منبع : (مطالعات نگارندگان، 1402)
برای ارزیابی فرضیه پژوهش از ضریب همبستگی گاما و آزمون کای دو بهرهگیری شده است :
فرض صفر (H0) : چالشهای ژئوپولیتیک زیستمحیطی در استان گیلان منجر به تشدید پیامدهای اقتصادی-اجتماعی ناشی از بحران آب نمیشود.
فرض یک (H1) : چالشهای ژئوپولیتیک زیستمحیطی در استان گیلان منجر به تشدید پیامدهای اقتصادی-اجتماعی ناشی از بحران آب میشود.
جدول 3- نتایج اندازهگیری ضریب همبستگی گاما
سطح معناداری | مقدار |
| |
0.014 | 0.485 | گاما | ضریب همسبتگی |
384 | درجه آزادی | ||
منبع : (مطالعات نگارندگان، 1402)
از آنجا که مقدار ضریب همبستگی برابر با 0.485 و عددی بین 0 و 1+ است، نشان دهنده رابطه مستقیم میان متغیرهای پژوهش میباشد. همچنین این ضریب همبستگی و سطح معناداری آن با سطح معناداری کمتر از 0.05 فرضیه پژوهش را اثبات میکند.
جدول 4- آزمون کای دو
Test statistics | |
تعداد | 384 |
کای دو | 6584 |
درجه آزادی | 1920 |
سطح معناداری | 0.000 |
منبع : (مطالعات نگارندگان، 1402)
با توجه اینکه مقدار معنیداری آزمون برابر با 0.00 میباشد و این مقدار کمتر از سطح استاندارد (سطح 0.05) است، فرضیه پژوهش که عبارت است از چالشهای ژئوپولیتیک زیستمحیطی در استان گیلان منجر به تشدید پیامدهای اقتصادی-اجتماعی ناشی از بحران آب میشود، مورد تأیید قرار میگیرد.
نتیجهگیری و ارایه پیشنهادات
درصد جمعیت شهرنشین جهان به شکل فزایندهای در حال افزایش است. در کشور ما نیز کرانههای گیلان، به خصوص در نواحی نوار ساحلی، با فشار جمعیت روبروست که موجب فرسایش شدید منابع و گسترش سکونتگاههای غیراستاندارد و متعاقب آن، آلودگی زیستمحیطی شده است. مطالعات نشان میدهد به طور متوسط تولید سرانه زباله در استان گیلان 400 گرم در روز است که 70 درصد زبالهها را ترکیبات تجزیهپذیر تشکیل میدهد. پیامد انباشت و دفن این زبالهها، چالشهایی است که پیش روی منابع خدادای به ویژه منابع آبی قرار میدهد و مستقیماً امنیت آب را در این استان تحت تأثیر قرار میدهد. پسابهای صنعتی دیگر چالشی است که متأثر از نداشتن سيستم تصفيه فاضلاب و همين طور نبودن سيستم تصفيه مناسب و كارامد در واحدهای صنعتی، محیطزیست این استان را تهدید میکند. آلودگی منابع خاک که ضمن تأثیرگذاری بر آبهای سطحی و زیرزمینی، تضعیف خاک را در پی دارد و تغییر کاربری اراضی که ناشی از ظرفیتهای گردشگری و نیز افزایش بیرویه جمعیت است، ضمن بروز معضلات زیستمحیطی، منابع آب این استان پر آب را در معرض تهدید قرار داده است. نگارنده در این پژوهش با بهرهگیری از روش توصیفی-تحلیلی و تکیه بر مطالعات کتابخانهای و بررسیهای پیمایشی در راستای ارزیابی فرضیه پژوهش که عبارت است از چالشهای ژئوپولیتیک زیستمحیطی در استان گیلان منجر به تشدید پیامدهای اقتصادی-اجتماعی ناشی از بحران آب میشود، درصدد تبیین چالشهای ژئوپولیتیک زیستمحیطی در استان گیلان با تأکید بر امنیت آبی بر آمده است. در این راستا ضمن تنظیم پرسشنامه و توزیع آن میان 384 نفر از جامعه آماری پژوهش شامل نخبگان و دانش آموختگان علوم سیاسی، جغرافیای سیاسی و محیطزیست استان گیلان، تجزیهوتحلیل دادههای گردآوری شده با بهرهگیری از نرمافزار spss انجام پذیرفت. نتایج نشان میدهد مقدار معناداری آزمون تی تک متغیره برابر با 0.00 و کمتر از سطح استاندارد 0.05 میباشد از این رو فرضیه پژوهش مورد تأیید قرار میگیرد. همچنین یافتههای حاصل از آزمون فریدمن، استخراج میانگین و رتبهبندی گویهها، نشان میدهد چالشهای بحران پسماند و زباله، تغییر کاربری اراضی، استقرار صنایع پراکنده، غیرهمگن و ناسازگار با محیطزیست، برداشت بیرویه از رودخانهها، تخریب اراضی کشاورزی و منابع طبیعی، آلودگی آبهای سطحی، گردشگری طبیعی ناپایدار در استان، جنگلزدایی، عدم رعایت الگوی مصرف آب و استفاده بیرویه از سفرههای آب زیرزمینی بیش از سایر گویهها منجر به تشدید پیامدهای اقتصادی-اجتماعی ناشی از بحران آب در استان گیلان میشوند. در پایان پیشنهادات زیر مطرح میشوند :
1) به کارگیری افراد متخصص و کارشناس در حوزه محیطزیست استان در ادارات و سازمانهای مرتبط با محیطزیست در سطح شهرستانها، بخشها و شهرهای استان.
2) آگاهیسازی عمومی مردم برای حفاظت و مراقبت از محیطزیست استان گیلان.
3) در راستای کاهش کمتر منابع آبی استان از تولید محصولات کشاورزی که نیاز به آب فراوان دارند خودداری شود.
4) توجه به اشتغال و وضعیت اقتصادی مردم برای کاهش بیکاری تا مردم به محیطزیست و حیات وحش در راستای تأمین معاش خودشان مثلاً شکار حیوانات و قطع درختان جنگلی کمتر توجه کنند.
منابع و مآخذ
1) ابطحی، آذین و نصرآزادانی، آزاده؛(1388)؛ چالشها و فرصتهای دستیابی به مدیریت بهینه منابع آب در ایران، راهکاری جامع در جهت کاهش اثرات زیستمحیطی خشکسالی، همایش ملی انسان، محیط زیست و توسعه پایدار، دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان، 19-20 اسفند
2) احتشامی، مجید و همکاران؛(1394)؛ راهبرد مدیریت یکپارچه آب و انرژی در تامین امنیت آبی در شرایط خشکسالی، فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی، سال چهارم، شماره پانزدهم، تابستان
3) احمدی، سید عباس و همکاران؛(1392)؛ جنبههای بینالمللی ژئوپلیتیک زیستمحیطی، پژوهشهای جغرافیای انسانی، دوره 45، شماره 3، پاییز
4) اسدیکپورچال، صفورا و همکاران؛(1395)؛ ارزیابی آلودگی خاكهاي شالیزاري استان گیلان با كادمیم با استفاده از روشهاي زمین آمار و Gis، علوم محیطی، دوره چهاردهم، شماره 3، پاییز
5) اسمعیلی، فضلالله و همکاران؛(1395)؛ ژئوپلیتیک زیستمحیطی خلیج فارس و اثرات آن بر امنیت ملی، مطالعات فرهنگی و سیاسی خلیج فارس، دوره 3، شماره 9
6) اسمعیلی، فضلالله و همکاران؛(1401)؛ چالشهای منطقه راهبردی خلیج فارس از منظر ژئوپلیتیک زیستمحیطی، دوفصلنامه قلمروهای جغرافیایی قرن جدید، دوره 2، شماره 1
7) بازغی، نازنین و همکاران؛(1400)؛ تحول حقوق کیفری محیطزیست بینالمللی در پرتو جرم نگاری اکوتوریسم، فصلنامه علمی مطالعات بینالمللی پلیس، دوره دوازدهم، شماره 45، بهار
8) باقریکچلامی، مریم و پورجوهری، امیرحسین؛(1397)؛ نقش مدیریت شهری در پیشگیری از جرایم زیستمحیطی در استان گیلان، فصلنامه مطالعات مدیریت شهری، سال دهم، شماره سیوششم، زمستان
9) نظری، رضوان و همکاران؛(1399)؛ تحلیل تقسیمات سیاسی-اداری استان گیلان براساس سازماندهی سیاسی فضای کشور، فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات برنامهریزی سکونتگاههای انسانی، دوره 51، شماره 5 پیاپی 15، بهار
10) جباریقرهباغ، ثمین و همکاران؛(1400)؛ کاربست رویکرد شاخص محور در ارزیابی امنیت آبی حوضه دریاچه ارومیه، فصلنامه تحقیقات منابع آب ایران، دوره 17، شماره 2
11) جهانگیری پیرمراد، فائزه و همکاران؛(1400)؛ ارزیابی امنیت آبی استانهای ایران بر اساس شاخص جدید کمبود آب، دومین همایش ملی کم آبیاری و استفاده از آبهای نامتعارف در کشاورزی مناطق خشک، فسا
12) حافظنیا، محمدرضا؛(1396؛ اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک، مشهد، نشر پاپلی.
13) حسام، مهدی و آقائیزاده، اسماعیل؛(1399)؛ ارائه راهبردهایی براي توسعه بومگردي با تأکید بر محیط زیست در کرانههاي جنوب غربی دریاي خزر (مطالعه موردي: استان گیلان)، فصلنامه راهبرد توسعه، سال شانزدهم، شماره 3، پاییز
14) حسینی، سید محمد حسین، طباطبایی، سیدمحمد؛(1400)؛ پیامدهای ژئوپلیتیک زیستمحیطی خزر بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، دوفصلنامه سیاست و روابط بینالملل، دوره 5، شماره 10
15) دویستی، حمید و همکاران؛(1390)؛ بررسي كم آبي و روشهاي مقابله با آن در استان گيلان، دومین کنفرانس ملی پژوهشهای کابردی منابع آب ایران، 28-29 اردیبهشت
16) رزمجو، شعله و همکاران؛(1388)؛ بررسی اثرات شیرابه حاصل از پسماند شهري بر آلودگی آب رودخانه کچا و سیاهرود گیلان، مجموعه مقالات همایش ملی مدیریت بحران آب، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت، اسفندماه
17) رنجبر حیدری، وحید، جمشیدی، ابراهیم؛(1395)؛ بررسي مفهوم امنيت زيست محيطي با نگاهي به چالشهاي امنيت زيستمحيطي ايران، راهبرد اجتماعی فرهنگی، دوره 5، شماره 21، زمستان
18) زرقانی، سید هادی، احمدی، ابراهیم؛(1397)؛ تبیین ژئوپلیتیک زیست محیطی دریای خزر (بررسی منشا آلودگی و علل ژئوپلیتیکی آن؛ مجلس و راهبرد، سال بیست و پنجم، بهار
19) زینالعابدین، یوسف، کرمزادگان، محمد؛(1391)؛ بررسي مؤلفههاي تاثيرگذار جغرافياي سياسي استان گيلان در سازماندهي سياسي فضاي ايران با استفاده از مدل ماتريس، مجموعه مقالات همایش جغرافیای سیاسی کاربردی، دانشگاه تربیت مدرس
20) ستوهیان، فرزاد و همکاران؛(1392)؛ بررسی آلودگی منابع آب استان گیلان، مجموعه مقالات همایش ملی حفاظت و برنامهریزی محیطزیست
21) سالمی سرشت، سینا، زهرایی، بنفشه؛(1400)؛ ارزیابی امنیت آبی ایران در سطح استانی با استفاده از شاخص ترکیبی، مدیریت آب و آبیاری، دوره 11، شماره 3، پاییز
22) سلامي، حبيبالله، طاهري ريکنده عمران؛(1398)؛ سنجش وضعيت امنيت آبي در استانهاي ايران، اقتصاد و توسعه كشاورزي (علوم و صنايع كشاورزي)، دوره 33، شماره 1، بهار
23) شعبانعلی، نظامی و همکاران؛(1388)؛ ارزيابي مديريت زيستمحيطي پسابهاي صنعتي در استان گيلان، مجموعه مقالات اولین کنفرانس سالانه مدیریت منابع آب ایران
24) عالمی حیدرانلو، زهرا و همکارن؛(1402)؛ ارزیابی وضعیت امنیت آبی از منظر منابع و مصارف آبی (مطالعه موردی : زیرحوضه غربی دریاچه ارومیه)، فصلنامه دانش آب و خاک، دوره 33، شماره 1
25) عبداللهی، سحر، داداشپور، هاشم؛(1398)؛ تحلیل و پیشبینی تغییر کاربری زمین در نواحی ساحلی استان گیلان، علوم محیطی، دوره هفدهم، شماره 3، پاییز
26) عربییزدی، اعظم؛(1393)؛ بررسی امنیت آبی در اقلیمهاي خشک از دیدگاه شاخص رد پاي آب (مطالعه موردي : استان خراسان جنوبی)، نشریه آبیاري و زهکشی ایران، شماره 4، جلد 8، زمستان
27) فریور قاضیانی، سیما، ستوهیان، فرزاد؛(1396)؛ بررسی اثرات آلودگی آب در استان گیلان از دیدگاه زمین شناسی زیست محیطی، مجموعه مقالات اولین کنگره آب، خاک و علوم محیطی، دانشگاه شهید بهشتی تهران، 11-12 اسفند
28) فضائلی، مصطفی و رشیدی، مهناز؛(1398)؛ بررسی تعهد دولتها نسبت به امنیت آب در حقوق بینالملل، مطالعات حقوقي (علوم اجتماعي و انساني شيراز)، دوره 11، شماره 2، تابستان
29) کامران، حسن و همکاران؛(1396)؛ امنيت زيست محيطي و امنيت ملي ايران در بستر تحولات هيدروپليتيک مرزي مطالعه موردي: هريرود، جغرافیا، دوره 15، شماره 52، بهار
30) کاویانیراد، مراد؛(1390)؛ نسبت ژئوپلیتیکی امنیت زیست محیطی و توسعه پایدار، مطالعه موردی دریاچه ارومیه، مطالعات فصلنامه راهبردی، سال چهاردهم، شماره اول، بهار
31) کاویانیراد، مراد و همکاران؛(1396)؛ جایگاه ذخیره راهبردی دریای خزر در امنیت آبی ایران، فصلنامه پژوهشهای راهبردی سیاست، سال‌ششم، شماره 32، پیاپی 53، زمستان
32) کاویانیراد، مراد و همکاران؛(1395)؛ اخلاق زیست محیطی راهکار مقابله با بحرانهای محیطزیست گیلان، مجموعه مقالات همایش آمایش سرزمین، جایگاه خزر و چشمانداز توسعه گیلان، بندرانزلی
33) کشاورز، الهه، مشکبید، فاطمه؛(1401)؛ بررسی بازتاب تصویری آموزههای زیستمحیطی: یک تحلیل محتوای بصری، مجله پژوهش در آموزش علوم تجربی، دوره 1، شماره 4
34) مجتهدزاده، پیروز؛(1391)؛ جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی، تهران، نشر سمت
35) محمدی، یاسر، کماسی، شهره؛(1398)؛ امنیت زیست محیطی و امنیت منابع آب در راستای توسعه پایدار، مجموعه مقالات دومین کنفرانس ملی علوم و مهندسی محیط زیست و توسعه پایدار
36) مختاریهشی، حسین؛(1392)؛ هیدروپلتیک ایران، جغرافیای بحران آب در افق سال 1404، فصلنامه ژئوپلیتیک، پاییز، سال نهم، شماره 3
37) منشادی، مرتضی، اسمعیلزادگان، بهروز؛(1396)؛ بحران آب و مدیریت بحرانهای منطقه ای، فصلنامه مطالعات بین المللی، دوره 14، شماره 3، پیاپی 55، بهمن
38) منوری، مسعود و همکاران؛(1389)؛ بررسی آلودگی ناشی از شیرابه، در محل دفن پسماندهای شهر رشت، انسان و محیط، دوره 8، شماره 2، تیر
39) مولائیهشتجین، نصرلله و علینقیپور، مریم؛(1399)؛ بررسی روند تغییرات کاربری اراضی با تأکید بر افزایش جمعیت طی سالهای 1380-1395، مهندسی جغرافیایی سرزمین، دوره چهارم، شماره 8، پاییز و زمستان
40) میانآبادی، حجت، قریشی، سید زهرا؛(1400)؛ باز تعریف مؤلفههای امنیت آبی، تحقیقات منابع آب ایران، دوره 17 شماره 1، پیاپی 56، خرداد
41) مهکویی، حجت و همکاران؛(1393)؛ تهدیدات زیستمحیطی در کشورهای منطقه ژئوپلیتیکی خلیج فارس با تأکید بر بحران منابع آب؛ فصلنامه برنامهریزی منطقهای، دوره 4، شماره 13، اردیبهشت
42) نمازیشیشوان، آرش و همکاران؛(1397)؛ آب، امنیت؛ مطالعه موردی دریاچه ارومیه، فصلنامه مطالعات سیاسی، سال یازدهم، شماره 41، پاییز
43) یزدانی، عنایتالله، خدابنده، محمد؛(1390)؛ امنیت در عصر پسامدرن : بررسی تحولات، رهیافتهای سیاسی و بینالمللی، شماره 25، بهار
44) یزدیان، مهدی و همکاران؛(1398)؛ تحقق امنیت آبی در سازههای آبی تاریخی شهرهای کویری (مطالعه موردی شهر یزد)، مطالعات علوم محیطزیست، دوره چهارم، شماره دوم، فصل تابستان
45) هوشمند فیروزآبادی، حسین؛(1399)؛ مسئولیت مدنی ناشی از خساراتزیست محیطی، فصلنامه حقوق پزشکی، سال چهاردهم، شماره پنجاه و چهارم، پاییز
46) یزدیان، مهدی و همکاران؛(1398)؛ تحقق امنیت آبی در سازههای آبی تاریخی شهرهای کویری (مطالعه موردی شهر یزد)، فصلنامه مطالعات علوم محیط زیست، دوره 4، شماره 2، تیر
47) Kumar Mishra,Binaya (2021) Water Security in a Changing Environment: Concept,Challenges and Solution, Water,13, 490. https://doi.org/10.3390/w13040490, https://www.mdpi.com/journal/water
48) Abubakr, Adnan (2020) Water security and its scarcity: A review, The Pharma Innovation Journal; 10(1): 217-219
49) Tortajada, Cecilia (2021) Water reuse to address water security nternational , Journal of Water Resources Development 37(4):581-583
50) Sarpong, Sam (2021) Geopolitics of Natural Resources, The Palgrave Handbook of Corporate Social ResponsibilityPublisher: Palgrave Macmillan
51) https://gsi.ir/guilan/
Examining the Socio-Economic Consequences of Environmental Geopolitical Challenges in Gilan Province with an Emphasis on Water Security
Abstract
In the 21st century, the world is witnessing rapid and unprecedented changes in the environmental geopolitical field. Environmental challenges play an important role in human security. One of the challenges that arise is in the field of water and water crisis. Water security in Gilan province has faced many challenges in recent years in connection with environmental geopolitical components and affected by many factors. The current research was carried out with the aim of explaining environmental geopolitical challenges in Gilan province with an emphasis on water security. By using the descriptive-analytical method, relying on library studies and surveys, the authors aim to evaluate the research hypothesis and by setting up a questionnaire and distributing it among the statistical community of the research, including elites and students of political science, political geography and environment. The life of Gilan province and the analysis of the collected data using spss software have taken steps towards achieving the goals of the research. The results show that the significance value of the variable t-test is equal to 0.000 and less than the standard level of 0.05, hence the hypothesis of the research which is "Environmental geopolitical challenges in Gilan province lead to the intensification of socio-economic consequences caused by The water crisis is confirmed. The findings of the Friedman test in the form of extracting averages and ranking the items show the challenges of waste and garbage crisis, land use change, establishment of scattered, heterogeneous and incompatible industries with environmental protection, indiscriminate harvesting of rivers, Destruction of agricultural lands and natural resources, pollution of surface water, unsustainable natural tourism in the province, deforestation, non-compliance with water consumption pattern and excessive use of underground water tables more than other issues lead to the intensification of socio-economic consequences caused by the crisis. water in Gilan province.
Key words: Environmental Geopolitics, Security, Water Security, Gilan Province
[1] . Kumar Mishra
[3] . Sarpong