تحلیل سیاسی امنیتی بحران آب در غرب ایران (مطالعه موردی : منطقه اورامانات استان کرمانشاه)
مریم شعبانی
1
(
استادیار علوم سیاسی، واحد کرمانشاه، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمانشاه، ایران
)
کلید واژه: استان کرمانشاه, بحران آب, امنیت, بازتوانی, منطقه اورامانات,
چکیده مقاله :
امروزه یکی از مهمترین چالشهای حال و آینده به ویژه در مناطق خشک جهان، مسأله کم آبی و در مواردی بحران کم آبی است. باید پذیرفت که با رشد جمعیت جهان در هزاره سوم، ارتقای سطح زندگی و بهداشت، گسترش شهرنشینی و صنایع و گسترش کشاورزی، تنازع بر سر آب تشدید می یابد. آب مسئله ای چند بعدی است که پرداختن به آن نیازمند توجه به ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است. در قالب سیاست آب (هیدروپولیتیک)، تأثیر عوامل انسانی بر وضعیت آب از طریق سیاستگذاری در حوضه آب و واکنشهای دولتی و غیردولتی بررسی می شود. سیاست آب، سیاستی متأثر از دسترسی به آب و منابع آن است که به عنوان یک ضرورت برای همه اشکال زندگی و توسعه بشر شناخته می شود. این پژوهش از نظر ماهیت از نوع تحقیقات بنیادی- کاربردی و به لحاظ داده از نوع تحقیقات کمی و کیفی محسوب می شود که به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است. از اینرو، مطالعه حاضر به ارزیابی سیاسی امنیتی بحران آب در منطقه اورامانات استان کرمانشاه پرداخته است. پژوهش حاضر از نوع تحلیلی- پیمایشی است. جامعه آماری تحقیق، سرپرست خانوارهای پنج منطقه اورامانات استان کرمانشاه می باشند. حجم نمونه با استفاده از جدول مورگان، حدود 384 خانوار تعیین گردید. روش نمونه گیری، خوشه ای است. طبق تحلیل نتایج حاصل از وزن دهی ابعاد امنیت اجتماعی آب توسط متخصصان، برگشت پذیری زیرساختی و ظرفیت مقابله در برابر خشکسالی دارای بالاترین درجه اهمیت در شکل گیری مفهوم امنیت اجتماعی آب می باشند. در مجموع، سطح امنیتی آب در منطقه مورد مطالعه نسبتاً پایین بوده است.
چکیده انگلیسی :
Today, one of the most important challenges of the present and the future, especially in the arid regions of the world, is the issue of water shortage and in some cases the water shortage crisis. It must be acknowledged that the water dispute is intensifying as the world's population grows in the third millennium, living standards and health improve, urbanization and industry expand, and agriculture expands. In terms of nature, this research is a basic-applied research and in terms of data, it is a quantitative and qualitative research that has been done by descriptive-analytical method. Therefore, the present study investigates the political and security crisis of the water crisis in the Oramanat region of Kermanshah province. Water is a multi-dimensional problem that requires attention to economic, social, political and cultural dimensions. In the form of water policy (hydropolitics), the impact of human factors on the water situation is investigated through water basin policies and governmental and non-governmental reactions. Water policy is a policy affected by access to water and its resources, which is recognized as a necessity for all forms of life and human development. The present study of analytical-survey type. The statistical population of the study is the heads of households in five regions of Oramanat, Kermanshah province. The sample size was determined using Morgan table, about 384 households. The sampling method is cluster sampling. According to the analysis of the results of weighting the dimensions of water social security by experts, infrastructure reversibility and drought resistance capacity are of the highest importance in shaping the concept of water social security. Overall, the level of water security in the study area was relatively low.
تحلیل سیاسی-امنیتی بحران آب در غرب ایران
(مطالعه موردی : منطقه اورامانات استان کرمانشاه)
چکیده
امروزه یکی از مهمترین چالشهای حال و آینده به ویژه در مناطق خشک جهان، مسأله کم آبی و در مواردی بحران کم آبی است. باید پذیرفت که با رشد جمعیت جهان در هزاره سوم، ارتقای سطح زندگی و بهداشت، گسترش شهرنشینی و صنایع و گسترش کشاورزی، تنازع بر سر آب تشدید مییابد. این پژوهش از نظر ماهیت از نوع تحقیقات بنیادی- کاربردی و به لحاظ داده از نوع تحقیقات کمی- کیفی محسوب میشود که به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است. از اینرو، هدف مقاله، تحلیل سیاسی- امنیتی بحران آب در منطقه اورامانات استان کرمانشاه میباشد. پرسش اصلی این است که وضعیت سیاسی-امنیتی بحران آب در منطقه اورامانات استان کرمانشاه چگونه است؟ برای انجام تحقیق جامعه آماری، خانوارهای منطقه اورامانات استان کرمانشاه میباشند. حجم نمونه با استفاده از جدول مورگان، 384 خانوار تعیین گردید. روش نمونهگیری، خوشهای است. طبق تحلیل، نتایج حاصل از وزندهی ابعاد امنیت اجتماعی آب توسط متخصصان، برگشتپذیری زیرساختی و ظرفیت مقابله در برابر خشکسالی، دارای بالاترین درجه اهمیت در شکلگیری مفهوم امنیت اجتماعی آب میباشند. در مجموع، سطح امنیتی آب در منطقه مورد مطالعه نسبتاً پایین بوده است.
واژهگان کلیدی: بحران آب، امنیت، بازتوانی، برگشتپذیری، استان کرمانشاه، منطقه اورامانات
مقدمه
امروزه مسأله کم آبی به ویژه در مناطق خشک جهان با مسأله جهانی تغییر اقلیم پیوند خورده است. بر اساس گزارشهای جهانی مؤسسه بینالمللی تغییرات اقلیمی(IPCC)، تا سال 2018 میلادی به دمای متوسط در برخی از مناطق جهان تا بیش از 11 درجه سانتیگراد افزوده میشود(International Climate Change Organization report, 2018). مفهوم این روند آن است که مناطق خشک جهان خشکتر و کمآبتر خواهند شد. در کشورهای منطقه خاورمیانه و از جمله ایران، با توجه به ویژگیهای اقلیمی، هرگونه کاهش و یا نوسان در نزولات جوی محدودیتهای جدی کوتاه مدت و بلندمدت در منابع آب ایجاد نموده و به طور مستقیم امنیت غذایی، اقتصادی، کشاورزی و حتی ابعاد سیاسی و امنیتی این کشورها را به شدت میتواند تهدید نماید. باید پذیرفت که با رشد جمعیت جهان در هزاره سوم، ارتقای سطح زندگی و بهداشت، گسترش شهرنشینی و صنایع و گسترش کشاورزی، تنازع بر سر آب تشدید مییابد بهطوریکه پیشبینی میشود در آینده مسئله آب از مهمترین زمینههای بروز منازعات و مناقشات محسوب شود(Valadbegi, 2019 : 54). آنچه مسئله آب را به مباحث امنیت پیوند میدهد همین تهدیدها هستند.
آب مسئلهای چند بعدی است که پرداختن به آن نیازمند توجه به ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است. در قالب سیاست آب (هیدروپولیتیک)، تأثیر عوامل انسانی بر وضعیت آب از طریق سیاستگذاری در حوضه آب و واکنشهای دولتی و غیردولتی بررسی میشود. سیاست آب، سیاستی متأثر از دسترسی به آب و منابع آن است که به عنوان یک ضرورت برای همه اشکال زندگی و توسعه بشر شناخته میشود(Waterbury,2014). یکی از دلائل طرح سیاست آب، چالش همیشگی میان انسانها بر سر منابع ارزشمند، ناپایدار و کمیاب آب بوده است. آب ماده رقابتی است که امنیت چندبعدی کنشگران به آن وابسته و به عنوان دغدغه امنیتی ملی و فراملی مورد توجه آنها میباشد. هیدروپولیتیک دانش مطالعه وجوه سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی آب است که هدف آن ارتقاء ثبات سیاسی، توسعهپایدار اقتصادی و زیستمحیطی در مقیاسهای محلی، ملی، منطقهای و جهانی است. این حوزه چهار زیرمجموعه مطالعاتی را در بر میگیرد : 1. منازعه و همکاری بر سر منابع آب مشترک و فرامرزی، 2. آب و مسائل زیست محیطی، 3. آب و امنیت و 4. آب و مسائل اجتماعی و فرهنگی را در بر میگیرد که این امر نشان از اهمیت ابعاد چندگانه این عنصر استراتژیک میباشد(Araghchi,2015,214).
مکتب کپنهاگ با طرح امنیت پنج بعدی و خطر گسترش موضوعات امنیتی در محورهای پنجگانه، تلاش نموده تا اهداف مرجع امنیت را در هر یک از بخشها تبیین نماید، برای این منظور از مفاهیم «بقاء» و «تهدید وجودی» استفاده کرده است. مفهوم تهدید وجودی ناظر بر تهدیداتی است که موجودیت موضوع موردنظر را به مخاطره میاندازد و آن را با خطر اضمحلال، تخریب یا آسیب جدی روبهرو میسازد. بنابراین بر اساس مفهوم تهدید وجودی، هدف، مرجع امنیت و بخشهای وسیع تهدید معین میشود. در بخش زیستمحیطی، هدف مرجع مشخصی از سوی مکتب کپنهاگ معرفی نشده است و این بخش از کمبود مفهومی و روشی رنج میبرد. با این وجود، موضوعات متنوع و گستردهای در این خصوص مطرح میشوند، از جمله : بحران آب، گرمایش زمین، آب شدن یخ قطبها، آلودگی هوا و البته به زعم بوزان1 گفتمان در حال ظهور در روابط بینالملل گفتمان «امنیت آب و هوایی» میباشد که در آن بررسی میشود که چگونه مسائل زیست محیطی به مسائل امنیتی تبدیل و دستور کار امنیتی جدید در مقابل با منطق امنیت سنتی گسترده میشود(Trombetta, 2016: 28).
در کشور ایران که جزء مناطق خشک و نیمه خشک جهان است(Panahi & Malekmohamadi, 2014 : 14) پیامدهای حوادث آب محور به ویژه خشکسالی به طرق گوناگون خود را نمایان میسازد. از بارزترین مخاطرات تهدیدکننده حوادث آب محور، کاهش تولیدات کشاورزی، تغییر کاربری اراضی و در نهایت رشد بیکاری و تخلیه روستاها میباشد(Saleh & Mokhtari, 2011 : 211). این گونه مخاطرات طبیعی این ظرفیت را دارند که در نبود سیستمهای کاهش خطر، به سوانحی هولناک و ویرانگر برای اجتماعات بشری تبدیل شوند(Zhou et al., 2013:421). استان کرمانشاه، باوجود شرایط آب و هوایی کوهستانی و نیمه مرطوب، اما به دلیل توزیع بالای جمعیت در منطقه ، عدم مدیریت صحیح و نبود برنامههای جامعنگر در بخش آب در معرض مخاطرات آب محور به ویژه خشکسالی و سیل قرار دارد(Amanpour et al, 2015 : 61). از طرفی در مناطق روستایی، به دلیل وابستگی به بستر جغرافیایی و زمین شناختی، میزان آسیبهای وارده به لحاظ اقتصادی، محیطی و اجتماعی، بیشتر مشهود است(Romiyani et al, 2017 : 21). شناخت سطح امنیت آب در روستاها که به منابع آبی وابسته هستند، میتواند اقدامی مؤثر در راستای تقویت آن و در نتیجه پیشگیری از فجایعی غیرقابل جبران تلقی گردد. هدف کلی مقاله تحلیل سیاسی- امنیتی بحران آب در منطقه اورامانات استان کرمانشاه میباشد. نویسنده با توجه به مسأله بحران آب در کشور و به طور خاص در غرب کشور، به دنبال این مسأله میباشد که منطقه اورامانات در کرمانشاه از نظر سیاسی امنیتی در بحران آب چه وضعیتی دارد.
پیشینه تحقیق و مبانی نظری
در جدول زیر در راستای پژوههشای مرتبط با موضوع مقاله، پیشینههای مطالعاتی آورده شده است. از آنجا که موضوع آب به عنوان مسألهای اساسی و مهم در زندگی انسان میباشد پژوهشهای زیادی در این زمینه، چه در داخل کشور و چه در خارج از کشور انجام شده است. به طورکلی در تفاوت و جنبه نوآوری این مقاله با پیشینههای آورده شده میتوان گفت که مقاله مذکور به طور خاص به مطالعه منطقه اروامانات به روش کمی و حجم نمونه مورد نظر پرداخته است و به بررسی اینکه وضعیت سیاسی-امنیتی بحران آب در این منطقه چگونه میتواند باشد پرداخته شده است.
جدول شماره 1- مطالعاتی که به بررسی سنجش ابعاد مطرح شده در امنیت آب به طور مجزا پرداختهاند.
پژوهشگر | موضوع | شرح |
ایزدی (1385) | آب امنیت و خاورمیانه | ضمن برشمردن عوامل ایجاد بحران آب در خاورمیانه به بررسی بعد امنیتی بحران آب در خاورمیانه میپردازد. و آینده منطقه خاورمیانه را به مسائل آبی پیوند میدهد. |
فغانی (1387) | ابعاد سیاسی- امنیتی بحران آب در خاورمیانه عربی و آینده مذاکرات صلح اعراب و اسرائیل | یکی از مفصلترین پژوهشهای است که به بحران آب از بعد سیاسی و امنیت نگریسته است. مجموعه علل و عواملی را در ایجاد بحران آب دخیلند نام میبرد و در نهایت نتایج بحران آب و مشکلات ناشی از آن ضمن اینکه میتوانند منبع تولید خشونت و تنازع باشند، در عین حال قادرند بستر مناسبی برای توسعه همکاریها و به تبع آن رفع سایر مشکلات هم باشند. |
ولایتی (1390) | بحران آب در خراسان | با بررسی بحران آب در خراسان به این نتیجه رسیده بودند که عامل بحران آب در این منطقه اضافه برداشتهای مستمری است که به وسیله چاه های عمیق از آبخانه دشتها انجام میگیرد، تنها خشکسالی در این رابطه به عنوان عامل تعیین کننده در بحران آب تلقی نمیشود. |
عظیمی دزفولی و همکاران (1394) | آیندهنگاری یکپارچه، رویکردی برای غلبه برچالش بحران آب و غذا | معتقدند که با مطالعه چالشهای آینده و راهکارهای غلبه بر بحران آب در سطح ملی صرفاً نمیتواند با پیشبینی رفتار محیط طبیعی یا محاسبات کمی برای حداکثرسازی انتفاع اقتصادی و اجتماعی از منابع آب منطقهای انجام گیرد. بلکه مستلزم طرح مسئله در سطح ملی و بکارگیری نگاه سیستمی و یکپارچه به آن، مشارکت حداکثری ذینفعان از سطح افراد و گروههای دولتی و غیردولتی به منظور وفاق نسبی و تعهد جمعی است. |
مالکی و همکاران (1400) | بررسی وضعیت شاخص ترکیبی امنیت آبی استانهای ایران در بازه 1390-1395 : کاربردی از روشهای تحلیل چندمعیاره | خشکسالی و کمآبی در ایران یک واقعیت اقلیمی است و با توجه به روند روزافزون نیاز بخشهای مختلف به آب به ویژه بخش کشاورزی، مشکل خشکسالی در سالهای آینده حادتر خواهد شد. این در حالی است که رویکرد حفظ امنیت آبی در سیاستهای توسعه کشور به ویژه در بخش کشاورزی کمتر دیده میشود و سیاستگذاری توسعه در ایران منجر به تهدید منابع آب کشور شده و برقراری امنیت آبی را در کشور با چالش جدی مواجه نموده است. از این رو هدف مطالعه حاضر بررسی وضعیت امنیت آبی استانهای کشور در سالهای 1390 و 1395 براساس شاخصهای امنیت آبی و شناسایی مهمترین متغیرهای مؤثر بر آن است. |
Rao& Okwach(2013) | راهحلهای مدیریتی کشاورزان برای فصول خشک و مرطوب در کنیا | راهحلهای مدیریتی مطرح شده در فصل خشک عبارتاند از: استفاده از تراکم پائین گیاه، کاهش نیروی کار و استفاده از نهاده کمتر، استفاده بیشتر از گیاهان متحمل خشکی مانند سورگوم و ارزن، شخم و کشت زودهنگام قبل از شروع بارندگی، پذیرش ابزارهای حفاظت از آب و کاهش نواحی تحت کشت. راهحلهای مدیریتی مطرح شده در فصل مرطوب نیز شامل تراکم بالای کشت، استفاده از کود، کشت واریتههای ذرت هیبرید، کشت مخلوط، تقویت تراسبندی و افزایش نواحی تحت کشت میباشد. |
Henly-Shepard(2016) | امنیت اجتماعی آب | در این مطالعه، شاخصهای سطح رفاه اقتصادی، دسترسی به پسانداز، طرح امداد خانوار، بستههای امداد، شبکه حمایت اجتماعی و غیره را به عنوان مؤلفههای سنجش ظرفیت مقابله خانوار مورد ارزیابی قراردادند. همچنین برای بررسی سطح ظرفیت سازگاری خانوار به ارزیابی شاخصهای سطح دانش در مورد فجایع، داستانها و تجارب در زمینة فجایع، کشاورزی- باغبانی، ماهیگیری، نگهداری غذا، دانش اکولوژیکی سنتی و داروهای سنتی پرداختند. نتایج این بررسی نشان داده است که ظرفیت مقابله با افزایش منابع مالی و افزایش سطح امنیت اقتصادی افزایش مییابد. |
Araghchi,2014 | دیپلماسی آب، از منازعه تا همکاری | نویسنده اشاره میکند که با وجود بحران آب و عدم توانایی حل مشکلات ناشی از آن توسط همه کشورها، همکاری دوجانبه و چندجانبه بینالمللی در این زمینه اجتنابناپذیر است. |
Bereskie & et al, 2021 | مدیریت امنیت آب آشامیدنی در کانادا: یک چارچوب مبتکرانه برای انجام یک تأمین آب آشامیدنی سالم | بیان میشود که مدیریت آب آشامیدنی در کانادا پیچیده است، با یک ساختار حکومتی غیرمتمرکز و سه طبقه که مسئول آب آشامیدنی سالم در سراسر کشور است. اگرچه از سال 2001 تاکنون هیچ شیوع بیماریهای ناشی از آب در کانادا رخ نداده است، اما عدم بهبود عملکرد، به ویژه در سیستمهای آب آشامیدنی کوچک، مشهود است. رویکرد طرح ایمنی آب سازمان بهداشت جهانی برای مدیریت آب آشامیدنی نشان دهنده یک چارچوب مدیریت پیشگیرانه جایگزین برای استراتژهای معمول فعلی مدیریت آب آشامیدنی است. این رویکرد در سراسر جهان با موفقیت اجرا شده است و میتواند بسیاری از مسائل مربوط به مدیریت آب آشامیدنی در کانادا را برطرف کند. |
در سطح بینالملل در قالب بحران آب، دسترسی مطمئن بشر به آب، یکی از مهمترین دغدغهها برای ادامه حیات، توسعه اقتصادی، اجتماعی و حتی حفظ تمدن در یک جامعه میباشد. البته اهمیت مسئله محیطزیست در طی دهه 1980 در پی انتشار گزارش برانتلند، برگزاری کنفرانس محیط زیست و توسعه سازمان ملل، و سپس موج عظیم کنوانسیونها، پروتکلها و قراردادهای جهانی از سوی جامعه بینالمللی اهمیت بیشتری یافت. به گونهای که از دیدگاه سازمان ملل متحد پس از مشکل جمعیت، مسائل مربوط به بحران آب و مدیریت آن، دومین مسئله اصلی جهان شناخته شده است(Bazi et al,2016:211). امروزه، مسئله آب به دلیل افزایش چشمگیر جمعیت کره زمین، افزایش کشورهای صنعتی، بهره برداری نامناسب از منابع محیطزیست برای تأمین نیازهای اقتصادی، عدم مدیریت منابع آب در دسترس، کم بود آب شیرین و عدم همکاری بینالمللی برای این بحران در قالب بحران آب مطرح میشود و این امر قطعأ پیامدهایی به صورت مستقیم و غیرمستقیم برای کشورهای به ویژه در بعد امنیتی خواهد داشت. روند بحران آب با سرعت همچنان در حال پیشروی است، اکنون، نیمی از جمعیت جهان در نواحی زندگی میکنند که تنشهای مربوط به آب در آنها جاری است. سازمان ملل متحد پیشبینی میکند که کشورهای با درامد سرانه کم، تنش آبی زیاد که 7 میلیارد نفر در جهان را تا سال 2025 شامل میشود، اولین قربانیان بحران آب خواهند بود؛ به ترتیب سرانه آب کمتر از 1000 متر مکعب در سال و برداشت بیش از 40% از منابع تجدید شونده را معرف بحران آب دانستهاند. پیشبینی شده است تا سال 2025 ،60 درصد جمعیت جهان با یک تنش آبی مواجه باشند(Taghipour,2016:32). سازمان ملل تخمین زد تا سال 2025 میلادی، 1.8 میلیارد از مردم در کشورهای زندگی میکنند که با کمبود مطلق آب روبهرو هستند، به دلیل کمبود آب در مناطق خشک و نیمهخشک حدود 24 تا 700 میلیون نفر جابه جا میشوند و در نتیجه ناآرامیها تشدید میشود(Kreamer,2013:11). سازمانهای بینالمللی و از جمله کمیسون توسعه پایدار ملل مختلف جهان را از نظر میزان منابع تجدید شونده و تواناییهای آنها در تجهیز منابع مالی به چهار دسته زیر تقسیم کردهاند: کشورهای با درامد سرانه بالا و تنش آبی کم، کشورهای با درامد بالا و تنش آبی زیاد، کشورهای با درامد کم و تنش آبی کم و کشورهای با درامد کم و تنش آبی زیاد(Rababa,2015:109).
شورای ملی اطلاعات آمریکا، اظهار داشت که مشکلات آب، کشورهای کلیدی منطقه غرب آسیا را در معرض خطر بیشتر، بی ثباتی و نارسایی دولت قرار میدهد و آنها را از مشارکتهای سیاسی خارجی با دولتها و بازیگران دیگر باز میدارد. این شورا پیشبینی نمود، در سال 2040 میلادی، 33 کشور در عرصه جهانی در موقعیت تنش آبی قرار خواهند گرفت، 16 کشور از آنها در منطقه غرب آسیا قرار دارند، که از بین آنها نه کشور، بحرین، کویت، فلسطین، قطر، امارات متحده عربی، رژیم صهیونیستی، عربستان، عمان و لبنان وضعیت دشوارتری خواهند داشت(Maddocks et al.2017:512).
در منطقه غرب آسیا، به دلیل شرایط ویژه انسانی، محیطی و ساختاری، بحران آب به طور مستقیم با حیات و امنیت وجودی بازیگران در ارتباط است و به دلیل رشد کشورهای جهان سوم مستقر در این منطقه، افزایش نیازهای صنعتی، افزایش جمعیت، رشد طبقه متوسط و افزایش نیاز به مزارع کشاورزی و مواد غذایی، انرژی و ...، کشورهای منطقه غرب آسیا در وضعیت مطلوبی به سر نمیبرد. با توجه به تغییرات آبوهوایی، انتظار میرود این منطقه به سمتی حرکت نماید که از یکسو در آن برخی مناطق خشک و دیگر مناطق در بهترین وضعیت مرطوب شوند، از سوی دیگر در برخی مناطق افزایش میزان بارندگی و نبود امکانات کافی و توان مدیریتی مناسب، افزایش بیش از حد جریان آب و ایجاد سیل، تهدیدات و خسارات زیادی را به بار بیاورد، که در هر دو صورت با امنیت وجودی بازیگران منطقه درگیر خواهد بود، امنیتی که وابستگی بسیاری به امنیت تعریف شده سایر کشورهای منطقه دارد. البته، بحران آب در این منطقه از عوامل دیگر همچون شرایط خشکسالی، بارندگی کم و سطوح باالی تبخیر، محدود بودن منابع آب طبیعی، استفاده ناکارآمد از منابع آبی، استفاده از شبکههای آب قدیمی، آلودگی، مسائل فرهنگی– اجتماعی، و چارچوب قانونی، سیاسی و اقتصادی مؤثر بوده است. ترکیبی از این عوامل به این معنی است که نه تنها منطقه از رطوبت، خشکسالی و خشک شدن رنج میبرد، بلکه از تأثیرات تغییرات اقلیمی نیز آسیبپذیر است. پیشبینی میشود، افزایش دما و کمبود بارش در سوریه منجر به بیابانزایی 60% این کشور شود. در مصر، امواج گرما میتواند منجر به کاهش جریان نیل تا سال 2100 به میزان 75 % شود. در عربستان، تأمین آب از منابع زیرزمینی به دو برابر افزایش یافته است. مصرف از منابع غیرمتراکم آب، موجب شده است میزان آن در امارات متحده هر سال یک متر کاهش یابد و اگر این روند در کشورهای منطقه ادامه داشته باشد، کشورهای منطقه غرب آسیا به پایداری آب دست نخواهند یافت. با توجه به اینکه جمعیت جهان در سال 2050 به بیش از 9 میلیارد نفر میرسد، افزایش بحران آب در غرب آسیا و دریافت شدیدترین ضربههای امنیتی از این امر اجتناب ناپذیر است(Rosegrant et al., 2016).
مهمترین مشخصههای تبیین کننده وضعیت آب در مناطق مختلف جهان
با ورود به هزاره سوم و همزمان با افزایش جمعیت به ویژه در کشورهای در حال توسعه، تقاضا برای آب به منظور تأمین نیازهای جمعیتی افزایش قابل ملاحظهای یافته است. این موضوع به ویژه در مناطقی از جهان که به صورت طبیعی همواره با کمبود آب مواجه بودند، بیشتر حایز اهمیت است. شاخصها و مدلهای متعددی برای سنجش میزان آب کشورها به کار گرفته میشود که در ادامه، به برخی از آنها اشاره میکنیم.
وضعیت پراکندگی بارندگی در مناطق مختلف جهان
درحالیکه متوسط میزان بارندگی سالانه در جهان ۸۱۳ میلیمتر است، میزان بارندگی در منطقه خاورمیانه و ایران به ترتیب ۲۱۷ و ۲۲۸ میلیمتر بوده که کمتر از یک سوم متوسط بارندگی جهان است بررسی وضعیت مصرف آب به تفکیک بخشهای اصلی نشان میدهد که در بیشتر مناطق جهان (به غیر از قاره اروپا و آمریکا) بخش کشاورزی بیشترین سهم آب مصرفی را به خود اختصاص میدهد، سهم آب مصرف شده در بخش کشاورزی در منطقه خاورمیانه و قاره آفریقا به ترتیب ۸۴ و ۸۲ درصد است، در ایران ۹۲% آب مصرفی در بخش کشاورزی استفاده میشود(www.fao.org).
جدول 2- توزيع مصرف آب به تفكيك بخشهاي مصرفي در مناطق مختلف جهان
www.fao.org
و سهم ایران از منابع آب شیرین جهان نسبت به مناطق دیگر در سطح پایینتری قرار دارد. درحالیکه یک درصد از جمعیت جهان به ایران اختصاص دارد، سهم آن از منابع آب شیرین تنها 3/0 درصد است. از مجموع 9/397 میلیارد مترمکعب بارندگی سالانه در کشور ۶۶% آن پیش از رسیدن به رودخانهها تبخیر میشود. کل منابع آب تجدیدپذیر داخلی سالانه برابر 5/128 میلیارد مترمکعب است و با احتساب ۹ میلیارد مترمکعب منابع آب تجدیدپذیر خارجی، حجم سالانه منابع آب تجدیدپذیر واقعی برابر 5/137 میلیارد مترمکعب براورد میشود.
جدول 3- شاخصهاي اصلي منابع آب در ايران
Valadbegi, 2019 : 52
شاخص وابستگی به منابع آب خارجی
مقایسه شاخص "نسبت وابستگی به منابع آب خارجی در ایران و کشورهای دیگر نشان میدهد که منابع آب وارد شده از کشورهای همجوار تحت تأثیر موقعیت جغرافیایی آنها متفاوت است. وابستگی کشورها به منابع آب کشورهای همسایه یکی از دلایل اصلی نزاع بر سر آب بوده است. طبق گزارشهای سازمان ملل در نیم قرن اخیر، بیش از ۱۸۳۰ مورد مناقشه در زمینه آب در جهان رخ داده که ۳۷ مورد آن سبب بروز جنگ و یا انفجار سدها شده است. در منطقه خاورمیانه و قاره آفریقا کشورهای مصر، سودان و اتیوپی پر سر تقسیم آب رود نیل و کشورهای عراق، سوریه و ترکیه بر سر رودهای دجله و فرات تنشهای جدی دارند، میزان وابستگی ایران به منابع خارجی در سطح نسبتاً پایینی قرار داشته و حدود ۷% از منابع آب ایران از منابع خارجی تأمین میشود. هر چند شاخص وابستگی کشور به منابع آب ورودی از کشورهای همسایه در سطح پایینی قرار دارد، اما محدودیت منابع آب در شرق کشور سبب شده است که اختلافات جدی بین ایران و افغانستان در خصوص میزان بهرهمندی از آب رودخانه هیرمند که از کشور افغانستان سرچشمه میگیرد، وجود داشته باشد.
بحران آب در ایران
سیاستهای اقتصادی با تمرکز بر اصلاحات ارضی، توسعه اقتصادی در بیابان و قیمت گذاری آب در 50 سال گذشته، کمبود آب در ایران را تشدید کرده است. توزیع دوباره زمین به کشاورزان روستایی پس از انقلاب اسلامی، منجر به تغییر سیستم کشاورزی ایران شده است. آبیاری به سرعت خارج از ظرفیت سیستمهای آب سنتی گسترش یافته و منجر به افزایش مصرف کود و آفتکشها شده است. حفر چاه در سراسر ایران باعث کاهش قابل توجه سطح آب در مناطق آبیاری شده و باعث رقابت در عمیقترسازی چاهها شد. وزارت نیرو، تخمین میزند که برداشت حداقل 100 میلیارد مکعب متر آب از سفرههای آب در سالهای اخیر منجر به شورشدن چاه زمینهای کشاورزی و کاهش دسترسی به آبهای زیرزمینی شده است. قیمت گذاری آب نیز نقش مهمی در به وجود آمدن این وضعیت آب در ایران دارد. آبهای زیرزمینی برای تمام استفادهکنندگان رایگان بوده و هزینهای برای آبیاری نمیپردازند. به علاوه، یارانههای دولتی قیمتهای انرژی را به طور قابل توجهی کاهش داده و این یعنی استخراج آبهای زیرزمینی ارزان بود و این باعث بهرهبرداری بیش از حد منابع آب شده است(Lahan, 2014 : 5).
آب و فراهم کردن پایدار آن برای مصارف کشاورزی، صنعت و شرب در نواحی خشک و نیمه خشکی مثل ایران یکی از مهمترین اولویتهای دولتمردان باید باشد. ایران اکنون با چالشهای زیست محیطی فزایندهای مواجه است که در حال حاضر برای ثبات این کشور در بلندمدت بسیار خطرناکتر از تهدید دشمنان خارجی یا منازعات سیاسی داخلی محسوب میشوند. طبق گزارش سازمان جنگلها، مراتع، و آبخیزداری ایران که در اواسط سال ۲۰۱۳ منتشر شده بود، بیش از دوسوم خاک ایران در حدود ۱۱۸ میلیون هکتار به سرعت در حال تبدیل شدن به بیابان است. طبق شاخص عملکرد زیست محیطی سال ۲۰۱۲ که از سوی دانشگاههای یِیل و کلمبیا انجام شد و ۲۲ فاکتور محیطی چون منابع آب، آلودگی هوا، تنوع زیستی و تغییرات آبوهوایی را مورد بررسی قرار داده بود، ایران از میان ۱۳۲ کشور مورد مطالعه، در جایگاه ۱۱۴ قرار گرفت(Mishel & Ayndehban, 2015).
بر اساس پژوهش گروه تحقیقاتی آیندهبان «که ۱۰۰ مشکل و مسئله اساسی جامعه ایران در سال ۱۳۹۶را فهرست کرده است، مسئله دوم (بحران آب)، مسئله هشتم (پیامدهای بحران آب)، مسئله سیوسوم (نزاعهای آب بر سر انتقال آب در داخل ایران و با کشورهای همسایه) و مسئله سیونهم (آلودگیهای آب) به طور مستقیم به موضوع آب مربوط هستند(Ayndehban, 2017). این امر به خوبی بیانگر اولویت بحران آب و لزوم رسیدگی دولت به آن است. سه شاخص زیر از معتبرترین شاخصهایی است که همواره براي تعیین بحران آب مورد استناد قرار میگیرد: الف) شاخص فالکن مارك؛ ب) شاخص سازمان ملل؛ ج)شاخص بهرهوری آب.
شاخص فالکن مارك
فالکن مارك دانشمند سوئدي است در مطالعات خود بحران آب را بر اساس مقدار سرانه منابع آب تجدیدپذیر سالانه هر کشور تعریف کرده است. بر این اساس کشورهایی که داراي سرانه منابع آب سالانه تجدیدپذیر بیش از 1700 متر مکعب هستند، جزء کشورهایی با تنش آبی محسوب میشوند و کشورهایی که داراي سرانه آب تجدیدپذیر کمتر از هزار مترمکعب در سال هستند، جزء کشورهایی با کمبود آب هستند. اگر سرانه آب کشوری کمتر از متر 500 مکعب در سال باشد، فشار بسیار شدیدي به آن کشور تحمیل میشود(بزی و همکاران،2010 :5-4). با توجه به رشد جمعیت در ايران، سرانه منابع آب تجديدشونده ساالنه كه در سال 1335 شمسی 7 هزار متر مكعب بوده، در سال 1375 به 2 هزار مترمكعب كاهش يافته و پیشبینی میشود كه تا سال1400 به حدود800 مترمكعب كاهش يابد كه پايینتر از مرز كمآبی (1000 متر مكعب) است. با توجه به تقسیمبندی سازمان ملل متحد، در سال مزبور ايران نه تنها شرايط تنش و فشار ناشی از كمبود آب را تجربه خواهد كرد، بلكه وارد شرايط كمیابی شديد آب میشود(Tajrishi & Abrishamchi, 2004 : 25).
شاخص سازمان ملل
کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل میزان درصد برداشت از منابع آب تجدیدپذیر هر کشور را به عنوان شاخص اندازه گیری بحران آب معرفی کرده است. بر اساس شاخص سازمان ملل، هرگاه میزان برداشت آب یک کشور بیشتر از 40% کل منابع آب تجدیدپذیر آن باشد، این کشور با بحران شدید آب مواجه است و اگر این مقدار در حد فاصل 40 تا20 درصد باشد، بحران در وضعیت متوسط و چنانچه این شاخص بین 20 تا 10 درصد باشد، بحران درحد معتدل و براي مقادیر کمتر از 10%، این کشور بدون بحران آب یا داراي بحران کم است(Bazi et al, 2010). طبق این شاخص ما در بحران شدید آب قرار داریم. بنابراین شاخصها و اظهارات مقامات دولتی مسئول در زمینه آب، بحران آب به وضع خطرناکی رسیده و هر روز با توجه به مصرف بیرویه آب و تغییرات آب و هوایی تشدیدکننده وضعیت آب در ایران بدتر میشود.
شاخص بهرهوری آب
از شاخصهای دیگر مصرف منابع آب، شاخص بهرهوری آب است که نشان میدهد به ازای هر مترمکعب آب مصرفی، چند واحد تولید ناخالص داخلی به دست آمده است. برای محاسبه این شاخص، تولید ناخالص داخلی بر مقدار آب مصرف شده تقسیم میشود و عدد به دست آمده، به عنوان شاخص استفاده میشود. مقدار این شاخص به تبعیت از شرایط و ساختار اقتصادی کشورها متفاوت است. بررسی این شاخص در بین کشورهای مختلف جهان تفاوتهای آشکاری را بین کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه نشان میدهد، به طوری که مقدار کل این شاخص در سال ۲۰۱۱ بین 1/39 دلار تولید ناخالص داخلی به ازای هر مترمکعب آب مصرفی (دلار سال ۲۰۰۵) در کشورهای با درامد بالا تا 1/2 دلار تولید ناخالص داخلی به ازای هر متر مکعب آب مصرفی در کشورهای با درامد پایین در نوسان بوده است. همان طور که در جدول ۴ ملاحظه میشود، در کشورهای توسعه یافته به دلیل سهم بالای بخشهای صنعت و خدمات از تولید ناخالص داخلی این کشورها و نیز فناوریهای بالاتر در استفاده از منابع آب، شاخص بهرهوری آب از مقدار بیشتری برخوردار بوده و بدان معناست که به ازای هر واحد مصرف آب، ارزش افزوده بیشتری نسبت به کشورهای کمتر توسعه یافته به دست میآید. این در حالی است که بیشتر کشورهای توسعه یافته به دلیل قرار گرفتن در عرضهای بالاتر کره زمین، کمتر با محدودیت آبی دست به گریبان بوده و با مشکلات کمتری در این زمینه مواجه هستند.
میزان بهرهوری آب در کشور در سال ۲۰۱۱ برابر ۳ دلار تولید ناخالص داخلی به ازای یک مترمکعب آب مصرفی (به دلار سال ۲۰۰۵) گزارش شده است که در مقایسه با متوسط بهرهوری آب در سطح جهان (۱۴ دلار تولید ناخالص داخلی به ازای یک مترمکعب آب مصرفی، در سطح بسیار پایینتری قرار دارد، ضریب دسترسی جمعیت شهری و روستایی به آب بهداشتی در کشور به ترتیب ۹۸ و ۹۲ درصد بوده، در حالی که متوسط حجم كل آب سالانه کشور رقم ثابتی است. تقاضا برای آب در دهههای اخیر افزایش یافته است. بر این اساس، متوسط سرانه آب تجدیدپذیر کشور از ۵۵۰۰ مترمکعب در سال ۱۳۴۰ به ۳۴۰۰ مترمکعب در سال ۱۳۵۷ و از ۲۵۰۰ مترمکعب در سال ۱۳۶۷ به ۲۱۰۰ مترمکعب در سال ۱۳۷۶ و ۱۷۱۸ مترمکعب در سال ۱۳۹۰ کاهش یافته است. در صورت تداوم روند فعلی مصرف آب، این شاخص به حدود ۱۳۰۰ مترمکعب در سال ۱۴۰۰ کاهش خواهد یافت.
جدول 4- مقايسه شاخص بهرهوري آب به تفكيك سطوح درامدي كشورها
Valadbegi, 2019 : 52
اسناد بالادستی و مستندات قانوني در بخش آب
تا قبل از سال 1347 کماکان نظام حقوق آب ايران مبتني بر حقوق خصوصي بود و مشکلات و معظلات مرتبط با منابع آب زيرزميني در حيطه مسائل ملي گنجانده نميشد، اما با تصويب قوانيني از جمله: «اصلاحات ارضي 1343»، «قانون حفظ و حراست منابع آبهاي زيرزمينـي کشـور 1345» و «قانون آب و نحوه ملي شدن آن 1347». جايگاه دولت به عنوان نهاد مـديريت منابع آب کشور روزبه روز پررنگتر و بهرهبـرداري از منـابع آب زيرزمينـي وارد عرصـه حقوق عمومي شد. مصادف شدن اين اتفاقات با ورود و نهادينه شـدن جنبـه سـخت افـزاري تكنولوژي (حفر چاه) باعث شد تا به مرور زمان، نظام مشارکت و نظارت مـدني برای بهرهبرداري پايدار از منابع آب زيرزميني جاي خود را به بهرهبرداري فردي ناپايدار دهد. پس از انقلاب اسلامی و با تصـويب قـانون توزيـع عادلانه آب (1361) تأثيرگـذاري دولت در فرايند مديريت منابع آب بسيار پررنگتر از قبل شد (مـاده 1 قـانون توزيـع عادلانه آب، 1361) و با تغيير در حقـوق مالكيـت و نحـوه مـديريت منـابع آب زيرزمينـي، مشـارک مدني در بهره برداري پايدار از منابع آب زيرزميني کاهش يافت، سـازوکار حقـوقي کارامـدي که باعث میشد تعادل بين برداشت و تغذيه آبهاي زيرزميني برقرار باشد به هم خورد و جـاي خود را به بهرهبرداري ناپايدار و در نتيجه عدم پايداري منابع آب زيرزميني داد(Farzaneh et al, 2018 : 70-71).
این فرایند باعث شد که نهادهای سنتی تنظیم کننده بهرهبرداری از منابع آب جای خود را به دولت و نهادهای دولتی دهند و مشکلات سیاستگذاری آب شروع شود. اسناد بالادستی و فراتر از نهادهای اجرایی موضوع آب در کشور که به وسیله دولت و نهادهای قانونگذار حکومتی طراحی شدهاند، کم نیستند و حداقل در نظر، به ابعاد مختلف موضوع آب پرداختهاند. ولی مشکل، علاوه بر مشکلات کارشناسی، عدم توجه به اسناد توسط نهادهای اجرایی و مشکلات اجرایی آنهاست. اسنادی مثل سند چشمانداز، سیاستهای کلی برنامههای توسعه، سیاستهای کلی اصلاح الگوی مصرف، سياستهاي كلي اقتصاد مقاومتي، سياستهاي كلي نظام در خصوص منابع آب و سياستهاي توسعه و تكامل جمهوري اسلامی ايران وجود دارند که هر کدام با وجود ضعفهایی کوشیدهاند نگاهی به موضوع آب و بحران آن داشته باشند.
جدول 5- سياستهاي كلي برنامههای چهارم، پنجم و ششم توسعه (به طور مستقيم مرتبط با بخش آب)
در مجموع، بررسی مطالعات پیشین نشان میدهد در مفهوم امنیت اجتماعی آب، برگشتپذیری به عنوان توانایی بلندمدت جامعه و ظرفیت مقابله به عنوان توانایی کوتاه مدت جامعه در مقابل فجایع آب محور مطرح است. برای ارزیابی برگشتپذیری، ابعاد نهادی، اکولوژیکی، زیرساختی، اقتصادی و اجتماعی و در بررسی مفهوم ظرفیت مقابله در برابر فجایع آب مدنظر قرارگرفته است. بدین ترتیب، مفهوم عملیاتی امنیت آب شکل میگیرد.
مواد و روشها
روش پژوهش حاضر با توجه به ماهیت و اهداف موضوع تحقیق از نظر ماهیت، از نوع پژوهشهای کمی محسوب میشود و از نظر هدف کاربردی است. روش این تحقیق بر اساس چگونگی به دست آوردن دادههای مورد نیاز، توصیفی- پیمایشی است. جامعه آماری تحقیق، سرپرستان خانوارهای منطقه اورامات (پاوه، روانسر، جوانرود و ثلاث باباجانی). حجم نمونه با استفاده از جدول مورگان، حدود 384 خانوار تعیین گردید. روش نمونهگیری، روش خوشهای میباشد. ابزار گردآوری اطلاعات برای دستیابی به اهداف مطالعه پرسشنامه بوده است. برای تحلیل مقایسات زوجی از نرمافزار Expert Choice بهره گرفته شد. برای روایی پرسشنامه، تعدادی از استادان دانشگاه در حوزه امنیت آبی، سوالات را تأیید کردند همچنین در پایایی، مقدار ضریب آلفای کرونباخ برای تمامی متغیرهای مورد بررسی بزرگتر از 7/0 میباشد که نشان دهنده مطلوب بودن وضعیت پایایی متغیرهای مورد بررسی است.
معرفی محدوده پژوهش
منطقه اورامانات در طول شرقی 45 درجه و 39 دقیقه تا 46 درجه و 50 دقیقه و عرض شـمالی 34 درجـه و 31 دقیقه تا 35 درجه و 17 دقیقه نصفالنهار گرینویچ واقع شده و شامل چهار شهرستان پاوه، جوانرود، روانسر و ثلاث و باباجانی واقع در استان کرمانشاه میباشد. این منطقه با مساحت 4377 کیلومتر مربع (حـدود 18 درصـد مسـاحت استان کرمانشاه) از شمال به استان کردستان از شرق به شهرستان کرمانشاه و از جنوب به شهرستان دالاهـو و سـرپل ذهاب و از غرب به کشور عراق محدود میشود (شکل 1). جمعیـت منطقـه 199484 نفـر بـوده کـه از ایـن تعـداد 102965 نفر (حدود 52 درصد جمعیت منطقه) در 21 دهستان، 512 نقطه روستایی و 32142 خانوار سکنی گزیـدهاند(سالنامه آماري استان کرمانشاه، 1395 (از 492 آبادي داراي سکنه منطقـه 217 روسـتا (1/44 درصـد) در قالـب 21542 خانوار و 11542 نفر داراي دهیاري میباشد.
شکل 1- نقشه موقعیت منطقه جغرافیایی مورد مطالعه
تحلیل یافتهها
انسان به طور تجربی آموخته بود که هرگاه درمکانی آب فقط برای ده خانوار وجود دارد، در آنجا بیست خانوار نمیتواند زندگی کند. به عبارت دیگر، توان محیطی، حداکثر جمعیت در یک فضای معین را تعیین میکرد. با فاصله گرفتن انسان با طبیعت، بسیاری از این گونه خصلتهای دور اندیشانه او هم از بین رفت و طبیعت نقش امکانات فنی زندگی را بر عهده گرفت. برای ارزیابی بعد اجتماعی امنیت آب، بعد نهادی برگشتپذیری با 7 گویه موردسنجش قرار گرفت. میانگین و انحراف معیار هر گویه در چهار شهرستان مورد مطالعه در جدول 6 گزارش شده است.
جدول 6- گویههای سنجش نهادی
ردیف | گویههای سنجش نهادی | پاوه | روانسر | جوانرود | ثلاث باباجانی | |||||||||||||
میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | |||||||||||
1 | حمایت دولت | 25/2 | 68/0 | 98/1 | 82/0 | 58/2 | 70/0 | 25/2 | 67/0 | |||||||||
2 | پرداخت وام خشکسالی | 41/2 | 85/0 | 84/1 | 74/0 | 67/1 | 69/0 | 67/1 | 70/0 | |||||||||
3 | برگزاری کلاسهای آموزشی | 04/2 | 84/0 | 82/1 |
73/0 | 03/2 | 68/0 | 06/2 | 67/0 | |||||||||
4 | دسترس بودن سیستم اطلاعات هواشناسی | 63/2 | 88/0 | 89/2 | 09/1 | 06/2 | 68/0 | 05/2 | 67/0 | |||||||||
5 | بررسی سلامت آب مصرفی | 33/2 | 24/1 | 51/1 | 65/0 | 03/2 | 68/0 | 06/2 | 68/0 | |||||||||
6 | در دسترس بودن نهادهای امدادگر | 71/2 | 64/0 | 01/2 | 88/0 | 62/1 | 64/0 | 06/2 | 68/0 | |||||||||
7 | حل وفصل اختلافات آب محور | 01/2 | 68/0 | 06/2 | 67/0 | 11/1 | 63/0 | 11/2 | 06/1 | |||||||||
بعد اکولوژیک با 7 گویه مورد سنجش قرار گرفت. میانگین و انحراف معیار هر گویه در چهار شهرستان مورد مطالعه در جدول 7 گزارش شده است. طبق مندرجات این جدول، شهرستانهای موردمطالعه از نظر قرارگیری خانهها در مسیر سیلاب مشکل چندانی نداشتهاند.
جدول7- گویههای سنجش اکولوژیک
ردیف | گویههای سنجش اکولوژیک | پاوه | روانسر | جوانرود | ثلاث باباجانی | |||||||||||||
میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | |||||||||||
1 | در معرض سیل بودن | 21/2 | 64/0 | 98/1 | 82/0 | 58/2 | 70/0 | 25/2 | 67/0 | |||||||||
2 | قرارگیری زمین کشاورزی در مسیر سیل | 41/2 | 85/0 | 16/2 | 77/0 | 67/1 | 69/0 | 67/1 | 70/0 | |||||||||
3 | تخریب خانه در اثر طغیان | 13/2 | 77/0 | 44/2 |
78/0 | 03/2 | 68/0 | 06/2 | 67/0 | |||||||||
4 | کم شدن آب چاه | 63/2 | 88/0 | 89/2 | 09/1 | 06/2 | 68/0 | 05/2 | 67/0 | |||||||||
5 | بروز تگرگ سیل اسا | 33/2 | 24/1 | 51/1 | 65/0 | 03/2 | 68/0 | 06/2 | 68/0 | |||||||||
6 | بروز خشکسالی | 24/3 | 21/1 | 01/2 | 88/0 | 62/1 | 64/0 | 06/2 | 68/0 | |||||||||
7 | بروز سیل | 75/2 | 02/1 | 06/2 | 67/0 | 11/1 | 63/0 | 11/2 | 06/1 | |||||||||
بعد اقتصادی با 5 گویه موردسنجش قرار گرفت. میانگین و انحراف معیار هر گویه در چهار شهرستان مورد مطالعه در جدول 8 گزارش شده است. کمترین مقدار متوسط گویهها مربوط به گویة "درامد کافی و بیشترین آن مربوط به گویة "توانایی پرداخت پول بیمه محصولات "ارزیابی گردیده است.
جدول 8-گویههای سنجش اقتصادی
ردیف | گویههای سنجش اقتصادی | پاوه | روانسر | جوانرود | ثلاث باباجانی | ||||||||||||
میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | ||||||||||
1 | درامد کافی | 11/2 | 61/0 | 94/1 | 82/0 | 41/2 | 62/0 | 11/2 | 67/0 | ||||||||
2 | داشتن پس انداز کافی | 41/2 | 85/0 | 16/2 | 77/0 | 67/1 | 69/0 | 67/1 | 70/0 | ||||||||
3 | توانایی جبران خسارت | 13/2 | 77/0 | 44/2 | 78/0 | 03/2 | 68/0 | 06/2 | 67/0 | ||||||||
4 | بیمه محصولات زراعی | 63/2 | 88/0 | 89/2 | 09/2 | 68/2 | 68/0 | 55/2 | 67/0 | ||||||||
5 | توانایی پرداخت بیمه | 33/2 | 24/1 | 51/1 | 65/0 | 03/2 | 68/0 | 06/2 | 68/0 | ||||||||
بعد اجتماعی با 8 گویه موردسنجش قرار گرفت. نتایج طبق جدول شماره (9) آورده شده است.
جدول 9- گویههای سنجش اجتماعی
ردیف | گویههای سنجش اجتماعی | پاوه | روانسر | جوانرود | ثلاث باباجانی | ||||
میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | ||
1 | در اختیار داشتن اطلاعات هواشناسی | 49/2 | 85/0 | 16/2 | 77/0 | 67/1 | 69/0 | 67/1 | 70/0 |
2 | باور به حمایت دولت | 13/2 | 77/0 | 44/2 | 78/0 | 03/2 | 68/0 | 06/2 | 67/0 |
3 | اعتماد به دولت | 59/2 | 88/0 | 89/2 | 09/1 | 06/2 | 68/0 | 05/2 | 67/0 |
4 | مشارکت روستاییان جهت حل مشکلات | 42/2 | 24/1 | 51/1 | 65/0 | 03/2 | 68/0 | 06/2 | 68/0 |
5 | آموزش نحوه رویارویی با بحرانهای آب | 52/2 | 88/0 | 89/2 | 09/1 | 06/2 | 68/0 | 05/2 | 67/0 |
6 | مشارکت روستائیان در کلاسهای با محوریت موضوعی آب | 23/2 | 24/1 | 51/1 | 65/0 | 03/2 | 68/0 | 06/2 | 68/0 |
7 | اختلاف کشاورزان برای تأمین آب کشاورزی | 69/2 | 64/0 | 01/2 | 88/0 | 62/1 | 64/0 | 06/2 | 68/0 |
8 | مهاجرت روستائیان به دلیل کم آبی | 61/2 | 88/0 | 89/2 | 09/1 | 06/2 | 68/0 | 05/2 | 67/0 |
ظرفیت مقابله در برابر خشکسالی با استفاده از 9 گویه سنجیده شد. میانگین و انحراف معیار هر گویه در چهار شهرستان مورد مطالعه در جدول 10 آورده شده است.
جدول 10- گویههای سنجش ظرفیت مقابله در برابر خشکسالی
ردیف | سنجش مقابله با خشکسالی | پاوه | روانسر | جوانرود | ثلاث باباجانی | |||||
میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | |||
1 | کشت محصولات با نیاز آبی کم | 11/2 | 76/0 | 44/2 |
78/0 | 03/2 | 68/0 | 06/2 | 67/0 | |
2 | تغییر شیوه آبیاری از سنتی به قطرهای و بارانی | 58/2 | 81/0 | 89/2 | 09/2 | 68/2 | 68/0 | 55/2 | 67/0 | |
3 | کشت ارقام مقاوم به خشکسالی | 38/2 | 77/0 | 51/1 | 65/0 | 03/2 | 68/0 | 06/2 | 68/0 | |
4 | کاهش استفاده از کودهای شیمیایی | 29/2 | 81/0 | 44/2 | 78/0 | 03/2 | 68/0 | 06/2 | 67/0 | |
5 | تغییر تاریخ کشت | 52/2 | 88/0 | 89/2 | 09/1 | 06/2 | 68/0 | 05/2 | 67/0 | |
6 | کشت با تراکم پایینتر | 23/2 | 24/1 | 51/1 | 65/0 | 03/2 | 68/0 | 06/2 | 68/0 | |
7 | کشت محصولات در گلخانه | 69/2 | 64/0 | 01/2 | 88/0 | 62/1 | 64/0 | 06/2 | 68/0 | |
8 | ابرسانی به روستاها به وسیله تانکر
| 53/2 | 88/0 | 89/2 | 09/1 | 06/2 | 68/0 | 05/2 | 67/0 | |
9 | دسترسی به منابع آب بهداشتی خارج از روستا | 27/2 | 24/1 | 51/1 | 65/0 | 03/2 | 68/0 | 06/2 | 68/0 | |
جدول 11- گویههای سنجش تهدیدات امنیتی ناشی از کم آبی
ردیف | سنجش تهدیدات امنیتی ناشی از کم آبی | پاوه | روانسر | جوانرود | ثلاث باباجانی | |||||
میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | |||
1 | درگیری نظامی فروملی و فراملی | 52/2 | 88/0 | 89/2 | 09/1 | 06/2 | 68/0 | 05/2 | 67/0 | |
2 | ظهور و توسعه نیروهای تروریستی | 13/2 | 77/0 | 44/2 | 78/0 | 03/2 | 68/0 | 06/2 | 67/0 | |
3 | ضعف و نابودی منابع کشاورزی | 42/2 | 24/1 | 51/1 | 65/0 | 03/2 | 68/0 | 06/2 | 68/0 | |
4 | ناامنی غذایی | 52/1 | 68/0 | 89/1 | 77/0 | 17/2 | 68/0 | 05/1 | 67/0 | |
5 | فقر، بیکاری و خشونت ساختاری | 23/2 | 24/1 | 51/1 | 65/0 | 03/2 | 68/0 | 06/2 | 68/0 | |
6 | مهاجرت فروملی | 69/2 | 64/0 | 01/2 | 88/0 | 62/1 | 64/0 | 06/2 | 68/0 | |
7 | مهاجرت فراملی | 13/2 | 77/0 | 44/2 | 78/0 | 03/2 | 68/0 | 06/2 | 67/0 | |
8 | اثرگذاری نامطلوب بر هویت و امنیت انسانی | 53/2 | 88/0 | 89/2 | 09/1 | 06/2 | 68/0 | 05/2 | 67/0 | |
بررسی گویههای سنجش تهدیدات امنیتی ناشی از کم آبی در جدول (11) نشان میدهد که، گویه، مهاجرت فروملی، اثرگذاری نامطلوب بر هویت و امنیت انسانی و درگیری نظامی فروملی و فراملی بیشترین میانگین و وزن را بر تهدیدات و ناامنی ناشی از خشکسالی و کم آبی دارد. در واقع، امروزه در منطقه بحران مهاجرت از اهمیت بالایی برخوردار است و در آینده نیز بر شدت و اثرات امنیتی آن افزوده میشود. این امر به تدریج که در دو قالب مهاجرفرست و مهاجرپذیر در دو بعد درون کشوری و بین کشوری رخ خواهد داد، موجبات افزایش ناامنی اجتماعی خواهد بود، زیرا کنشگرانی که با ناامنی آب مواجه هستند و به دلائل فوق الذکر به مهاجرت داخلی و بیرونی مبادرت مینمایند، نیروهای هویتی را به کشور و شهری وارد یا از آنها خارج مینماید که در هر دو صوت هویت جامعه با ناامنی وجودی مواجه میشود. آسیبهای جدی در ابعاد مختلف بر کنشگران مختلف خواهد داشت. لذا بحران آب میتواند موجبات کمبود شغل، درامد، کاهش مواد غذایی کافی و سالم، افزایش قیمت غذایی، نابودی گونههای گیاهی و جانوری و در نتیجه ناامنی غذایی، خشونت ساختاری، بیثباتی سیاسی، ضعف حکمرانی، تقلیل قدرت اقتصادی، محو فرصتهای شغلی و ... را فراهم نماید و در این راستا مهاجرت را به عنوان یک راهحل به افراد جامعه دیکته نماید، این مهاجرت ممکن است از درون کشور و از شهری با منابع آبی کمتر به شهری با وضعیت بهتر آبی یا از کشوری به کشور دیگر صورت بگیرد، که هر یک ناامنیهای خاص خود را موجب میشود. یکی از مهمترین وجوه ناامنی، مهاجرت، بیماری و بیکاری است، به آن معنا که معمولاً در کشورهایی که از کمبود یا بحران آب رنج میبرند و گرفتار ناامنی اقتصادی و سیاسی شدهاند، بیماریهای واگیردار ایجاد و افزایش مییابد و کشور توان پاسخگویی به این حجم بیماری ندارد و آب کافی برای درمان و پرورش نسل سالم یافت نمیشود، لذا فرد با مهاجرت خود این بیماری را به جامعه هدف انتقال و ناامنی انسانی و اجتماعی را افزایش میدهد. میانگین امنیت اجتماعی آب و ابعاد آن را با احتساب اوزان مؤلفهها نشان میدهد. امنیت اجتماعی آب با احتساب اوزان در دهستان هولی نسبت به سایر دهستانها پائینتر براورد گردیده است.
جدول 12- میانگین کلی گویههای سنجش
ابعاد امنیت اجتماعی آب | پاوه | روانسر | جوانرود | ثلاث باباجانی |
برگشتپذیری | 24/1 | 19/1 | 25/1 | 23/1 |
ظرفیت مقابله | 89/0 | 76/0 | 89/0 | 77/0 |
امنیت اجتماعی آب | 08/2 | 01/2 | 04/2 | 11/2 |
نتیجهگیری و ارایه پیشنهادات
آب «اين مفهوم دو حرفي، يك زماني در كنار زندگي قرار ميگرفت و تركيب مايه حيات» را تشكيل ميداد. اما با بد شدن حال زمين و زياده خواهيها و شايد عدم توان مديريت انسان بر منابع موجود و البته محدود زمين، واژه آب در كنار بحران قرار گرفت و تبديل به مسألهاي شد كه اين روزها اركان مختلف جوامع را درگير خود كرده است. سالها چالشهاي مربوط به آب تنها در حوزههاي مهندسي منابع مطرح ميشد و مهندسان و كارشناسان اين حوزه به فكر راهكاري براي حل چالشهاي موجود در اين حوزه بودند. اما جهان در مطالعات پيش رونده خود به اين نتيجه رسيده است كه بحران آب بحران دولتها يا يك حوزه خاص نيست. بعضی از مناطق سکونتگاهی در این منطقه همواره از بحران آب رنج میبرند که برخی از آنها مورد اشاره قرار گرفت. لیکن آنچه قابل تأمل است تنش آبی در حوضههای حساس و اثرات امنیتی منتج از آن میباشد که امنیت چندبعدی را در منطقه با تهدید وجودی مواجه نموده است. در بسیاری از کشورها منابع آب، رقابت‌های شدیدی را میان گروههای داخلی، که هر کدام دارای منافع و علایق خاص خود هستند برانگیخته است و سلطه و نظارت بر منابع آب فراملی نیز هر از گاهی باعث ایجاد تنش و بحران میان کشورها شده است. در بسیاری از کشورهای ضعیف، مدیریت منابع آب، رقابت شدیدی میان گروههای داخلی جامعه که هر کدام دارای منافع و علایق خاص خود هستند بر انگیخته است و بسیاری از کشورها مانند پرو، یونان، چین، کشورهای حوضه خلیج فارس و... تدابیر ویژه‌ای را برای مبارزه با بحران آب در پیش گرفته‌اند. کشور ایران نیز که در کمربند خشک و نیمه خشک جهان قرار دارد و میزان بارندگی سالانه بسیار ناچیز (250 میلی متر در سال) دارد، از نظر منابع آب در شرایط مطلوب قرار ندارد و دلایلی از جمله افزایش مصرف آب، عدم تقارن بارندگی‌ها در کشور، رشد جمعیت، توسعه نامتوازن، مصارف بیرویه و ناصحیح آب در بخش کشاورزی و صنعت و ... کشور ایران را در مرز بحران آبی رسانده است. در سالهای اخیر در کشور ایران نیز رویدادهایی مانند کمبود یا کیفیت نامناسب آب موجود در شبکه شهری، تجاوز حوزه‌های شهری به منابع آب حوزه‌های روستایی در اثر افزایش جمعیت، اعتراضات شکل‌گرفته نسبت به روند انتقال حوضه به حوضه آب، تنشهای محلی در خصوص استفاده از منابع آبی بویژه بین کشاورزان و حتی واکنشهای در اعتراض به خشک شدن رودخانهها تالابها و دریاچههای داخلی خبر از سیاسی شدن بحران آب در ایران میدهد.
تا اینجا، اگر پذیرفته باشیم که در ایران بحران آب وجود دارد و همچنین پذیرفته باشیم که این بحران بارها بار سیاسی به خود گرفته است نه تنها فرایند تشریح پیامدهای بحران سیاسی آب آسان و قابل فهم‌تر خواهد شد بلکه راه‌های جلوگیری از پیامدهای مخرب آن نیز امکان‌پذیرتر میشود. البته ذکر این نکته ضروری است که علی رغم شباهت‌های فراوان میان آثار و پیامدهای تنش‌ها و درگیریهای سیاسی سطوح فراملی و فروملی میان این دو تفاوتی کلیدی وجود دارد و آن این است که در درگیریهای سیاسی فراملی قانون و حکمیتی کلی وجود ندارد و حال اینکه در درگیریهای سیاسی فروملی در صورت وجود یک حکومت مقتدر حکمیت آن حکومت میتواند فارغ از عادلانه بودن یا نبودن نحوه توزیع منابع فرایند درگیری‌ها را پایان بخشد.
بحران آب در ایران، به عنوان موضوعی مهم مطرح شده است که توجه در سطح کلان مدیریتی لازم است. با توجه به یافتههای پژوهش، در غرب کشور و منطقه اروامانات استان کرمانشاه نیز مسأله بحران آب و چالشهای سیاسی امنیتی مطرح است. براساس گویههای مطرح شده و آنچه که افراد پاسخگو به عنوان حجم نمونه، جواب دادهاند در جداول در متن قابل مشاهده است. در انتها راهکارهای زیر ارائه و پیشنهاد میشوند.
1. آگاهي‌بخشي: سازمانهاي غيردولتي، احزاب و هستههاي محلي و مدني ميتوانند در بخش آموزش و تنوير افكار عمومي با موضوع بحران آب نقش بسزايي ايفا نمايند. توسعه كمي و كيفي موسسات مدني ميبايست يكي ازسياستهاي كلان دولت باشد. ضمن آنكه در اين خصوص ميتوان ازگروههاي مرجع همانند مبلغين ديني، هيأتهاي مذهبي و دانش آموزان و دانشجويان بهرهبرداري اجرايي نمود.
2. همكاري جهاني: مشكل كم‌آبي يكي از مشكلات بين‌المللي است يعني هم علل آن و هم پيامدهايش از مرزها مي‌گذرد؛ بنابر اين جز از طرق بين‌المللي قابل حل نيست.
3. پيشگيري از گسترش كم‌آبي با وضع مقررات سخت: درخواست رئيس سازمان حفاظت محيط زيست در شهريور سال جاري براي تشكيل اتاق‌هاي فكر ميان نمايندگان دولت و تشكل‌هاي مردم‌نهاد و همچنين تأكيد وي بر لزوم تلاش براي بكارگيري ايده‌هاي دانشگاهي براي حل مشكل كم‌آبي، طليعه اقدامات مثبت در اين زمينه است.
4. وجود يك نظام جامع و اولويت‌گذاري بر اصلاح بخش كشاورزي: فشار زياد بر شهروندان براي صرفه‌جويي در مصرف آب، در كشوري چون ايالات متحده صحيح است كه حدود نيمي از مصرف آب به واحدهاي مسكوني بر مي‌گردد. اما در ايران 90% آب توسط بخش كشاورزي مصرف مي‌شود و حتي اگر همه مردم در خانه‌هاي خود و حتي واحدهاي تجاري و صنعتي صرفه‌جويي كنند، مشكلي حل نمي‌شود. پس دولت و صداوسيما به جاي اينگونه اقدامات و تبليغات يا انداختن تقصير به گردن كشورهاي همسايه يا كره زمين، بهتر است هر چه زودتر راه چاره‌اي براي اصلاح نظام كشاورزي در ايران ابداع كنند.
5. حركت به سمت افزايش منابع آبي با سرمايه‌گذاري در اين زمينه: اگر تنها به فكر افزايش منابع آبي باشيم، مثلاً پروژه انتقال آب خليج فارس را به داخل فلات ايران پيگيري كنيم، علاوه بر اينكه هزينه‌هاي سنگيني به صورت ساليانه براي اين پروژه و شيرين‌سازي آب از جيب مردم و دولت خواهد رفت، اين كار بدان معنا است كه از تغيير خود عاجزيم و تنها مي‌خواهيم همه چيز را با خود هماهنگ كنيم. با اين حال اگر مواردي كه پيشتر گفته شد مانند پيشگيري از افزايش مصرف به ويژه در بخش كشاورزي نتيجه نداد، ميتوانيم در برخي نواحي ساحلي از شيرين‌سازي آب استفاده كنيم، يا از برخي كشورهاي ديگر آب وارد كنيم. ضمن اينكه ميتوان با سياستهاي مختلف در بلندمدت به افزايش آبهاي زيرزميني و سطحي ياري رساند.
References
1. Panahi, F. and Malek Mohammadi, A. (2014). Optimal management of agricultural water resources: a step towards sustainable development. Proceedings of the National Sustainable Development Conference on January 7 and 8, Ahvaz. [In Persian]
2. Koch, Paula (2013). Water Scarcity in the Middle East,available at: http://www. yourmiddleeast.com/features/water-scarcity-in-the-middle-east_ 5865.
3. Kreamer, Daivid k (2012). The Water and International Security, Universities Council on Water Resources, Journal of Contemporary Water Research & Educ - ation. 16. Maddocks, Andrew ; Samuel ,Young Robert.
4. Reig , Paul (2015). Ranking the World’s Most Water-Stressed Countries in 2040, available at:https: //www.wri. org.
5. Zhou, H., Jing’ai.W., Jinhong, W., & Huicong, J. (2009). Resilience to natural hazards: A geographic perspective. Nat Hazards, Available from: DOI 10.1007/s11069- 009- 9407.
6. Rosegrant, M.W., Cai, X., & Cline, S.A. (2002). World water and food to 2025: Dealing with scarcity. International Food Policy Research Institute, Washington, DC.
7. Taghipour, Sedighe (2016). The world is thirsty for water and Iran is thirsty for a drop of water management, Future Index, Future studied Educational Research Journal, No. 5, Special on the Global Water Crisis.[In Persian]
8. Trombetta, Maria Julia (2009). Environmental security and climate change: analysing the discourse, Cambridge Review of International Affairs, 21:4, 585- 602, DOI: 10.1080/09557570802452920.
9. Waterbury, John (1979). Hydropolitics of the Nile Valley, Syracuse University Press. ISBN 0-8156-2192-2.
10. Rababa’a, Ghazi Ismail (2012). Water Conflict in the Middle East, International Journal of Humanities and Social Science Vol. 2 No. 21.
11. Kreamer, Daivid k (2012). The Water and International Security, Universities Council on Water Resources, Journal of Contemporary Water Research & Educ - ation.
12. Amanpour, S. and Alizadeh, H. and Damanbagh, S. (2015). Evaluation of the level of development of the cities of Kermanshah province in terms of urban service indicators. Aamish Mohit Quarterly, No. 28. [In Persian]
13. Maddocks, Andrew ; Samuel ,Young Robert ; Reig , Paul (2015). Ranking the World’s Most Water-Stressed Countries in 2040, available at:https: //www.wri. org.
14. Araghchi, Seyyed Abbas (2015). Transnational Water Diplomacy and the Intern -ational System, Ministry of Foreign Affairs, Tehran.[In Persian]
15. Bazi, Khoda Rahm; Khosravi, Somaie; Javadi, Maesome; Hossein Nejad, Mojtaba (2010). The Middle East Water Crisis (Challenges and Solutions), Proceedings of the Fourth International Congress of Geographers of the Islamic World.[In Persian]
16. Bazi, Kh., Khosravi, S., Javadi, M., & Hossein Nejad, M. (2010). [Water crisis in the Middle East (challenges and solutions) (Persian)]. Paper presented at 4th International Congress of Islamic Geographers, University of Sistan and Baluchestan, Zahedan, Iran, 14-16 April 2010. https://www.civilica.com/Paper-ICIWG04-ICIWG04_096.html
17. Ayandeban. (2017). [The main issues of year 2017 were identified (Persian)]. Retrieved from http://www.ayandeban.ir/1395/12/ iran1396-r2/
18. Tajrishi, M., & Abrishamchi, A. (2004). [Water resource demand management in the country (Persian)]. Paper presented at 1st Conference on National Waste Prevention Methods, Academy of Sciences of Iran, Tehran, Iran, 8-10 June 2004.
19. Nasrabadi, E. (2015). [Evidence of Iran’s water crisis and some solutions (Persian)]. Socio-Cultural Research Journal of Rahbord, 4(15), 65-89.
20. Romiyani, A. and Ainali, J. and Salehi Mishani, H. (2017). The Role of Management in the Development of Rural Communities to deal with Earthquake Hazards (Case study: Zagheh village of Khorram Abad city) Journal of Research and Rural Development Program, Year 8. [In Persian]
21. Saleh, A. and Mokhtari, D. (2011). Effects and social and economic consequences of drought on rural households in Sistan region, Iran Quarterly of Agricultural Extension and Education Sciences, year 9. [In Persian]
22. Valdbigi, S. (2019), Water crisis and global security; www. Basnews.Com
23. AWDO. (2013). Asian Water Development Outlook- Measuring water security in Asia and The Pacific. ADB, Manila. .[In Persian]
24. Henly-Shepard, S., Anderson, C., Burnett, K., Cox, L. J., Kittinger, J. N., & aumoana, K. (2014). Rapidly Transforming Community. Nat Hazards, Published on line: DOI: 0,1007/s11069-014-1328-8.
25. Rao, K.P.C., & Okwach, G.E. (2005). Enhancing productivity of water under variable climate. In: Proceedings of the East Africa Integrated River Basin Management Conference, Sokione niversity of Agriculture, Morogoro, Tanzania, 7–9th March: 2–9.
26. Jena, Mani Padma (2016). Water Scarcity Could Impact West Asian Credit Ratings, available at:/http://www.ipsnews.net.
Political Security Analysis of the Water Crisis
(Case study; Oramanat region of Kermanshah province)
Abstract
Today, one of the most important challenges of the present and the future, especially in the arid regions of the world, is the issue of water shortage and in some cases the water shortage crisis. It must be acknowledged that the water dispute is intensifying as the world's population grows in the third millennium, living standards and health improve, urbanization and industry expand, and agriculture expands. In terms of nature, this research is a basic-applied research and in terms of data, it is a quantitative and qualitative research that has been done by descriptive-analytical method. Therefore, the aim of the article is to analyze the political-security water crisis in Oramanat region of Kermanshah province. The main question is, what is the political-security situation of the water crisis in Oramanat region of Kermanshah province? Therefore, the present study investigates the political and security crisis of the water crisis in the Oramanat region of Kermanshah province. The present study of analytical-survey type. The statistical population of the study is the heads of households in five regions of Oramanat, Kermanshah province. The sample size was determined using Morgan table, about 384 households. The sampling method is cluster sampling. According to the analysis of the results of weighting the dimensions of water social security by experts, infrastructure reversibility and drought resistance capacity are of the highest importance in shaping the concept of water social security. Overall, the level of water security in the study area was relatively low.
Keywords: water crisis, security, rehabilitation, reversibility, Oramanat region
[1] .Barry Gordon Buzan