بررسی پایداری محیطِ کالبدی در محله‌های فقیرنشین با تأکید بر سرمایه اجتماعی (نمونه موردی: محله زمزم شهر تهران)

محورهای موضوعی : فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

محمود قدیری ¹ (استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه پیام نور)
حسن حکمت‌نیا ² (دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه پیام نور)
لیلا الهیاری بیاتیانی ³ (دانشگاه پیام نور)

تاریخ دریافت : 1397/03/10 تاریخ پذیرش : 1398/07/06 تاریخ انتشار : 1398/08/01

کلید واژه: سرمایه اجتماعی, فقر شهری, توسعه محله‌ای, محله زمزم,

چکیده مقاله :

امروزه در رویکردهای گوناگون توسعه شهری، سرمایه اجتماعی ‏بعنوان عامل اصلی و شرط لازم جهت توسعه محله‌ای و کاهش فقر مورد تأکید قرار گرفته است. از این­رو بررسی سرمایه اجتماعی بخصوص در محله‌های فقیرنشین ضروری است. هدف این پژوهش تحلیل وضعیت و رابطة سرمایه اجتماعی با پایداری محیط کالبدی در محلة فقیرنشین زمزم از منطقه 17 شهر تهران به منظور کسب شناخت لازم و ارائه راهبردهای مناسب می‌باشد. روش پژوهش از نوع توصیفی‌ـ تحلیلی می‌باشد. داده‌های مورد نیاز به روش میدانی و با استفاده از پرسشنامه خانوار گردآوری شد. حجم نمونه به روش کوکران و برابر با ۲۵۰ ‏خانوار تعیین شد و نمونه‌گیری به روش تصادفی سیستماتیک انجام گرفت. اندازه‌گیری شاخص‌های سرمایه اجتماعی و پایداری محیط کالبدی با استفاده از مدل ‏SAW انجام شد. وزن شاخص‌ها نیز با روش ‏AHP‏‌ گروهی و با پرسش از ۱۵ خبره دانشگاهی در ‏رشته‌های مرتبط بدست آمد. تحلیل داده‌ها نیز با روش‌های آمار توصیفی، روش همبستگی پیرسون و رگرسیون چندمتغیره انجام شد. یافته‌ها نشان داد مقدار شاخص کلی سرمایه اجتماعی محله زمزم برابر با عدد ‏‏32/2 و در حد متوسط به بالا می‌باشد. مقدار شاخص کلی کیفیت محیط کالبدی نیز برابر با ۷۱/۱ و بیانگر وضعیت پایین و نامناسبی می‌باشد. ضریب همبستگی بین پایداری محیط کالبدی و سرمایه اجتماعی ‏‏48/0 و در سطح 05/0 معنادار است. ‏ضریب تبیین نیز نشان داد که بیش از 80 درصد از میزان پایداری‎ ‎‎کالبدی ناشی ‏از شاخص‌های اعتماد اجتماعی، مشارکت، همبستگی و شبکه اجتماعی است.

چکیده انگلیسی:

Today, in various approaches to urban development, social capital has been ‎emphasized as the main factor and necessary condition for the development of ‎localities and poverty reduction. Hence, the study of social capital, especially in ‎poorer neighborhoods, is essential. The purpose of this study was to analyze the ‎status and relationship of social capital with physical environment sustainability in ‎Zamzam poor district in order to obtain the necessary knowledge and provide ‎appropriate strategies. The research method is descriptive-analytic. Data were ‎collected by field method and by household questionnaire. The sample size was ‎determined by Cochran method and equal to 250 households. Sampling was done by ‎systematic random sampling. Measurement of social capital indicators and physical ‎environment sustainability was performed using SAW model. The weight of the ‎indicators was also obtained by the AHP group methodology and by asking 15 ‎academic experts in related disciplines. Data analysis was done by descriptive ‎statistics, Pearson correlation and multivariate regression. The findings showed ‎that the total value of the social capital of Zamzam neighborhood is 32.2, ‎which is moderate to high. The overall index of the sustainability of the ‎physical environment is also 1.71, indicating low and inadequate status. ‎Correlation coefficient between physical environment sustainability and ‎social capital is 0.48 which is significant at level 0.05. The explanation ‎coefficient also showed that more than 80% of the level of physical ‎sustainability was due to social trust indicators, participation, solidarity ‎and social network‏.‏

منابع و مأخذ:

1. اسکندری ثانی، محمد، سجادی، ژیلا، و صرافی، مظفر (۱۳۹۳): ظرفیت توسعه اجتماعات محلی در کاهش فقر شهری و عوامل ‏موثر بر توسعه آن مورد شناسی: نعمت آباد تهران(محلات جنوبی شهر ‏تهران)‏، فصلنامه مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، ‏شماره ۱۵، صص 21-1.‏


2. ‏باباخانی، ملیحه (۱۳۹۷): تبیین نقش رویکرد توسعه اجتماع مبنا در نوسازی پایدار بافت‌های ناکارآمد شهری (نمونه موردی: ‏نوسازی محله تختی شهر تهران- سالهای ۱۳۹۲-۱۳۸۸)، نشریه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، شماره ۳۳، صص 196-185.‏


3. ‏حاتمی‎ ‎نژاد،‎ ‎حسین‎ ‎و‎ ‎رحمتی،‎ ‎نورالدین‎ ‎و‎ ‎اسماعیل‎ ‎زاده‎ ‎کواکی،‎ ‎علی (۱۳۹۳):‏‎ ‎ضرورت‎ ‎سنجش‎ ‎و‎ ‎توانمندسازی‎ ‎سرمایه‎ ‎اجتماعی‎ ‎در‎ ‎بهسازی‎ ‎بافتهای‎ ‎فرسوده شهری‎ ‎مطالعه موردی: محله‎ ‎سرشور مشهد)، جغرافیا‎ ‎و‎ ‎توسعه‎ ‎فضای‎ ‎شهری،‎ ‎سال‎ ‎دوم،‎ ‎شماره ۱، صص ۱۳-۱.‏


4. خاکپور، براتعلی؛ مافی، عزت الله؛ و باوان‌پوری، علیرضا (۱۳۸۸): «نقش سرمایه اجتماعی در توسعه پایدار محله‌ای (نمونه: کوی سجادیه مشهد)»، جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، شماره ۱۲: صص ۸۱-۵۵.


5. ‏- زنگنه،‎ ‎یعقوب؛‎ ‎حسین‎ ‎آبادی،‎ ‎سعید‎؛  ‎روشندل،‎ ‎تکنم‎ ‎و‎ ‎نبی‎ ‎پور،‎ ‎رضا (1393): تاثیر‎ ‎تعلق‎ ‎مکانی‎ ‎و‎ ‎سرمایه‎ ‎اجتماعی‎ ‎بر‎ ‎بهسازی‎ ‎مشارکتی‎ ‎محلات‎ ‎قدیمی‎ ‎سبزوار، پژوهش‎ ‎و‎ ‎برنامه‌ریزی‎ ‎شهری،‎ ‎شماره‎ ‎نوزدهم: صص ۱۲۸-۱۱۱.


6. عسگری، علی (۱۳۸۳): مبانی نظری و سنخ‌شناسی نظریه‌های توسعه اجتماع محلی، چکیده مقالات همایش توسعه محله‌ای چشم‌انداز توسعه پایدار شهر تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران، تهران.


7. فریدمن، جان (1379): به سوی برنامه ریزی غیر اقدلیسی، مترجم: ناصر برک‌پور، مدیریت شهری، ‏شماره 2: صص ۱۹-۱۴.


8. قندهاری، محمد (۱۳۹۷): بررسی اثرات سرمایه اجتماعی بر نوسازی بافت فرسوده نمونه موردی شهر قم، معماری شناسی، سال اول، شماره ۱، صص ۱۳-۱.


9. موسوی، میر نجف، حیدری، حسن و کشکولی، علی باقر (۱۳۹۱): بررسی نقش سرمایه اجتماعی در نوسازی و بهسازی بافتهای فرسوده: مطالعه موردی شهر سردشت، مطالعات و پژوهشهای شهری و منطقه‌ای، سال چهارم، شماره پانزدهم، صص 122-105.


10. ‏نظم‎ ‎فر،‎ ‎حسین‎ ‎و‎ ‎محمد‎ ‎امین،‎ ‎عطار (1393): نقش‎ ‎سرمایة‎ ‎اجتماعی‎ ‎بر‎ ‎مشارکت‎ ‎ساکنان‎ ‎در‎ ‎نوسازی‎ ‎بافت‎ ‎فرسودة‎ ‎شهری‎ ‎مورد‎ ‎شناسی: بافت‎ ‎فرسودة‎ ‎شهر‎ ‎اردبیل، ‏‎ ‎جغرافیا‎ ‎و‎ ‎آمایش‎ ‎شهری- منطقه‎ ‎ای،‎ ‎شماره 19: صص ۶۶-۵۱.


11. ‎DeFilippis, J. (2001): the Myth of Social Capital in Community Development, Housing Policy ‎Debate 12 (4): ‎‎781-806.‎


12. Eben Saleh, M. A. (2004): Learning from tradition: The planning of residentialneighborhood in a changing word, Habitat International. Vol 28, Issue 4: 625-639.


13. ‎Fafchamps, M., & Gubert, F. (2007): The formation of risk-sharing networks, Journal of Development ‎Economics, 83(2), 326–350‎‏.‏


14. ‎Flanagan, w. C. (1993): Contemporary urban society, university ‎press, ‎Cambridge, England.‎


15. Flint uill, Charles L (2008): Developing sustainable neighbourhoods, Habitat‏ ‏International 32, 41-48.‎


16. ‎Kretzmann, J. & McNight, J. (1993): Bulding Communities from the Inside Out: A Path Toward ‎Finding and Mobilizing a Community's Assets. ACTA, Chicago.‎


17. ‎Lee, S., Yoo, Ch., Ha, J., Seo, J., (2017): Are perceived neighbourhood built environments associated ‎with social ‎capital? Evidence from ‎the 2012 Seoul survey in South Korea, International Journal of ‎Urban Sciences, ‎Published online: 03 Nov 2017.‎


18. ‎Legh-Jones, H., & Moore, S. (2012): Network social capital, social participation and physical ‎inactivity in a ‎urban adult population, Social Science & Medicine, 74(9), 1362–1367.‎


19. ‎Luederitz, C., Lang, D.J., Von Wehrden, H., (2013): A systematic review of guiding principles ‎for ‎sustainable ‎urban neighborhood development, Landscape and Urban Planning 118, 40–‎‎‎52. ‎https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2013.06.002


20. ‎McNight, J. (1995): The Careless Society: Community and its Coterfeits. Basic Books, New ‎York.‎‎


21. ‎Okumus, G. & Handan T. (2011); “Sustainable Urban Regeneration: The Case of ‎Fevzipasa Neighbourhood, Canakkale, Turkey”, Enhr Conference 2011 – 5-8 July, Toulouse.‎


22. ‎Putnam, R. (1995): Bowling Alone: Americas declining social capital, Journal of Democracy 6: ‎‎65-78‎‏.‏


23. ‎Putnam, R. (1996): The strange disappearance of civic America, The American Prospect, Winter: ‎‎34-48‎‏.‏


24. ‎Putnam, R. (2000): Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community (New ‎York: Simon and Schuster).‎


25. ‎Riera P´erez, Maria Gracia., Laprise, Martine. & Rey, Emmanuel., (2017): Fostering sustainable urban renewal at ‎the neighborhood scale with a spatial decision support system.Sustainable Cities and Society: ‎https://doi.org/10.1016/j.scs.2017.12.038‎


26. ‎Sharifi, A., Murayama, A., (2013): A critical review of seven selected neighborhood ‎sustainability ‎assessment ‎tools, Environmental Impact Assessment Review 38, 73–‎‎87. ‎https://doi.org/10.1016/j.eiar.2012.06.006‎


27. Temkin, Kenneth, and William Rohe. (1996): Neighborhood Change and Urban Policy, Journal of Planning Education and Research 15:101–12.


28. ‎Wing Ho, D., Yau, Y., Poon, S., and Liusman, E. (2012):”Achieving Sustainable Urban Renewal ‎in Hong ‎Kong: ‎Strategy for Dilapidation Assessment of High Rises,” J. Urban Planning. Dev., ‎‎138 (2), 153–165‎.‎


29. ‎Woolcock, M. (2010): The rise and routinization of social capital, Annual Review of Political Science, 13, 469–‎‎487‎‏.‏

11. Auerbach, A. M. (2017): Neighborhood Associations and the Urban Poor: India’s Slum Development ‎Committees, World Development (2017), http://dx.doi.org/10.1016/j.worlddev.2017.03.002‎


12. Berardi, U., (2011): Beyond Sustainability Assessment Systems: Upgrading Topics by enlarging ‎The ‎Scale of Assessment. International Journal of Sustainable Building Technology and ‎Urban ‎Development 2, 276–282. https://doi.org/10.5390/SUSB.2011.2.4.276‎.


13. Chun, H., & Kim, S. (2009): A study of the difference of social capital among the group of residents ‎in ‎new town ‎area, The Korea Spatial Planning Review, 63, 29–42.‎


14. Cullingworth, B., (1997): Planning in the USA: Policies, Issues, and Processes, Rutledge, New York.