• صفحه اصلی
  • روستا شهرها و نقش آن‌ها در پایداری سکونتگاه‌های پیرامونی (مورد مطالعه: شهر توحید)

اشتراک گذاری

آدرس مقاله


کد مقاله : JUEPD-2307-1226 (R3) بازدید : 188 صفحه: 27 - 42

10.30495/JUEP.1403.910078

نوع مقاله: پژوهشی

روستا شهرها و نقش آن‌ها در پایداری سکونتگاه‌های پیرامونی (مورد مطالعه: شهر توحید)

محورهای موضوعی : توسعه پایدار شهری

سعید ملکی 1 , هوشنگ مرادی 2 * , محمد فرجی دارابخانی 3

1 - استاد دانشگاه شهید چمران اهواز
2 - دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه شهید چمران اهواز
3 - استادیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه پیام نور تهران

تاریخ دریافت : 1402/04/19 تاریخ پذیرش : 1402/08/12 تاریخ انتشار : 1403/07/10

کلید واژه: شهرهای کوچک, پایداری, حوزه ی نفوذ, شهر توحید.,

چکیده مقاله :

روستا شهرها، از موفق‌ترین نمونه‌های سکونتگاهی هستند که تأثیر بسزایی در راستای رفع ناموزونی‌های منطقه‌ای و نابرابری‌های ناحیه‌ای دارند. هدف پژوهش حاضر بررسی و سنجش نقش شهر کوچک توحید در توسعه‌ی پایدار سکونتگاه‌های ناحیه‌ای است، این پژوهش از نظر هدف کاربردی - نظری و به لحاظ ماهیت و روش، توصیفی- تحلیلی و از مطالعات اسنادی، کتابخانه‌ای و پیمایشی استفاده گردیده است. جامعه آماری پژوهش برابر با (374) نفر تعیین و برآورد شده است. برای انتخاب نمونه‌های آماری از روش نمونه‌گیری تصادفی ساده و برای تجزیه‌وتحلیل اطلاعات از آزمون T تَک نمونه‌ای و آزمون فریدمن با نرم‌افزار SPSS و تحلیل تراکم جمعیتی (Kernel density) از نرم‌افزار ARC GIS استفاده‌شده است. نتایج تحلیل آزمون‌های آماری جهت بررسی تأثیر و نقش شهر کوچک توحید در ابعاد پایداری سکونتگاه‌های حوزه نفوذ نشان داد که بعد مدیریتی با (34/3) دارای بالاترین امتیاز و شاخص‌های اجتماعی – فرهنگی با (61/2 ) دارای کمترین امتیاز می‌باشد. یافته‌های پژوهش نشان از ارتباط مستقیم و معنادار بین ابعاد توسعه می‌باشد. در نهایت نتایج آزمون تی تک نمونه‌ای نشان داد، مؤلفه‌های چهارگانه مورد مطالعه با سطح معناداری کمتر از 05/0، بر تقویت شهر توحید در راستای تقویت توسعه ناحیه‌ای اثرگذار می‌باشند. بر اساس تحلیل فضایی (تراکم جمعیتی) به‌عمل‌آمده بین عوامل جغرافیایی از قبیل دوری و نزدیکی و میزان رابطه با شهر رابطه‌ی معناداری وجود دارد. یعنی روستاهایی که در فاصله نزدیک‌تری از شهر واقع‌شده‌اند رابطه بیشتری با شهر داشته درنتیجه تمرکز جمعیت در آن‌ها بیشتر و پایداری آن‌ها بیشتر و برعکس نیز صادق است. باید گفت شهرهای کوچک مخصوصاً در ارتباط با سکونتگاه‌های پیرامونی، تأثیرات عمدتاً مثبت و بعضاً منفی مختلفی را در ابعاد گوناگون بر نواحی پیرامونی بر جای می‌گذارند که در این پژوهش به آن پرداخته‌شده است.

چکیده انگلیسی:

Rural towns are one of the most successful examples of settlements that have a significant impact on the elimination of regional imbalances and regional inequalities. The purpose of the current research is to investigate and evaluate the role of the small city of Tawheed in the sustainable development of regional settlements, In terms of practical-theoretical purpose, this research is descriptive-analytical in terms of nature and method, and documentary, library, and survey studies have been used. The statistical population of the research has been determined and estimated to be (374) people. To select statistical samples using a simple random sampling method and to analyze data using one-sample T-test and Friedman test with SPSS software and population density analysis (Kernel density) was used using ARC GIS software. The results of the analysis of statistical tests to investigate the effect and role of the small town of Tawheed in the dimensions of the stability of the settlements in the sphere of influence showed that the management dimension has the highest score with (3.34) and the socio-cultural indicators with (2.61) have the lowest score. The findings of the research show a direct and meaningful relationship between the dimensions of development. Finally, the results of the T-Tech test showed that the four studied components with a significance level of less than 0.05 affect the strengthening of Tawheed city in the direction of strengthening regional development. Based on the spatial analysis (population density) carried out, there is a significant relationship between geographical factors such as distance and proximity and the degree of relationship with the city. That is, the villages that are located at a closer distance from the city have a greater relationship with the city, as a result, the population is more concentrated in them and their stability is more, and the opposite is also true. It should be said that small cities, especially surrounding settlements, leave mostly positive and sometimes negative effects on the surrounding areas in various dimensions, which have been discussed in this research.

Extended Abstract

 

Introduction

Small towns, as central locations, are most associated with the surrounding rural settlements. in iran, despite the importance of these cities, small cities are the last priority in national and regional plans. thes cities can play the expected roles in the process of sustainable development of a good area within a balanced urban network and based on a hierarchical system. Accordingly, in the process of rural development planning, the strengthening and growth of small towns cannot be ignored. one of the most important efforts is to turn attention to small towns and, in a way, to determine and evaluate them in regional development. the city of towhid, as the center of the city of holilan, is located in the northeast of tawhid province, and in 2005, it was transformed from a village into a city and the municipality of tawhid was established there. According to the general Census of population and housing in 2016, it has a population of 3728 people. Due to the topographic situation, this city is mostly impassable, narrow and spatial heterogeneity, severe weakness of communication infrastructure including road and telecommunication network, dispersion of villages and a great distance to the center of ilam province is always faced with unique underdevelopment.

 

Methodology

The overall purpose of this study is to investigate and assess the role of tawhid small town in the sustainable development of regional settlements and type of applied research and its method is descriptive-analytical in which survey and documentary methods have been used. the statistical population of this research is the city of tawhid and the settlements of its sphere of influence have been selected as the sample population of the research. Using Cochran's formula, the sample size is equal to (N = 374) and is estimated. the validity of the research variables was obtained by experts and its reliability was obtained by Cronbach's alpha method. t-tests were used to analyze the effective factors in the respondents' perspectives, and Friedman test was used to analyze, measure and rank the effects.

 

Results and discussion

It should be noted that small towns, especially in relation to peripheral settlements, have different mainly positive and sometimes negative effects in different dimensions on the peripheral areas. Factors such as increasing the cost of living of citizens of the city and surrounding areas, increasing the price and value of property, meeting the welfare needs of settlements in the sphere of influence, changing the land use of the center and surrounding areas, it has led to a lack of income and sustainable employment. the results show a positive and significant relationship between the role of tawhid small town in the sustainability of regional settlements. As with a level of significance of 0.000 and 99% confidence; respectively and on average in environmental-physical (3.29), economic (2.82) socio-cultural (2.61), managerial (3.34) indicators have a positive and significant effect on the stability of regional settlements. In general, it can be concluded that all rural areas around the city of tawhid are completely dependent on this city to meet their needs, in other words, the most obvious function of the city of tawhid in relation to the settlements of its area of influence is to meet their welfare needs. Therefore, it is necessary for its development to be in the context of proper planning and principled management in order for the sustainable development of a region to have a spatial appearance in it.

 

Conclusion

The city of towhid, as the smallest city and the center of the most deprived newly established city of holilan, has a very high potential for achieving sustainable development of an area affected by its geographical location, as well as being located on the transit route from northwest to south. Accordingly, in this study, the role of tawhid city as a small city in the sustainable development of peripheral settlements has been investigated. Considering the results that were done in three areas: economic, social-cultural and managerial-environmental and physical, it can be said that the small town of tawhid, as an intermediary in providing services to its rural sphere of influence, as well as in providing welfare needs and improving medical services, has performed well and has been able to play its role well. of course, local and provincial planners must, with proper planning, efficient and wise management, adequate injection and proper guidance of development funds, in the short-term, medium-term and long-term plans, strengthen the positive effects of the small town of Tawhid on the development of settlements in the surrounding area, and mitigate, reduce and ultimately neutralize its negative effects and instabilities.

منابع و مأخذ:

1. Amekchi, H. (2004). Intermediate Cities and Their Role in the Framework of National Development. Tehran, Iranian Center for Urban Planning and Architecture Studies and Research. First edition ]in persian[.
2. Adam, S., Patrycja, S. (2020) .Socio- economic development of small towns in the Polish Cittaslow Network. A case study, Cities, Volume 103, August 2020, pp 203-224. [In Persian]. https:// www. sciencedirect.com /science/article/abs/pii/S026427511930811X
3. Blowers, A. (2013). Planning for a sustainable environment. Routledge. https:// www. routledge. com/ Planning-for-a-SustainableEnvironment/Blowers/p/book/9781 853 831454.
4. Irani Heris S, Majidi M., & Kheirolahi H. (2020). A Study of the Role of Small Towns in Spatial Organization and Regional Development (Case study: Small Towns of East Azerbaijan Province). JGSMA 2020; 1 (1) :45-58. ]in persian[. URL: http://gsma.lu.ac.ir/article-1-36-fa.html.
5. Behsa, A., Zarabadi, S., & Zahra S. (2017). Study of regional balance and development in Iran with emphasis on small cities, International Conference on Civil Engineering, Architecture and Urban Planning of Iran, Shahid Beheshti University, Tehran. ]in persian[. https://civilica.com/doc/710050.
6. Barzegar, s., bakhshi, a., & heydari, mo. (2019). Explaining Socio-economic Stability in Small Cities with Sustainable Development Approach (Case study: Small cities of northern Iran). Quarterly Journal of Parliament and Strategy, Year 26, Issue 97, p. 5. ]in persian[. https://nashr.majles.ir/article_304.html.
7. Barzgar S., divsalar A., fanni Z., & safaralizadeh, E. (2019). The analysis of indicators of physical sustainability insmall towns. ; 18 (61) :161-180. ]in persian[. URL: http://geographical-space.iau-ahar.ac.ir/article-1-2206-fa.html.
8. Carbó-R,, P., Zuria, I. (2011). The value of small urban greenspaces for birds in a Mexican city. Landscape and Urban Planning, 100(3), 213-222. https://www.sciencedirect.com /science /article / abs/pii/S0169204611000168.
9. Fani, Z. (2009). Small Cities: Another Approach to Regional Development. Tehran: Azarakhsh Publishing. ]in persian[.
10. Ghadiri, M., Salmani, M., Badri, S, A., Faraji Sabokbar, H, A., & Ghanbari N, A. (2014). Changes of agricultural economy and formation of urban ruralization Case: villages of Roobat Karim County. serd 2014; 3 (9) :63-81. ]in persian[.URL: http://serd.khu.ac.ir/article-1-2151-fa.html.
11. Ghorbani, R., Pourahmad, A., & Hatami-Nejad, H. (2018). Redefining the role of small and medium-sized cities in the regional development process; Introducing an applied planning-based method (Case study: Kurdistan Province). Scientific Journal of Land Planning, 10(2), 315-344. ]in persian[. 10.22059/jtcp.2019.254850.669857.
12. Hessam, M., Mohammadi, Y,B., & Mehdi, C. (2016). Analysis of the effects of religious tourism on the sustainable development of rural areas from the perspective of the host community (Case study: Nama-e-Rostagh region - Amol city), Quarterly Journal of Geography and Tourism Space, Volume 6, Issue 21, pp. 101-102. ]in persian[. https://www.sid.ir/Fa/Journal/ViewPaper.aspx?ID=277164
13. Hindderink, J., & titus, M. (2003). Paradigms of Regional Development and the Role of small – centers. Development and Change, International Institute of Social Studies, vol. 19(3), pages 401-423, July. https://www.researchgate.net/publication/229482609_ Paradigms_of_ Regional_ Development _ and_the_Role_of_Small_Centres.
14. Jan, H., & Milan T. (2003).Small towns and regional development: Major findings and policy implicationsfrom. comparative research, Urban Studies, 39. pp. 379-391. https://journals. Sagepub .com /doi/abs/10.1080/00420980220112748.
15. Kwiatek,S., A. (2011). Small towns in Poland-barriers and factors of growth. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 19, p 363-370. https://www.researchgate .net/publication/251714073_ Small_towns_in_Poland_barriers_and_factors_of_growth.
16. Kamanroudi, k, M., Azizpour, F., & Janbazi A. (2014). Shiraz Urban Sprawl and Its Structural-Functional Changes of Rural Neighborhood Case: Goyom village. serd 2014; 3 (9) :41-62. ]in persian[. URL: http://serd.khu.ac.ir/article-1-2150-fa.html.
17. Koichiro, A. (2012). Review of sustainability indices and indicators: Towards a new City Sustainability Index (CSI). Environmental Impact Assessment Review, 32 (1): 94-106 https://www.sciencedirect.com /science/article/abs/pii/S0195925511000758.
18. Mekaniki, J., Pirahesh, N, S., & Vafaei, F, M. (2019). Small Cities and Sustainable Development of Peripheral Settlements Case: Shahr-e-Khusf. Development of Periurban Spaces, 1(1), 19-28. ]in persian[. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=529799.
19. Muzaffari, G, A. (2012). Evaluation and Selection of Urban Urban Parks inYazd Using Boolean Method and Delphi Method in Geographical Information Policy. Human Geographical Research, 44: (4(.]in persian[. https://jhgr.ut.ac.ir/article_29384.html.
20. Moeidfar, S, Akbari, S. (2007). the village's encounters with the city and the impact of its development, urban study of Savojbolagh. Journal of Geographical Sciences, 6, (8,9): 96-75. ]in persian[. http://journals.iau.ir/article_676131.html.
21. Maleki,S., Moradi,H., &Faraji Darabkhani, M. (2022). Measuring and evaluating the role of small cities in the sustainable development of regional settlements (case study of the city of Tohid Halilan). Sustainable Urban and Rural Development Studies, 1(2), 73-93.]in persian[. Doi: 10.22034/ mpsh. 2023.402419.1037.
22. Nikseresht, M., Dadourkhani, F., Rostami, Sh., & Shohani, N, M. (2012). Analysis and evaluation of the function of small cities in the development of peripheral villages (case study: Sarabeleh city- Shirvan county- Cherdavol). Quarterly Journal of Regional Planning, 2 (No. 7), 53-64. ]in persian[. http://journals.miau.ac.ir/article_53_ 1fcae8b644fb1b 3bdc99 b2055e1cee5e.pdf
23. Pourmohammad, S., & Mahmoudi, A. (2016). Social Sustainability. Third International Congress on Sustainable in architecture and urbanism. Dubai and Masdar, p. 1. ]in persian[. https://en.civilica.com/l/7167.
24. Raeisi, M.K., Masuomeh, R, H., & Karimian, B, M. (2022).study is the Functional Role of Small Cities in the Development of Sustainability Indicators of Penetration Cities (Case Study: Nikshahr City). Quarterly Scientific-Research Journal of Geography (Regional Planning), Year 10, Issue 4, pp. 639. ]in persian[. https://iranjournals.nlai.ir/handle/123456789/705160
25. Rondinelli, D,A., & ruddle, K. (1978).Urbanization and Rural Development:.A Spatial Policy for Equitable Growth, New York. Praeger. https://www.adb.org /sites/default /files /publication/ 193211/adbi-wp596.pdf.
26. Sharif, K, Z., & Mousavi, M,N. (2019). The role of small cities in balancing sustainable regional development and urban system developments (Case study: Alborz province from 1986 to 2016). Scientific Journal of Land Planning, 11(1), 79-104. ]in persian[. https://jtcp.ut.ac.ir/article_72099.html?lang=fa
27. Shafieifar, M. (2015).The trend of political development in the Islamic Republic of Iran. Quarterly Journal of Politics, Volume 45, Number 1, p. 103. ]in persian[.
28. Shohani, N., Kakaei, N. (2019). The emerging approach of villages and cities and their role in the organization and balance of the spatial system of settlements (Case study: Ilam Province), Quarterly Scientific Research Journal of New Approaches in Human Geography, Year 12, Issue 4, pp. 775-776. ]in persian[. https://iranjournals.nlai.ir/handle/123456789/371019
29. Valtenbergs, V., Gonzále, A., & Piziks, R. (2013). Selecting indicators for sustainable development of small towns: The case of Valmiera municipality, ICTE in Regional Development, Valmiera, Latvia, Procedia Computer Science, 23: 21- 32. https://www.sciencedirect. com/science/article/ pii /S1877050913012763.
متن کامل:


روستا شهرها و نقش آن‌ها در پایداری سکونتگاه‌های پیرامونی

 (مورد مطالعه: شهر توحید)

 

 

 

 

چکیده

روستا شهرها، از موفق‌ترین نمونه­های سكونتگاهی هستند که تأثیر بسزایی در راستای رفع ناموزونی‌های منطقه­ای و نابرابری­های ناحیه‌ای دارند. هدف پژوهش حاضر بررسی و سنجش نقش شهر کوچک توحید در توسعه­ی پایدار سکونتگاه­های ناحیه­ای است، این پژوهش از نظر هدف کاربردی - نظری و به لحاظ ماهیت و روش، توصیفی- تحلیلی و از مطالعات اسنادی، کتابخانه‌ای و پیمایشی استفاده گردیده است. جامعه آماری پژوهش برابر با (374) نفر تعیین و برآورد شده است. برای انتخاب نمونه­های آماری از روش نمونه­گیری تصادفی ساده و برای تجزیه‌وتحلیل اطلاعات از آزمون T تَک نمونه­ای و آزمون فریدمن با نرم‌افزار SPSS و تحلیل تراکم جمعیتی (Kernel density) از نرم‌افزار ARC GIS استفاده‌شده است.

نتایج تحلیل آزمون‌های آماری جهت بررسی تأثیر و نقش شهر کوچک توحید در ابعاد پایداری سکونتگاه‌های حوزه نفوذ نشان داد که بعد مدیریتی با (34/3) دارای بالاترین امتیاز و شاخص‌های اجتماعی – فرهنگی با (61/2 ) دارای کمترین امتیاز می‌باشد. یافته­های پژوهش نشان از ارتباط مستقیم و معنادار بین ابعاد توسعه می‌باشد. در نهایت نتایج آزمون تی تك نمونه­ای نشان داد، مؤلفه‌های چهارگانه مورد مطالعه با سطح معناداری کمتر از 05/0، بر تقویت شهر توحید در راستای تقویت توسعه ناحیه­ای اثرگذار می­باشند. بر اساس تحلیل فضایی (تراکم جمعیتی) به‌عمل‌آمده بين عوامل جغرافيايي از قبيل دوري و نزديكي و ميزان رابطه با شهر رابطه­ی معناداری وجود دارد. يعني روستاهايي كه در فاصله نزدیک‌تری از شهر واقع‌شده‌اند رابطه بيشتري با شهر داشته درنتیجه تمرکز جمعیت در آن‌ها بیشتر و پایداری آن‌ها بیشتر و برعکس نیز صادق است. باید گفت شهرهای کوچک مخصوصاً در ارتباط با سکونتگاه­های پیرامونی، تأثیرات عمدتاً مثبت و بعضاً منفی مختلفی را در ابعاد گوناگون بر نواحی پیرامونی بر جای می­گذارند که در این پژوهش به آن پرداخته‌شده است.

کلیدواژه‌ها: شهرهای کوچک، پایداری، حوزه ی نفوذ، شهر توحید.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

شهرهای کوچک به‌عنوان مکان مرکزی، بیشترین روابط را با سکونتگاه‌های روستایی اطراف خود برقرار می­سازند. این روابط با توجه به ارتباطات اقتصادی، حمل‌ونقل، حرکات جمعیتی، پیشرفت­های تکنولوژیکی، ارائه خدمات، روابط اداری- سیاسی و میزان نقش کارکردی روستاها شکل می­گیرد و باگذشت زمان می­تواند دچار تأثیرات و دگرگونی­های عمیقی شود. با توسعه شهرهای کوچك می‌توان آشفتگی فضایی و عدم تعادل در سطوح سکونتگاه‌ها و در سطح منطقه‌ای را که مانع پیشرفت برنامه‌های توسعه ملی است، سازمان‌دهی کرد تا از این طریق بهره‌وری از فضای سرزمینی بهینه شود (رئیسی و همکاران، 1401: 843). جایگاه و تأثیر سلسله مراتبی شهرهای کوچک در شبکه شهری منطقه می­تواند موجب توزیع متعادل جمعیت و اجتماعی جلوگیری از تمرکز آن گردد. شهرهای کوچک باعث ایجاد زمینه‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی در حوزه محلی شده به‌تبع آن کاهش مهاجرت‌ها و تغییر جهت آن‌ها از نواحی و کانون‌های شهری بزرگ‌تر را در پی خواهد داشت و همچنین این شهرها با ایفای نقش بازار مرکزی حوزه نفوذ روستایی، ضمن ارائه خدمات؛ محرک مهمی در تقویت استحکام اقتصادی نواحی روستایی پیرامون قلمداد می­شوند (ایرانی هریس و همکاران، 1399: 45). روستا شهرها، از موفق‌ترین نمونه‌های سكونتگاهی در راستای رفع ناموزونی‌های منطقه‌ای و نابرابری‌های فضایی هستند (Blowers, 2013: 46) زیرا اغلب توانسته‌اند حلقه اتصال سطوح پایی با سطوح میانی و بالای نظام سكونتگاهی باشند و در کاهش عدم تعادل‌ها، جذب سرریزهای جمعیت شهرهای بزرگ و متوسط و جهت‌دهی مثبت به تحرکات جمعیت روستایی، سهم و جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص دهند. نقش شهرها در توسعه روستایی از طریق پیوندها و مناسبات روستایی شهری تحقق می­یابد، مناسبات میان روستا - شهرها هم تغییرات شهری و هم تغییرات روستایی را تحت تأثیر قرار می­دهد. روابط بین مراکز شهری و مناطق روستایی اطراف شامل جریان مردم، کالاها، پول و اطلاعات به همراه دیگر مبادلات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی می­شود )کمانرودی و همکاران،1393: 47). همچنين مطالعات صورت گرفته شهرهاي كوچك را به‌عنوان مراكزي براي رشد و توسعه و متحول ساختن نواحي روستايي نشان داده است. در كشورهاي درحال‌توسعه شهرهاي كوچك به‌عنوان يك پيوند ضروري در زنجيره روستا- شهري است. آن‌ها به‌عنوان مراكزي براي بازاريابي و فرآوري كالاهاي كشاورزي، پتانسيلي براي جلوگيري از مهاجرت­هاي گسترده روستا - شهري و به‌عنوان ابزاري براي پخش تكنولوژي مدرن و ارزش­ها به حومه شهري در نظر گرفته‌شده‌اند (هیندرینک و تیتوس، 2003: 11). عدم تعادل­های بین منطقه­ای سبب عدم تعادل­های جمعیتی بین سکونتگاه­های روستایی و شهری و در نتیجه رشد شتابان شهرهای بزرگ از یکسو و محدودیت روزافزون نقاط روستایی از سوی دیگر شده است (قدیری معصوم و همکاران،1393 :64).

در حال حاضر تأثیر شهرها در همه روستاهای تحت نفوذ به یک اندازه نمی­باشد، بلکه روستاهایی که از نظر بٌعد جغرافیایی به شهر نزدیک‌تر باشند بیشتر تحت تأثیر قرارگرفته و روستاهای دورتر از سهم کمتری برخوردار می­شوند (نیک‌سرشت و همکاران،1390: 54). بي­توجهي به نقش و اهميت شهرهاي كوچك و عدم شناخت صحيح جايگاه و پايگاه اين شهرها باعث شده كه امروزه سرمایه‌گذاری‌های مربوط به آن‌ها بسيار كم صورت پذيرد كه اين خود مشكلات عديده­اي به‌ویژه ناپايداري اين سكونتگاه­ها را به دنبال داشته است (برزگر،1398: 7). توجه به منابع و امکانات شهری و ارائه خدمات و سرویس‌هایی به سکونتگاه‌های پیرامونی خود، یکی از نکات حائز اهمیت و قابل‌توجه در جوامع امروزی است. به‌طوری‌که شهرها با خدمات­رسانی به روستاها موجب فراهم آوردن بستر مناسب در زمینه­های توسعه روستایی، کاهش مهاجرت­های بی­رویه، افزایش بازده محصولات کشاورزی و جلوگیری از حاشیه‌نشینی در شهرهای بزرگ نیز می­شوند و همچنین می‌توانند به‌عنوان عاملی تأثیرگذار در جلوگیری از تمرکز بیش‌ازحد جمعیت و فعالیت در شهرهای بزرگ محسوب می­شوند (امکچی، 1383: 86). این شهرها، در برقراری ارتباط بین مناطق روستایی با بازارهای داخلی و بین‌المللی نقش مهمی دارند و فرصت­های شغلی غیر کشاورزی را برای جمعیت روستایی فراهم می­کنند (میکانیکی و همکاران،1398: 20). امروزه بسیاری از کشورهای جهان با پدیده تمرکزگرایی روبه‌رو هستند. لذا توجه به شهرهای کوچک می‌تواند روند تمرکزگرایی را تعدیل کرده تا راه‌حلی برای مسئله نخست شهری باشد. این شهرها می‌توانند در درون یک شبکه شهری متوازن و بر پایه نظام سلسله‌مراتب، نقش‌های مورد انتظار را در فرایند توسعه پایدار ناحیه‌ای به‌خوبی ایفا کنند. از دهه 1970 میلادی به بعد به دلی شكست برنامه‌های توسعه‌ای و مكانیزم رخنه به پایین و مشکلات ناشی از شهرنشینی به‌ویژه در کشورهای جهان سوم، توجه برنامه ریزان به توسعه و ایجاد شهرهای کوچك معطوف گردید تا پاسخگوی نیازهای توسعه عادلانه باشد. در ایران شبكه شهری به‌گونه‌ای بوده که شهرهای کوچك جایگاه عملكردی قوی نداشته‌اند؛ بنابراین توجه به نقش این شهرها در توسعه ناحیه‌ای اهمیت زیادی دارد (افراخته و همكاران،1389: 5)؛ و می­تواند باعث ارتقاء مؤلفه‌ها و شاخص‌های توسعه پایدار شهری شود. با توجه به مشکلات شهرهای بزرگ در ایران، عده­ای از محققين پيشنهاد کردند برنامه­ریزی توسعه بر اساس تأکيد بر پویایی شهرهای کوچک تهيه شود، زیرا به دليل وجود امکانات شغلی، تعليم و تربيت و دیگر نيازهای اساسی، شهرهای بزرگ مقصد نهایی بيشتر مهاجران روستایی است (شکویی، 2008: 415). در ایران علیرغم اهمیت این شهرها، در طرح­های ملی و منطقه­ای شهرهای كوچک در اولویت آخر قرار دارند. درصورتی‌که توسعه شهرهای كوچک به دلیل توزیع متوازن و عادلانه جمعیت، سرمایه، امكانات و تسهیلات، كاهش مشكلات شهرهای بزرگ، تقلیل نابرابری­های ناحیه­ای و منطقه­ای و همچنین توزیع یكسان و عادلانه انواع فعالیت­ها و امكانات در سطوح ملی و منطقه­ای حائز اهمیت می­باشد (بهسا و زرین‌آبادی،1396: 8). امروزه بروز مسائل و مشكلات بی‌شماری نظیر تمرکز جمعیت، فعالیت و خدمات در شهرهای بزرگ سبب عدم تعادل‌های منطقه‌ای و نوعی گسیختگی فضایی شده است. استان ایلام نیز از این قاعده مستثنی نیست و نابرابری و عدم تعادل در توزیع بهینه خدمات و امکانات سبب پخشایش نامتوازن جمعیت در پهنه استان و بر هم خوردن نظام سكونتگاهی شده است؛ بنابراین، ضروري است که نقش شهرهاي کوچک و جایگاه و کارکرد آن در توسعه پایدار سکونتگاه­های ناحیه­ای، موردبررسی قرار گیرد؛ زیرا این‌گونه شهرها به‌عنوان مراکزي قلمداد می­شوند که می­توانند نقش بسزایی در تقویت و توسعه نواحی روستایی داشته باشند. شهر توحید به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و قرارگیری در باریکه­ای بین استان­های هم‌جوار کرمانشاه - لرستان و همچنین در کنار مسیر ترانزیتی شمال غرب به جنوب کشور، از پتانسیل بالایی جهت دستیابی به توسعه­ی پایدار ناحیه­ای و منطقه­ای برخوردار شده است؛ بنابراین هدف این پژوهش بررسی نقش شهر توحید به‌عنوان یک شهر کوچک در پایداری سکونتگاه­های ناحیه­ای می­باشد. در این تحقیق تلاش شده است با در نظر گرفتن مسئله مطرح‌شده، به چند سؤال پاسخ شفاف داده شود: آیا شهر توحید به‌عنوان یک شهر کوچک می­تواند باعث استقرار و تثبیت جمعیت در سکونتگاه­های پیرامونی شود؟ و اینکه تا چه اندازه شهر توحید به‌عنوان واسطه بین شهرهاي دیگر در ارائه خدمات به حوزه نفوذ روستایی خود مؤثر بوده است؟ و فرضیه‌های زیر در دست بررسی می‌باشد:

1-       به نظر می‌رسد شهرهای کوچک نقش مهمی در تثبیت سکونتگاه‌های پیرامونی رادارند.

2-       به نظر می‌رسد بین توسعه روستا شهرها و نواحی پیرامونی رابطه وجود دارد.

3-       به نظر می‌رسد روستاها شهرها می‌توانند خدمات و سرویس‌های خاصی به سکونتگاه‌های ناحیه‌ای اطراف خود ارائه کنند.

 

پیشینه و مبانی نظری

دنیس راندینلی (1978) در تحلیل روابط شهر و روستا بر محور سیاست توسعه، در سلسله‌مراتب شهری بر جمعیت شهری تأکید می­کند. او معتقد است که اهداف توسعه روستایی جدا از شهرها عملی نیست، زیرا بازارهای اصلی برای دریافت مازاد تولیدات کشاورزی در مراکز شهری قرارگرفته است )فنی، 1388: 75). هیندریک و تیتوس اظهار می­دارند که در مناسبات روستایی - شهری، نقش شهرهای کوچک بسیار مهم است ولی اکثراً نادیده گرفته می­شود (هیندرینک و تیتوس1،2003: 49). راندينلي نظريه قطب رشد را نقد مي­كند، وي بررسي مي­كند كه بيش از هشتاد درصد افراد فقير، در مناطق روستايي زندگي مي­كند؛ كه علت آن عدم امكان بهره­مندي روستايي از مناطق رشد، در نتيجه فقدان دسترسي و فقدان خدمات سرمايه فيزيكي و انساني خدمات و اشتغال غیر کشاورزی است. از جمله صاحب‌نظران الگو و يا به عبارتي نظريه قطب رشد پرو، هريشمن و هانسمن هستند، كه اعتقاد دارند شهرها نسبت به روستاهای پيرامون خود قطب رشد محسوب مي­شوند و توسعه پيرامون را فراهم مي­سازند اين افراد با بهره­گيري از اثر قطب شدن و اثر انتشار تدریجی یا رخنه به پايين، سازوكار تأثير شهرها بر روستاها و نواحي پيرامون را بيان مي­كنند (مویدفر و اکبری،2007: 82). والترکریستالر نیز در خصوص نحوه خدمات‌دهی و کشش‌پذیری روستا شهرها نظریه مکان مرکزی را ارائه دادند. يكي از فرض­هاي اصلي اين نظريه آن است كه هر مركزي بايستي از سطح پتانسیل بالايي برخوردار باشد تا بتواند ناحيه وسيعي را تحت تأثير نفوذ خود قرار دهد. بنابراين بايد سيستمي از روستاهاي مركزي در مقياس­هاي مختلف وجود داشته باشند تا بتوانند نواحي پيراموني خود را تحت پوشش قرار دهند (مظفری و دوستی، 2012: 276). در ادامه به اهم مطالعات داخلی و خارجی صورت گرفته در این حوزه پرداخته می‌شود:

آدام و پاتیریسیا2 (2020) در پژوهشی به بررسی توسعه اجتماعی- اقتصادی شهرهای کوچک پرداختند. نتایج این مطالعه نشان داد كه، شبكه شهرهای كوچک در لهستان در توسعه اقتصادی - اجتماعی، منطقه پیرامون تأثیر به سزایی داشته است. همچنین نتایج تحقیق باربارا و همكاران3 (2020) بر نقش شهرهای كوچک در توسعه و جذب جمعیت تأکیددارند. والتنبرگ4 (2015) در پژوهشی به بررسی شاخص­هاي توسعه پایدار در شهرهاي کوچک پرداخته­اند. نتایج این پژوهش نشان مي­دهد که شاخص­ها مي­بایست با اولویت­هاي شهرهاي کوچک مرتبط باشند و همچنين مي­بایستي مسائلي که این شهرها در آینده با آن مواجه مي­شوند را هم در نظر بگيرند. شاخص­هایي درباره حمل‌ونقل عمومي، دسترسي به خدمات در سطح محله مانند درمانگاه، حمل‌ونقل عمومي، بهداشت و سلامت، جاي پاي اکولوژیکي که براي توسعه و حل مشکلات این شهرها و نواحي مرتبط با این شهرها مي­بایستي به‌عنوان معيارهایي براي نظارت پيشرفت شهرهاي کوچک در یک چارچوب منظم عمل کنند. کویچیرو و همکاران5 (2014) در تحقيقي با عنوان مروري بر شاخص­ها و سنجه­هاي پایداري به سمت شاخص­هاي یک شهر پایدار به معرفي و ارائه شاخص­هاي اصلي سنجش پایداري شهرها پرداخته­اند. نتایج این پژوهش نشان داد که شاخص­ها مي­بایست همه جنبه­هاي محيطي، اجتماعي و اقتصادي را در نظر بگيرند تا بتوانند شهرها را به سمت توسعه پایدار شهري هدایت کنند. كیوآتس- سولتی6 (2011) در تحقیقی به بررسی موانع و عوامل رشد شهرهای كوچک لهستان پرداخته و اذعان داشت كه فرصت توسعه كشور بستگی به وضعیت شهرهای كوچک دارد. وی توسعه‌یافتگی شهرهای كوچک را منوط به اقتصاد گردشگری، تفریح و استراحتگاه، زیرساخت­های فنی توسعه‌یافته (عمدتاً مسكن)، بهداشت، آموزش، نقش فرهنگی، مجاورت با شهرهای بزرگ، فعالیت­های اقتصادی و سیاست­های حمایتی عام‌المنفعه دولت با تغییرات فضایی و تغییر در بازار محلی دانسته است. رئیسی و همکاران(1401) در تحلیلی به بررسی نقش کارکردی شهرهای کوچک در برخورداری از ابعاد پایداری شهرهای حوزه نفوذ (مطالعه موردی: اسپکه و بنت در شهرستان نیک شهر) پرداختند. نتایج این مطالعه نشان داد که وضعیت ابعاد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست‌محیطی در دو شهر بنت و اسپكه یكسان نیست. نتایج آزمون تحلیل مسیر نشان از ارتباط معنادار و مستقیم بین ابعاد توسعه می‌باشد. درنهایت نتایج آزمون تی تك نمونه‌ای نشان داد، مؤلفه‌های چهارگانه موردمطالعه با سطح معناداری کمتر از 05/0 بر تقویت شهر نیک شهر در راستای تقویت توسعه ناحیه‌ای اثرگذار می‌باشند. شوهانی و همکاران (1399) در پژوهشی به بررسی رویکرد نوظهور روستا - شهرها و نقش آن‌ها در سازمان­یابی و تعادل نظام فضایی سکونتگاه‌ها (مطالعه موردی: استان ایلام) پرداختند. نتایج این پژوهش نشان می­دهد که سهم فرآیند تبدیل روستا به شهر در افزایش خالص جمعیت شهری استان ایلام رقمی کمتر از 20 درصد میزان افزایش کل بوده است. باوجوداین روستاهای تبدیل‌شده به شهر توانسته­اند در جذب و نگهداشت جمعیت موفق عمل نموده و در کل تأثیر مثبتی در بسامان سازی فضایی جمعیت و تعدیل نظام سکونتگاهی منطقه داشته باشند. مکانیکی و همکاران(1398) در پژوهشی به بررسی نقش پیوندهای روستا شهری بر توسعه روستاهای بخش مرکزی شهرستان رشت، پرداخته‌اند. نتایج نشان داد که پیوند و ارتباط بین روستاهای مرکزی و شهر رشت از جهات مختلف اقتصادی، اجتماعی کالبدی، زیست‌محیطی با شدت و ضعف برقرار بوده که در برخی از پارامترها عامل فاصله تا شهر مطرح نبوده و در برخی دیگر عامل فاصله تا شهر رشت بر میزان اثرگذاری‌ها شدت بخشیده است. کاظمی و همکاران (1398) در مطالعه­ای به نقش شهرهای کوچک در تعادل بخشی به توسعۀ پایدار منطقه­ای و تحولات نظام شهری (مطالعۀ موردی: استان البرز از سال(1365 تا 1395) پرداختند. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می­دهد ضریب آنتروپی بدون احتساب شهرهای کوچک نیز به عدم تعادل ادامه خواهد داد. در مدل لگاریتمی رتبه اندازه نیز با احتساب شهرهای کوچک، شیب‌خط برابر 94/1- و بدون احتساب شهرهای کوچک، به 21/1- کاهش‌یافته است که حاکی از نقش انکارناپذیر شهرهای کوچک در نظام شهری است. نتایج مدل ترازنامه نشان می­دهد تغییرات مؤلفه‌ها عمدتاً درون طبقه­ای و ناشی از رشد شهرهاست و فقط در سال 1385، با توجه به تبدیل روستاها به شهر شاهد تغییراتی ناشی از شهرهای جدید بوده­ایم. قربانی و همکاران (1397) در تحقیقی به بازتعریف نقش شهرهای کوچک و میانی در فرایند توسعۀ منطقه­ای؛ معرفی یک روش کاربردی آمایش مبنا (مطالعۀ موردی: استان کردستان) پرداختند. برآیند و گزارش نهایی این تحقیق این است که اگرچه نوساناتی در توسعه درون منطقه­ای استان مشاهده‌شده، تغییرات توسعه منطقه­ای با تکیه‌بر نماگرهای اقتصادی، با تغییرات سلسله‌مراتب شهری (نماگرهای جمعیتی) همسو بوده است. بدین‌صورت که دورنمای تعادل در سیستم شهری استان با کاهش برتری و تمرکز جمعیتی سنندج دارای بازتاب­های ساختاری و توسعه­ای در شهرهای کوچک و میانی و افزایش نقش این دست شهرها در پس‌کرانه خود بوده است و از مجموع توسعه شهری - منطقه­ای استان، شهرهای کوچک و میانی پیشتازند.

 

روستا - شهرها و ابعاد توسعه

کمیسیون جهانی محیط‌زیست، توسعه پایدار را این‌گونه تعریف کرد: توسعه پایدار فرایند تغییری است در استفاده از منابع، هدایت سرمایه‌گذاری‌ها، سمت‌گیری توسعه تکنولوژی و تغییری نهادی است که با نیازهای حال و آینده سازگار باشد. کمیسیون برانت لند درباره توسعه پایدار می­گوید: توسعه پایدار به‌عنوان یک فرایند لازمه بهبود و پیشرفت است. فرایندی که اساس بهبود وضعیت و از میان برنده کاستی­های اجتماعی، فرهنگی جوامع پیشرفته است و باید موتور محرکه پیشرفت متعادل، متناسب و هماهنگ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تمامی جوامع و به‌ویژه کشورهای درحال‌توسعه باشد (خبرگزاری ایمنا، 1396). شهرهای کوچک می­توانند ابزاری مناسب برای پیوند روستا- شهری باشند که نقش یک حلقه واسط بین نواحی روستایی و سطوح بالاتر سلسله‌مراتب شهری را بر عهده گیرند. این امر به افزایش تولیدات کشاورزی، مبادله کالا بین شهر و حومه و مشارکت اقتصادی بین شهر و حومه کمک می­کند (زبردست،1383:34). توسعه پايدار شهري امروزه به‌عنوان مفهومي بسط يافته و نهادینه‌شده، چارچوب كلي تحليل وضعيت سكونتگاه­ها را در اختيار دارد. سكونتگاه­هاي شهري به‌عنوان نظام جغرافيايي، متأثر از عوامل و نيروهاي فضا ساز در فرايندي زماني مكاني به وجود آمده و همواره تحت تأثير فرآيندهاي دروني و بيروني (اجتماعي- فرهنگي، اقتصادي و محيطي - اكولوژيكي) در حال تغيير و تحول بوده­اند (برزگر و همکاران،1397: 6).

پایداری سیاسی: وضعیتی است که در آن، نظام سیاسی با در نظر گرفتن سیاست­های روشن و ایجاد نهادهای مؤثر برای پاسخگویی همه‌جانبه به نیازهای جامعه، ظرفیت و قابلیت خود را افزایش می­دهد. توسعه سیاسی فرایندی است که زمینه لازم را برای نهادینه کردن تشکل و مشارکت سیاسی فراهم می­کند که حاصل آن افزایش توانمندی یک نظام سیاسی است. (شفیعی فر،1394: 106).

پایداری اجتماعی: پایداری اجتماعی به توانایی جامعه برای حفظ و نگهداری ابزارهای ضروری ایجاد ثروت و رفاه و مشارکت اجتماعی برای گسترش یکپارچگی و انسجام از سویی دیگر اشاره می­کند و به‌عنوان یک مفهوم، به دنبال حفظ و ثبات مؤلفه‌های اجتماعی و فرهنگی جامعه هم پیوند با ابعاد زیست‌محیطی و اقتصادی است. در فرایند توسعه­ی پایدار، نقش پایداری اجتماعی در تحقق اهداف بسیار حائز اهمیت است. ازاین‌رو در اهداف راهبردی توسعه­ی پایدار مضامینی چون توانمندسازی، افزایش قدرت و آزادی انتخاب، توسعه و گسترش مشارکت، ارتقاء کیفیت زندگی، ظرفیت‌سازی نهادی، امنیت اجتماعی، مسئولیت‌پذیری و رفاه اجتماعی به شکلی گسترده مورد تأکید قرارگرفته است؛ بدین ترتیب ابعاد اجتماعی در تعامل با سایر ابعاد اقتصادی و اکولوژیکی، توسعه­ی پایدار را قوام بخشیده و کلیت موزون آن را شکل می­دهد (پور محمد و همکاران، 1395: 3).

پایداری اقتصادی: پایداری اقتصادی به معناي آن است که سیستم­ها در تعامل با محیط اقتصادي رقابت کننده و ماندگار باشند هر سیستمی که از نظر اقتصادي ماندگار نیست، هراندازه که موردقبول جامعه، هماهنگ با الزامات اکولوژیکی و ازلحاظ سیاسی موردحمایت باشد، نمی­تواند تداوم یابد(زاهدی، 1386: 37).

پایداری زیست‌محیطی: این بٌعد به مجموع اجزاء و عناصري که در اکوسیستم وجود دارند و بستري براي فعالیت و تولید مهیا می­کنند اطلاق می­شود. پایداري اکولوژیکی به معناي حفظ منابع پایه در سطوحی است که اختیارات آینده را سلب نکند و با حفظ یا ارتقاي ظرفیت، کیفیت و انعطاف‌پذیری اکوسیستم است (حسام و همکاران، 1395: 101).

نتایج بررسی­هاي به‌عمل‌آمده در منابع داخل و خارج از کشور نشان می­دهد، اگر چه پژوهش­های نسبتاً گسترد­ه­اي در زمینه‌ی نقش شهرهای کوچک بر پایداری منطقه­ای انجام‌شده است، اما بر نقش شهرهای کوچک بر توسعه­ی پایدار ناحیه­ای به‌صورت یکپارچه تأکید ناچیزی داشته­اند. لذا در این پژوهش با استفاده از ادبیات نظری و پیشینه تحقیق و بهره­گیری از نظر متخصصان فن، تمامی شاخص­ها و زیرشاخه‌های مربوطه در جامعه­ی آماری همه‌جانبه‌تر و گسترده­تری در شهر کوچک توحید که اخیراً به مرکز شهرستان تازه تأسیس هلیلان (1398)؛ با سطح محرومیت بالا ارتقاء پیدا کرده است و فاقد هرگونه پیشینه تحقیق می­باشد مورد آزمون قرارگرفته است و ضرورت مطالعه­ای دقیق این شهر و ناحیه پیرامون آن حائز اهمیت خاصی است. هدف پژوهش حاضر بررسی و سنجش نقش شهر کوچک توحید بر توسعه­ی پایدار سکونتگاه­های ناحیه­ای است. لذا نیازمند یک چهارچوب تحلیل عملکردی است؛ بنابراین در یک ساختار ادراکی، دو حوزه براي شهرهای کوچک قابل‌شناسایی است؛ ازیک‌طرف مقیاس یا ساختار شهر (فضای جغرافیایی آن) و از طرف دیگر، تقسیمات سیاسی به‌عنوان کارگزار توسعه­ی پایدار ناحیه­ای. چگونگی و میزان اثرگذاري نقش شهرهای کوچک بر شاخص­های پایداری توسعه (سکونتگاه‌های پیرامونی) و زیر معیارهاي آن در مدل مفهومی زیر قابل‌مشاهده است (شکل شماره 1).

 

 

 

 

 

شکل 1. مدل مفهومی و چارچوب شهرهای کوچک و توسعه­ی پایدار ناحیه­ای (ترسیم: نگارندگان 1402).

 

محدوده موردمطالعه

 استان ايلام با 19044 کیلومترمربع با مساحتی در حدود 2/1 درصد، در غرب كشور واقع‌شده است. از شمال با استان كرمانشاه، از جنوب با خوزستان، از شرق با لرستان و در غرب با كشور عراق 425 كيلومتر مرز مشترك دارد. شهرستان هلیلان طبق سرشماری 1395 دارای 15276 نفر جمعیت بوده است و در شمال شرق استان ایلام قرار دارد. از جنوب به شهرستان کوهدشت استان لرستان و از شمال به شهرستان اسلام‌آباد غرب استان کرمانشاه محدود می­گردد. شهر توحید بین 33 درجه و 43 دقیقه عرض شمالی و 47 درجه و 04 دقیقه طول شرقی گرینویچ و در ارتفاع 934 متری از سطح دریا واقع‌شده است. شهر توحید مرکز شهرستان تازه تأسیس هلیلان می­باشد که در شمال شرقی شهرستان چرداول واقع گردیده است. در سال 1384 از روستا به شهر تبدیل و شهرداری توحید در آن تأسیس گردیده است. این منطقه از سمت شمال به محدوده استحفاظی استان کرمانشاه و از جنوب به لرستان محدود می­گردد و جزو شهرهاي محروم استان ایلام است که داراي مشکلات و محدودیت­هاي زیادي است. طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 دارای 3728 نفر جمعیت می­باشد (سالنامه آماري، استانداری ایلام، 1395). این شهرستان به دلیل وضعیت توپوگرافی عمدتاً صعب‌العبور و شکل طویل، باریک و ناهمگونی فضایی، ضعف شدید زیرساخت­های ارتباطی اعم از شبکه جاده­ای و مخابراتی، اجتماعی و اقتصادی، پراکندگی روستاها و بسترهای کشاورزی و فاصله بسیار زیاد تا مرکز استان ایلام و ... همواره از گذشته با توسعه‌نیافتگی کم‌نظیری مواجه می­باشد. شهر توحید که به دلیل انزوای جغرافیایی و موقعیت حاشیه­ای، با محرومیت و توسعه­نیافتگی تاریخی مواجه بوده است، در طول چند سال اخیر و به دنبال تقسیمات فضایی(­ارتقاء به مرکز شهرستان) و موقعیت جغرافیایی آن، قرار گرفتن در بین استان­های هم‌جوار کرمانشاه و لرستان و همچنین دسترسی نسبتاً خوب شهر به کریدور جاده­ای ملی و بین‌المللی شمال غرب به جنوب کشور، از پتانسیل بالایی جهت دست­یابی به توسعه­ی پایدار شهری و ناحیه­ای را دارا می­باشد و در صورت برنامه­ریزی دقیقِ ملی و منطقه­ای- محلی، سرمایه‌گذاری مناسب و کافی توأم با مدیریت صحیح به­ویژه در زیرساخت­های زیربنایی - روبنایی، اقتصاد کشاورزی و صنایع پتروشیمی، نفت و گاز (با توجه به عبور خطوط انتقال مواد و نیرو و نیز رودخانه سیمره از شهرستان) و نیز توسعه بخش خدمات، می­تواند حجم بالایی از جمعیت و فعالیت مولد را در خود و پس‌کرانه ناحیه­ای بارگذاری نماید و موجب دستیابی به توسعه پایدار شهری- ناحیه­ای و تقویت توسعه متوازن منطقه­ای و نهایتاً ملی را فراهم آورد شکل (2).

 

 

 

 

 

 

C:\Users\Administrator\Desktop\هلیلان.jpg 

شکل 2. موقعیت جغرافیای شهر توحید در تقسیمات سیاسی (منبع: نویسندگان، 1402).

      

روش پژوهش

پژوهش حاضر به لحاظ هدف، کاربردی – نظری و به لحاظ ماهیت و روش، توصیفی – تحلیلی است. داده­های موردنیاز پژوهش از طریق مطالعات میدانی، اسنادی و پرسشنامه گردآوری‌شده است. جامعه آماری این تحقیق را شهروندان شهر توحید و روستاهای پیرامونی که بالغ‌بر 11529 بر طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1395) نفر می­باشد و از فرمول کوکران نیز برای استخراج حجم نمونه آماری (374n= ) با درصد خطا 05/0 درصد استفاده‌شده است. در این تحقیق از شیوه نمونه‌گیری تصادفی استفاده‌شده است؛ و به‌منظور پاسخگویی به سؤالات پژوهش، یک پرسشنامه متشکل از 36 سؤال در ابعاد اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، مدیریتی، محیطی و کالبدی سیاسی در قالب طیف لیکرت تنظیم شد(جدول 1). روایی متغیرهای پژوهش، توسط متخصصان و پژوهشگران حوزۀ مطالعاتی جغرافیا و برنامه­ریزی شهری - روستایی بررسی و تأیید شد و پایایی پرسشنامه نیز با روش آلفای کرونباخ محاسبه‌شده است. برای سنجش، تحلیل و رتبه­بندی میزان تأثیر نقش شهرهای کوچک در ابعاد و شاخص­های توسعه­ی پایدار ناحیه­ای، از آزمون فریدمن و آزمون­­های آماری تک نمونه‌ای استفاده‌شده است.

جدول 1. میزان آلفای محاسبه‌شده برای شاخص­ها

 ابعاد                 مقدار آلفا

اقتصادی                             680/0

اجتماعی -  فرهنگی                                      878/0

محیطی - کالبدی                          700/0

سیاسی                                   730/0

میانگین کل                        893/0

(مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1402).

یافته­های توصیفی پژوهش

یافته­های توصیفی مربوط به متغیرهای جمعیت شناختی پژوهش نشان داده است که 04/66 درصد پرسش‌شوندگان را مرد و 77/33 درصد آن­ها را زنان تشکیل داده­اند. در میان گروه­های سنی، بالای 55 سال با 7 درصد و بین 21 تا 40 سال 5/56 درصد به ترتیب کم­ترین و بیش­ترین حجم جامعه­ی آماری را در برمی‌گیرند. در میان پاسخ‌دهندگان 4/49 درصد دارای تحصیلات دیپلم، 2/35 درصد دارای مدرک کارشناسی، 5/9 درصد دارای مدارک کارشناسی ارشد و مابقی دارای تحصیلات بالاتری بوده­اند که بیانگر اطمینان بسیار بالا از میزان درک پاسخگویان نسبت به موضوع پژوهش است. هم­چنین 4/35 درصد پاسخگویان مجرد و 6/64 درصد آن­ها متأهل بوده­اند (جدول 2).

جدول 2. یافته­های توصیفی مربوط به متغیرهای جمعیت شناختی پژوهش

متغیرهای توصیفی

           نوع

       تعداد

            درصد

جنس

مرد

زن

247

127

04/66

77/33

 

تحصیلات

دیپلم

لیسانس

فوق‌لیسانس

بالاتر

186

132

36

20

4/49

2/35

5/9

5/5

شغل

کارگر

کارمند

آزاد

سایر

124

57

156

37

1/33

1/15

4/41

10

(مآخذ: یافته­های پژوهش، 1402).

 

بخش اول: یافته‌های پژوهش

الف) تحولات جمعیتی روستاهای شهرستان هلیلان

     شهر توحید بر اساس قانون تقسیمات کشوری در سال 1384، با ملاک مرکزیت شهرستان به‌عنوان بخش و تنها نقطه شهری هلیلان معرفی شد؛ که متعاقب آن کارکردهایی در بٌعد درون‌شهری و ناحیه­ای به این شهر محول گردید. این بخش به‌عنوان محروم‌ترین و مهاجرت‌ترین بخش شهرستان­های استان ایلام بوده است تا اینکه در طی سالیان اخیر با قانون تقسیمات سیاسی به شهرستان ارتقاء پیدا کرد و اکنون در مدار توسعه قرارگرفته است. در سال 1395 شهرستان هلیلان با 55 نقطه روستایی مجموعاً 11529 نفر جمعیت شهرستان را دارا بوده است. بیشترین جمعیت در روستای شیراوند با 1391 نفر (12) درصد و کمترین آن در روستای داروند با 12 نفر جمعیت (معادل 01/0 درصد) بوده است. بررسی روند کلی تحولات جمعیتی نقاط دارای سکنه شهرستان هلیلان به تفکیک روستاهای آن در طی سال 1385 - 1395 نشان می­دهد که به دلیل نبود امکانات زیربنایی و درآمد مناسب تعداد بسیاری از روستاها خالی از سکنه شدند و با مهاجرت آنان به سمت نقاط برخوردار ازجمله مرکز شهرستان از جمعیت نواحی روستایی کاسته شده و بر جمعیت شهری آن افزوده‌شده است. در تمامی دوره­ها سهم شهر توحید مرکز شهرستان بیشترین سهم از جمعیت شهرستان با 3/32 درصد را به خود اختصاص داده است (جدول 3).

جدول 3. روند تغییرات جمعیتی شهر توحید نسبت به شهرستان هلیلان

سال

شهرستان (نفر)

شهر توحید

نسبت تغییرات جمعیت (برحسب درصد)

1385

11758

2498

2/21

1390

11028

3251

4/29

1395

11529

3728

3/32

منبع: سالنامه آماری، سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1395)، استانداری ایلام.

 

روند زمانی تغییرات جمعیتی در سکونتگاه­های پیرامونی شهر توحید بیانگر این است که نقاط روستایی مانند سرچم، شیراوند، خرده چشمه به دلیل اینکه در فاصله کمتری از مرکز شهرستان یعنی شهر توحید قرارگرفته‌اند و به عبارتی در حوزه نفوذ مستقیم آن هستند و همچنین فرصت دریافت خدمات­رسانی مناسب به خود را داشته و در طرح­ها و برنامه­ریزی­های ناحیه­ای موردتوجه بوده و در مدار توسعه قرارگرفته، توانسته­اند، علاوه بر اینکه زمینه تثبیت و استقرار جمعیت را در خود فراهم نموده­اند باعث جذب جمعیت و مهاجرپذیری هم شده­اند؛ که همین امر باعث رشد جمعیتی و پایداری آن‌ها در سرشماری­های 1385- 1395 شده است جدول (4).

جدول 4. روند تغییرات جمعیتی نقاط روستایی شهرستان هلیلان (برحسب درصد جمعیت از کل شهرستان)

روستاها

1385

1390

1395

روستاها

1385

1390

1395

بان لكان

97/0

79/0

3/1

تازه آباد

71/0

86/0

32/0

بيشي عليا

51/0

43/0

27/0

چم زرد ماهيزان

47/0

58/0

29/0

پياز اباد

7/3

6/3

3/3

دره باريك

7/1

2/1

91/0

پيامن سفلي

79/0

58/0

57/0

مهديه

8/4

5/4

4/4

پيامن عليا

1/1

2

90/0

ظاهروند سفلي

2

8/1

4/1

پيامن وسطي

0

3/1

54/0

گراب

83/0

79/0

62/0

تورم

18/0

20/0

30/0

ماهيزان سفلي

2/2

7/1

1

چاله چاله

84/0

24/0

40/0

بالادشته

21/0

37/0

34/0

سرچلوسكان سفلي

28/0

42/0

1/1

شيراوند(جوب شهر

7/9

8/9

12

سرچلوسكان عليا

0

13/0

19/0

كلاته

56/0

43/0

39/0

سره ويان

64/0

46/0

33/0

وربر

92/0

61/0

46/0

سول اباد

59/0

0

37/0

داروند

0

42/0

001/0

كله گه

27/0

63/0

019/0

پشت تنگ سفلي

1/2

4/1

1/2

گولاب

27/0

31/0

31/0

چناراله قلي

37/0

29/0

23/0

ورمله

0

0

29/0

دارپروشه

7/2

5/2

4/2

گاو دول

68/0

76/0

69/0

زيرخاكي

2/2

1/2

6/1

بان قلا

45/0

48/0

47/0

ماهيزان عليا

4/1

3/1

1/1

چال خشك

3

4/3

2/3

شهرك امام

7/3

9/3

8/3

سيره كانه

56/0

31/0

23/0

چم چمه

34/0

11/0

11/0

شاهران

76/0

95/0

1

چشمه ماهي

9/6

4/5

1/7

گلدره

72/0

60/0

4/2

خرده چشمه

7/4

4/6

7/6

ميدرسفلي

0

63/0

65/0

پشت تنگ عليا

8/2

5/3

1/3

ميدرعليا

5/2

4/2

4/1

پله کبود

9/3

2/3

3/3

پاتخت

4/1

3/1

32/0

پله کبود وسطی

0

0

1

چشمه كبود

0

0

41/0

داربیدکرنی

81/0

71/0

59/0

تخم بلوط سفلي

9/3

6/3

5/3

سرچم

2/4

6/4

5/4

تخم بلوط عليا

4/5

9/5

4/6

سامان

6/6

9/5

8/5

شهبازوند

4/2

6/2

7/1

 

 

 

 

(مأخذ: محاسبات نگارندگان، 1402).

   در مقابل این روند رو به رشد جمعیتی، نقاط روستایی قرار دارند که به دلایل متعددی ازجمله دوری از مرکز، نبود زیرساخت­های (ارتباطی، آموزشی و درمانی)، نبود سرمایه­گذاری مناسب، عدم همکاری بین دستگاه­ها، توان نگهداشت جمعیت را نداشته و روند رشد منفی را طی نموده­اند مانند روستاهای (شهبازوند، ظاهروند، پیازآباد و ...) می­باشد. در مجموع می­توان به این نتیجه رسید که نقاط روستایی شهرستان و حوزه نفوذ شهر توحید، از لحاظ امکانات و تسهیلات اولیه زیستی در مقایسه با استان از سطح نسبتاً پایین‌تری برخوردارند. تمامی نقاط روستایی پیرامون شهر توحید جهت تأمین نیازهای خود کاملاً وابسته به این شهر می­باشند، به‌عبارتی‌دیگر بارزترین کارکرد شهر توحید در ارتباط با سکونتگاه‌های حوزه نفوذ خود، در درجه اول رفع نیازهای رفاهی و اولیه­ی آن‌ها می­باشد.

 

ب) تحلیل فضایی(تراکم جمعیتی)

   تابع تراکم کرنل (density kernel) یکی از توابع تحلیل فضایی مهم در محیط GIS است. این تابع قادر است تراکم یک عارضه نقطه­ای (مانند جمعیت، چاه و چشمه، مناطق مسکونی، بیماری، کلونی زنبور، فرسایش، فرونشست، جرائم، آلودگی و …) و یا خطی (شبکه جاده، رودخانه، شبکه فاضلاب، گسل و …) را با توجه به مساحت منطقه و نوع متغیر در یک پهنه جغرافیایی به‌صورت فضایی به تصویر بکشاند؛ بنابراین این تابع یکی از مناسب­ترین روش­ها برای به تصویر کشیدن داده‌های نقطه­ای به‌صورت پیوسته می­باشد. برآورد تراکم کرنل موقعیت نقاط در فضا را در یک تابع تراکم ممتد در محدوده موردمطالعه تبدیل و تعیین می­نماید، به‌علاوه یک دید بصری را به‌وسیله یک سطح سه‌بعدی، نه با محدود کردن یک نقطه بلکه با نمایش تغییرات تراکم هر نقطه در محدوده موردمطالعه را ممکن می­سازد. این روش مدل­سازی داده­های نقطه­ای، یک ساختار رستری که محدوده موردمطالعه را کاملاً پوشش می­دهد ایجاد کند. بر اساس مطالعات به‌عمل‌آمده بين عوامل جغرافيايي از قبيل دوري و نزديكي به شهر، تيپولوژي روستاها و ميزان رابطه با شهر رابطه معنادار و منفي بوده  است. يعني روستاهايي كه در فاصله نزدیک‌تری از شهر واقع‌شده‌اند رابطه بيشتري با شهر داشته در نتیجه تمرکز جمعیت در آن‌ها بیشتر و پایداری آن‌ها بیشتر و برعکس نیز صادق است. شکل(3).

C:\Users\Moradi\Desktop\Untitled12.jpg 

شکل 3. تراکم جمعیتی سکونتگاه­های پیرامونی شهر توحید (منبع: نویسندگان 1402).

بخش دوم:

تحلیل آماری پژوهش

      برای بررسی و سنجش نقش شهر کوچک توحید در توسعه­ی پایدار سکونتگاه‌های ناحیه­ای از چهار شاخص اجتماعی- فرهنگی، محیطی- کالبدی، اقتصادی و مدیریتی استفاده شد. بر این اساس، سؤالات پرسشنامه در قالب چهار شاخص فوق و گوی‌های مربوط به هر شاخص پی­ریزی شدند. در سطح تحلیل، با توجه به میانگین نمونه و p-value به‌دست‌آمده از آزمون کای تی تک نمونه­ای در سطح معناداری 05/0، یافته­های پژوهش بیانگر آن است که از دیدگاه پاسخگویان، در بٌعد اقتصادی بیش­ترین تأثیر شهر کوچک توحید بر افزایش قیمت و ارزش زمین و مسکن با میانگین 11/4، تأمین نیازهای رفاهی (سوخت، آب) ساکنین با میانگین 03/3، بوده است و کم­ترین تأثیر را بر افزایش میزان پس‌انداز شهروندان شهر با میانگین 28/2، ایجاد اشتغال پایدار شهروندان با میانگین 36/2 داشته است (جدول 5). در این رابطه، نتایج آزمون T تَک نمونه­ای نشان می­دهد که نقش شهر کوچک توحید بر توسعه پایدار ناحیه­ای معنادار است، به‌طوری‌که هم میانگین مشاهده‌شده بالاتر از حد متوسط بوده و سطح معناداری نیز کمتر از 001/0 است (جدول 6).

جدول 5. یافته‌های توصیفی نقش شهر کوچک توحید در پایداری اقتصادی سکونتگاه‌های ناحیه­ای

شاخص

میانگین

انحراف معیار

ضریب تغییرات

افزایش درآمد پایدار جامعه محلی

66/2

12/1

421/0

ایجاد اشتغال پایدار شهروندان

36/2

00/1

423/0

ایجاد سرمایه‌گذاری در مرکز شهرستان

92/2

10/1

376/0

تأمین نیازهای رفاهی (سوخت، آب) ساکنین

03/3

944/0

311/0

افزایش قیمت و ارزش زمین و مسکن(کل ناحیه)

11/4

09/1

265/0

افزایش میزان پس‌انداز شهروندان شهر

28/2

04/1

456/0

افزایش میزان رضایت شهروندان از ایجاد اشتغال در بخش خدمات

31/2

906/0

392/0

افزایش میزان رضایت شهروندان از ایجاد اشتغال در بخش صنعت

59/2

01/1

389/0

افزایش میزان رضایت شهروندان از ایجاد اشتغال در بخش کشاورزی

77/2

723/0

261/0

افزایش سطح فضاهای خدماتی- تجاری در سطح شهرستان

93/2

984/0

335/0

میانگین کل

82/2

11/1

362/0

(مآخذ: یافته­های پژوهش،1400).

جدول 6. نتایج تحلیلی نقش شهر کوچک توحید در پایداری اقتصادی سکونتگاه­های ناحیه­ای بر اساس آزمون T تک نمونه­ای

بٌعد

آمار T

میانگین

سطح معناداری

حد متوسط

اجتماعی

99/54

23/28

001/0

41/25

(مآخذ: یافته­های پژوهش،1402).

      

یکی دیگر از ابعاد توسعه­ی پایدار شهری، بٌعد اجتماعی- فرهنگی آن است. در این پژوهش با انتخاب 16 نماگر، نقش شهر کوچک توحید در توسعه­ی پایدار اجتماعی- فرهنگی ناحیه­ای سنجش و تبیین شده است. مطابق نتایج، شهر کوچک توحید در پایداری سکونتگاه‌های ناحیه­ای بیش­ترین تأثیر را بر روی نماگرهای ارتقاء کیفیت زندگی ساکنین و روستاهای اطراف، امنیت اجتماعی و اقتصادی مردم محلی (سکونتگاه­های حوزه نفوذ) به ترتیب با میانگین­های 11/3، 01/3 داشته است و کمترین تأثیر را بر بهبود کیفیت خدمات اجتماعی جامعه محلی، میزان دسترسی به حمل‌ونقل عمومی به ترتیب با میانگین­های 29/2، 49/2 داشته است (جدول 7). در این رابطه، نتایج آزمون T تک نمونه­ای نشان می­دهد که تأثیر و نقش شهر کوچک توحید بر بٌعد اجتماعی- فرهنگی پایداری سکونتگاه‌های ناحیه­ای با توجه به سطح معناداری کمتر از 001/0 معنادار است؛ به‌طوری‌که میانگین مشاهده‌شده بالاتر از حد متوسط بوده است (جدول 8).

جدول 7. یافته­های توصیفی نقش شهر کوچک توحید در پایداری اجتماعی – فرهنگی سکونتگاه­های ناحیه­ای

شاخص

میانگین

انحراف معیار

ضریب تغییرات

میزان دسترسی به حمل‌ونقل عمومی

49/2

25/1

502/0

دسترسی ساکنین به فضاهای تفریحی و اوقات و فراغت

56/2

27/1

496/0

بهبود کیفیت خدمات اجتماعی جامعه محلی

29/2

815/0

355/0

باعث بهبود و توسعه خدمات بهداشتی- درمانی

68/2

936/0

349/0

افزایش میزان بهبود و توسعه شبکه­های ارتباطی در سطح ناحیه

66/2

883/0

331/0

افزایش امکانات فرهنگی(کتابخانه- مساجد و ... )

84/2

883/0

325/0

افزایش میزان مشارکت ساکنین بالأخص زنان در فعالیت‌های اجتماعی

71/2

772/0

284/0

میزان دسترسی به مراکز درمانی(پزشکان) ساکنین و جوامع محلی ناحیه

68/2

919/0

342/0

موجبات کاهش مراجعات شهروندان به مرکز استان

88/2

17/1

406/0

افزایش میزان عدالت اجتماعی شهروندان

64/2

912/0

345/0

افزایش میزان مسئولیت‌پذیری شهروندان

53/2

978/0

386/0

تقویت تعاملات فرهنگی شهرستان

94/2

684/0

232/0

امنیت اجتماعی و اقتصادی مردم محلی  

01/3

868/0

288/0

باعث احساس هویت (تعلق به مکان)

85/2

878/0

308/0

توسعه امکانات آموزشی و میزان باسوادی ساکنین

70/2

17/1

433/0

ارتقاء کیفیت زندگی ساکنین و سکونتگاه‌های پیرامونی 

11/3

02/1

327/0

میانگین کل

61/2

974/0

356/0

(مآخذ: یافته­های پژوهش، 1402).

جدول 8. نتایج تحلیلی نقش شهر توحید در پایداری اجتماعی –  فرهنگی ناحیه­ای بر اساس آزمون T تک نمونه­ای

بٌعد

آمار T

میانگین

سطح معناداری

حد متوسط

اجتماعی

34/56

86/41

001/0

25/39

 

یکی دیگر از ابعاد مهم توسعه­ی پایدار شهری، بًعد محیطی- کالبدی آن است. مسلماً کارکرد شهرهای کوچک زمانی از نظر توسعه­ی پایدار سکونتگاه‌های ناحیه­ای توجیه­پذیر است که بتواند سبب ایجاد تغییرات مثبت در فضای کالبدی شهر نیز بشود. برای سنجش نقش شهر کوچک توحید در پایداری محیطی- کالبدی سکونتگاه­های ناحیه­ای از 5 گویِ استفاده شد. در سطح تحلیل، با توجه به میانگین نمونه و p-value به‌دست‌آمده از آزمون T در سطح معناداری 001/0، یافته­های توصیفی پژوهش تأثیر مثبت و معنی­دار شهر کوچک توحید در پایداری توسعه­ی کالبدی­- فضایی ناحیه­ای را اثبات می­کند. به‌طوری‌که در افزایش استفاده از مصالح بادوام و مقاوم در ساخت‌وسازها با میانگین 29/3، رشد و توسعه کالبدی و فضایی مرکز و نواحی اطراف با میانگین­27/3 بیش­ترین تأثیر و بر گویه‌های بهبود و کیفیت محیط‌زیست شهر با میانگین 89/2، میزان مهاجر فرستی و تثبیت جمعیت روستاهای پیرامونی با میانگین 09/3 کم­ترین تأثیر را داشته است (جدول 9). در مجموع، بر اساس نتایج آزمون T و با توجه به مشاهده میانگین 94/39 از حد متوسط 29 و سطح معناداری کمتر از 001/0، مشخص شد که شهر کوچک توحید در پایداری محیطی - کالبدی سکونتگاه­های ناحیه­ای تأثیرات مثبت داشته و رابطه آن معنادار است (جدول 10).

جدول 9. یافته­های توصیفی نقش شهر کوچک توحید در پایداری محیطی - کالبدی سکونتگاه­های ناحیه­ای

شاخص

میانگین

انحراف معیار

ضریب تغییرات

کاهش میزان مهاجر فرستی و تثبیت جمعیت روستاهای پیرامونی

09/3

04/1

334/0

استفاده از مصالح بادوام و مقاوم در ساخت‌وسازها 

29/3

03/1

313/0

  تغییر کاربری اراضی مرکز و نواحی اطراف

11/3

885/0

284/0

رشد و توسعه کالبدی و فضایی مرکز و نواحی اطراف

27/3

699/0

241/0

بهبود و کیفیت محیط‌زیست

89/2

977/0

298/0

میانگین کل

29/3

05/1

294/0

(مآخذ: یافته­های پژوهش،1402).

جدول 10. نتایج تحلیلی نقش شهر توحید در پایداری محیطی - کالبدی سکونتگاه‌های ناحیه­ای بر اساس آزمون T تک نمونه­ای

بُعد

آمار T

میانگین

سطح معناداری

حد متوسط

کالبدی

56/18

46/16

001/0

17/13

 

 

 

یکی دیگر از ابعاد توسعه­ی پایدار شهری، بٌعد مدیریتی آن است. در این پژوهش با انتخاب 5 نماگر، نقش شهر کوچک توحید در توسعه­ی پایدار مدیریتی ناحیه­ای سنجش و تبیین شده است. مطابق نتایج، شهر کوچک توحید در پایداری(مدیریتی) سکونتگاه­های ناحیه­ای بیش­ترین تأثیر را بر روی افزایش هزینه‌های زندگی شهروندان شهر، تقسیمات سیاسی و توسعه پایدار ناحیه­ای، افزایش و جذب بیشتر اعتبارات عمرانی در سطح ناحیه (سکونتگاه­های حوزه نفوذ) به ترتیب با میانگین­های 53/3، 40/3 و 32/3 داشته است و کمترین تأثیر را بر نماگرهای تقویت بنیه مالی و درآمدزایی شهرداری شهر، با میانگین­ 17/3 داشته است (جدول 11). در این رابطه، نتایج آزمون T تک نمونه­ای نشان می­دهد که تأثیر و نقش شهر کوچک توحید بر بٌعد مدیریتی پایداری سکونتگاه‌های ناحیه­ای با توجه به سطح معناداری کمتر از 001/0 معنادار است؛ به‌طوری‌که میانگین مشاهده‌شده بالاتر از حد متوسط بوده است.

جدول 11. یافته­های توصیفی نقش شهر کوچک توحید در پایداری مدیریتی سکونتگاه­های ناحیه­ای

شاخص

میانگین

انحراف معیار

ضریب تغییرات

کاهش نابرابری‌ها و ایجاد عدالت فضایی(در سطح ناحیه)

29/3

01/1

306/0

افزایش و جذب بیشتر اعتبارات عمرانی در سطح ناحیه

32/3

00/1

301/0

تقویت بنیه مالی و درآمدزایی شهرداری شهر

17/3

03/1

324/0

افزایش هزینه‌های زندگی شهروندان شهر

53/3

827/0

234/0

تقسیمات سیاسی و توسعه پایدار ناحیه­ای

40/3

00/1

294/0

میانگین کل

34/3

685/0

291/0

(مآخذ: یافته­های پژوهش،1402).

جدول 12. نتایج تحلیلی نقش شهر توحید در پایداری مدیریتی سکونتگاه‌های ناحیه­ای بر اساس آزمون T تک نمونه­ای

بٌعد

آمار T

میانگین

سطح معناداری

حد متوسط

سیاسی

47/66

71/16

001/0

37/13

(مآخذ: یافته­های پژوهش، 1402).

 

    در نهایت، برای مقایسه­ی حوزه­ها و ابعاد بررسی‌شده با همدیگر از آزمون تی استیودنت استفاده شد. بر اساس نتایج پژوهش، شهر کوچک توحید به ترتیب بر توسعه­ی پایدار (ناحیه­ای) مدیریتی، محیطی- کالبدی، اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی تأثیر مثبت داشته است. به‌طوری‌که با احتساب دامنه­ی طیفی که بین 1 تا 5 بر اساس طیف لیکرت در نوسان است، این میزان برای تمامی گویِه­ها بیش­تر از عدد 5/2 ارزیابی‌شده است و این تفاوت در سطح آلفای 001/0 معنادار است (جدول 13).

جدول 13. سنجش شاخص­های نقش شهر کوچک توحید در ارتباط با پایداری ناحیه­ای با استفاده از آماره T

مطلوبیت عددی مورد آزمون = 3

مؤلفه­ها

میانگین

آماره T

درجه آزادی

معناداری

تفاوت میانگین

فاصله اطمینان 95 درصد

حد پایین

حد بالا

اقتصادی

82/2

99/54

374

000/0

79/2

69/2

89/2

اجتماعی- فرهنگی

61/2

34/56

374

000/0

76/2

62/2

82/2

محیطی –  کالبدی

29/3

22/66

374

000/0

01/3

03/3

22/3

مدیریتی

34/3

47/66

374

000/0

34/3

24/3

45/3

میانگین کل

 

 

 

 

 

 

 

   (مآخذ: یافته­های پژوهش، 1402).

در ادامه­ی پژوهش، با استفاده از آزمون فریدمن به بررسی رابطه­ و رتبه‌بندی شاخص­های موردمطالعه در تحقیق شهر پرداخته‌شده است. آزمون فریدمن نیز با توجه به سطح آلفای 001/0، تفاوت معناداری را در میانگین رتبه­ی هر یک از ابعاد و شاخص­های توسعه­ی شهری از نظر پاسخگویان نشان می­دهد. دراین‌بین بیشترین تا کمترین میانگین رتبه­ای به ترتیب مربوط به بُعد مدیریتی، محیطی-کالبدی، اقتصادی و اجتماعی- فرهنگی می­باشد (جدول 14).

جدول 14. تفاوت میانگین رتبه­ای نقش شهر توحید بر توسعه­ی پایدار سکونتگاه­های ناحیه­ای بر اساس- آزمون فریدمن

مؤلفه

تعداد

میانگین عددی

میانگین رتبه­ای

اقتصادی

46

8/2

49/17

اجتماعی - فرهنگی

46

6/2

93/16

کالبدی - فضایی

46

2/3

92/20

مدیریتی

46

3/3

08/23

کل

 

 

 

کای دو

27/1102

درجه آزادی

32

سطح معناداری

000/0

(مآخذ: یافته­های پژوهش، 1402).

    

شهر توحید به‌عنوان کوچک‌ترین شهر و مرکز محروم‌ترین شهرستان تاره تأسیس هلیلان پتانسیل بسیار بالایی برای دست­یابی به توسعه پایدار ناحیه­ای متأثر از موقعیت جغرافیایی آن و همچنین قرارگیری در مسیر جاده ترانزیتی شمال غرب به جنوب دارد، بنابراین از منظر شاخص­های اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، مدیریتی، محیطی و کالبدی،  بررسی، تحلیل، سنجش و ارزیابی شد و نتایج قابل‌توجهی حاصل شد؛ به‌طوری‌که اولاً شهر کوچک توحید در تمام شاخص­های موردبررسی بر پایداری سکونتگاه­های ناحیه­ای با شدت و ضعف­هایی تأثیرگذار بوده است، ثانیاً در کنار آثار مطلوب و مبتنی بر توسعه­ی پایدار ناحیه­ای آن، آثار نامطلوب و ضد توسعه­ای از جمله عدم تخصیص اعتبار در جهت بهسازی زیرساخت‌ها و نبود سرمایه‌گذاری مناسب و مطمئن در امور تولیدی زمینه فرار جمعیتی را فراهم می­کند که این خود نیز تهدیدات و چالش­هایی را برای پایداری توسعه­ی آن به همراه خواهد داشت. بر این اساس، در این پژوهش به بررسی نقش شهر توحید به‌عنوان شهر کوچک در توسعه پایدار سکونتگاه‌های پیرامونی پرداخته‌شده است. با عنایت به نتایج حاصل که در سه حوزه اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و مدیریتی- محیطی و کالبدی انجام شد، می­توان گفت شهر کوچک توحید به‌عنوان واسطه در ارائه خدمات به حوزه نفوذ روستایی خود و همچنین در تأمین نیازهای رفاهی و بهبود خدمات درمانی عملکرد خوبی داشته است و توانسته است نقش خود را به‌خوبی ایفا کند. با افزایش و گسترش امکانات و خدمات در این شهر کوچک و سایر شهرهای کوچک در استان ایلام می­توان در جهت توسعه هر چه بیشتر نواحی روستایی گام برداشت و با تقویت و توسعه شهرهای کوچک از مهاجرت به مرکز استان جلوگیری به عمل آورد. با توجه به یافته­های پژوهش که مشخص شد شهر توحید می­تواند دارای نقش واسطه­ای در ارائه خدمات به حوزه نفوذ روستایی خود باشد و در صورت تخصیص منابع و امکانات و همچنین ارائه خدمات از سوی شهر توحید به میزان زیادی باعث ماندگاری جمعیت نواحی روستایی خواهد شد.  نتایج نشان می­دهد نقش و کارکرد شهر کوچک توحید در مجموع و به ترتیب در ابعاد کالبدی- فضایی، اقتصادی و اجتماعی- فرهنگی بر پایداری ناحیه­ای تأثیر مثبت و معناداری داشته است. این اثرات دارای اطمینان 99 درصد با سطح معناداری 000/0 است. باید گفت شهرهای کوچک مخصوصاً در ارتباط با سکونتگاه­های پیرامونی، تأثیرات عمدتاً مثبت و بعضاً منفی مختلفی را در ابعاد گوناگون بر نواحی پیرامونی بر جای می­گذارند؛ به‌طوری‌که افزایش هزینه­های زندگی شهروندان شهر افزایش قیمت و ارزش املاک، افزایش ارتقاء کیفیت زندگی ساکنین سکونتگاه­های پیرامونی، جذب و افزایش اعتبارات عمرانی­-­ توسعه­ای و فرهنگی­- اجتماعی و نیز توسعه­ی پایدار کالبدی- فضایی و زیرساختی و نیز تغییر کاربری اراضی مرکز و نواحی اطراف شده است و هم‌زمان، آسیب­ها و ناپایداری­های زیست­محیطی از جمله ساخت‌وسازهای خارج از چارچوب قانونی را نیز در آن به بار آورده است.

 

نتیجه‌گیری

در امر برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری برای پایداری سکونتگاه­های پیرامونی در کلیه ابعاد توسعه پایدار (اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، مدیریتی، کالبدی و محیطی) توجه به عواملی ضروری است که سبب افزایش کیفیت زندگی، امنیت و رفاه و آسایش شهروندان را تأمین نماید. بر این مبنا بسترسازی برای ارائه خدمات زیربنایی و روبنایی و بسیج کلیه منابع و امکانات در جهت تأمین اهداف اجتماعی، اقتصادی و مدیریتی، پایداری توسعه سکونتگاه­های پیرامونی به‌منظور اطمینان از رفاه و آسایش بهتر برای همه شهروندان ضروری است. به‌عنوان نتیجه پايان اين مبحث می­توان عنوان کرد که نواحی روستاي پیرامونی شهر­های کوچک، نیازمند دريافت و ايجاد امکانات و تسهیلات اولیه زيست و ارتقای سطح متغیرهای توسعه­ای می‌باشند و شهر موردنظر از اين جهات هنوز توانمندی و تأثیر مثبت را نشان نداده است که شايد يکی  از مهم‌ترین دلايل آن توسعه‌نیافتگی سطح پايین استانداردهای زندگی زيست شهری در خود شهر موردمطالعه باشد؛ به‌طوری‌که توانایي لازم در انتقال همان سطح ناچیز از پیشرفت و توسعه را نیز نداشته باشند. بنابراين در صورت وجود برنامه­ريزی­های مناسب توسعه­ای و شناسايی پتانسیل­های بالقوه اين شهرها به‌طور مستقیم، امکان نگهداشت جمعیت وجود خواهد داشت و افزايش جمعیت در حوزه نفوذ شهرهای مذکور، توانمندی خاص را برای شهرها ايجاد می‌نماید تا توانند به قطب قدرتمند در خدمات‌رسانی منطقه خود مبدل گردند و نقش مؤثری را در جذب جمعیت و جلوگیری از مهاجرت داشته باشند. یافته‌های پژوهش بیانگر این است که شهر کوچک توحید به‌عنوان واسطه در ارائه خدمات به حوزه نفوذ روستایی خود و همچنین در تأمین نیازهای رفاهی و بهبود خدمات درمانی عملکرد خوبی داشته است و توانسته است نقش خود را به‌خوبی ایفا کند. نتایج حاصل از پژوهش نشان‌دهنده این است، در بٌعد اقتصادی بیش­ترین تأثیر را بر افزایش قیمت و ارزش املاک با میانگین 12/4، تأمین نیازهای رفاهی (سوخت، آب) ساکنین با میانگین 30/3، افزایش سطح فضاهای خدماتی- تجاری در سطح شهرستان با میانگین 14/3 در مرتبه بعد بوده است و در بٌعد اجتماعی بیش­ترین تأثیر را بر روی نماگرهای ارتقاء کیفیت زندگی ساکنین و روستاهای اطراف، کاهش میزان مراجعات شهروندان به مرکز استان و افزایش میزان عدالت اجتماعی شهروندان به ترتیب با میانگین­های 28/3، 21/3 و 21/3 داشته است و همچنین در بُعد مدیریتی(محیطی، کالبدی و فضایی) نقش شهر کوچک توحید در افزایش تغییر کاربری اراضی مرکز و نواحی اطراف با میانگین 58/3، رشد و توسعه کالبدی و فضایی با میانگین ­51/3 و افزایش هزینه­های زندگی شهروندان شهر با میانگین 42/3 نقش مؤثری داشته است. نتایج پژوهش حاضر با نتایج پژوهش شوهانی و همكاران (1399)، زیاری و همکاران (1392) هم‌راستا است. آن‌ها نشان دادند شهرهای کوچک در تعادل بخشی به مرکز و روستاهای اطراف نقش مؤثری دارند. همچنین با پژوهش قربانی و همكاران (1397)، برزگر (1397) نشان دادند توسعه و تقویت شهرهای كوچک توسعه منطقه‌ای را به دنبال دارد و درواقع این شهرها در صورت برخورداری از شرایط و امكانات لازم و با مدیریت و برنامه‌ریزی مناسب می‌توانند نقش مهمی در تعادل بخشی و توسعه منطقه‌ای ایفا نمایند. هم‌راستا است. نتایج پژوهش آدام و پاتیریسیا (2020)، نیز با نتایج تحقیق حاضر همسو می‌باشد. نتایج تحقیق نتایج آن‌ها نشان داد كه شبكه شهرهای كوچک در لهستان در توسعه اقتصادی - اجتماعی، منطقه پیرامون تأثیر به سزایی داشته است. با توجه به نتایج پژوهش حاضر پیشنهاد‌های زیر ارائه می­شود : تخصیص و افزایش اعتبارات عمرانی، خدماتی – افزایش میزان سرمایه‌گذاری‌ها در امور پایه­ای و تولیدی - همچنین افزایش امید به زندگی و کیفیت زیستن در روستاهای کمتر برخوردار در جهت تثبیت جمعیت منطقه - افزایش اشتغال و جلوگیری از مهاجرت توده‌ای شهروندان -تقویت امور زیربنایی و روبنایی -جلب مشارکت­های مردمی – بسیج منابع و امکانات در جهت مرتفع کردن کاستی­های سکونتگاه‌های پیرامونی- یکسان‌سازی توسعه ساختاری شهر و سکونتگاه‌های پیرامونی، برنامه‌ریزی سیستمی و یکپارچه در مرکز و ... می­باشد را در چارچوب برنامه‌های توسعه­ای کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت، نقش شهر کوچک توحید در ارائه خدمات به جمعیت در پایداری سکونتگاه‌های پیرامونی را تقویت و عوامل منفی، مزاحم و آسیب­زا را که مانع توسعه پایدار است شناسایی، تعدیل و یا اصلاح نمایند تا در یک سیکل ترکیبی مثبت، متقابل و متوازن، هم توسعه پایداری شهر توحید فراهم بشود و هم پایداری سکونتگاه­های ناحیه­ای را فراهم بیاورد و مکمل و محرک رشد و توسعه­ی پایدار همدیگر بشوند.

 

منابع:

-       امکچی، حمیده (1383): شهرهاي میانی و نقش آن‌ها در چهارچوب توسعه ملی. تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازي و معماري ایران. چاپ اول.

-       ایرانی هریس، صیاد؛ مجیدی، مهدی و حیدر خیراللهی (1399): نقش شهرهای کوچک در سازمان فضایی و توسعه منطقه‌ای (موردمطالعه: استان آذربایجان شرقی). فصلنامه مطالعات جغرافیایی مناطق کوهستانی، سال اول، شماره 1، صص 58- 35.

-       بهسا، عبدالله، زرآبادی، سعیده، زهرا سادات (1396): بررسی تعادل بخشی و توسعه منطقه­ای در ایران با تأكید بر شهرهای كوچک، كنفرانس بین‌المللی عمران، معماری و شهرسازی ایران معاصر، دانشگاه شهید بهشتی تهران.

-       برزگر، صادق؛ بخشی، امیر و محمدتقی حیدری (1398): تبيين پايداري اجتماعي  اقتصادي در شهرهاي كوچك با رويكرد توسعه پايدار نمونه: شهرهاي كوچك شمال ايران)، فصلنامه مجلس و راهبرد، سال بیست و ششم، شماره 97، ص 5.

https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=472742

-       برزگر و همکاران (1397): تحلیل شاخص­های پایداری کالبدی در شهرهای کوچک مطالعه­ی موردی: شهرهای کوچک استان مازندران، فصلنامه­ی علمی- پژوهشی فضای جغرافیایی، سال 18، شماره 21، صص 161-163.

https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=490149

-       پور محمد، ساناز و محمودی، آزاده (1395): پایداری اجتماعی، سومین کنگره بین‌المللی پایداری در معماری و شهرسازی. دبی و مصدر، ص 1.

-       حسام، مهدی؛ محمدی یگانه، بهروز و مهدی چراغی (1395): تحلیل اثرات گردشگري مذهبی در توسعه­ی پایدار نواحی روستایی از دیدگاه جامعه­ی میزبان (موردپژوهش: منطقه­ی نما رستاق- شهرستان آمل)، فصلنامه­ی جغرافیا و فضای گردشگری، دوره­ی 6، شمار­ه­ی 21، صص 101-102.

https://www.sid.ir/Fa/Journal/ViewPaper.aspx?ID=277164

-       رئیسی و همکاران (1401): نقش کارکردی شهرهای کوچک در توسعه شاخص­های پایداری شهرهای حوزه نفوذ (مطالعه موردی: شهرستان نیک شهر)، فصلنامه علمی- پژوهشی جغرافیا (برنامه­ریزی منطقه­ای)، سال 10، شماره 4، صص 639. https://iranjournals.nlai.ir/handle/123456789/705160

-       زاهدی، شمس السادات (1386): مبانی توریسم و اکو توریسم پایدار با تأکید بر محیط­زیست. انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، تهران.

-       زیردست، اسفندیار (1383): اندازه شهر. چاپ اول، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات و معماری شهرسازی ایران.

https://www.sid.ir/Fa/Journal/ViewPaper.aspx?ID=212217

-       فنی، زهره (1388): شهرهای کوچک رویکردی دیگر در توسعه منطقه­ای. تهران: نشر آذرخش.

-       قدیری معصوم و همکاران (1393): دگرگونی اقتصاد کشاورزی و شکل­گیری، پدیده روستانشینی شهری و روستاگرایی شهرستان رباط‌کریم، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال سوم، پیاپی 9، شماره 3، صص 63. https://iranjournals.nlai.ir/handle/123456789/501409

-       قربانی و همکاران (1397): بازتعریف نقش شهرهای کوچک و میانی در فرایند توسعۀ منطقه­ای؛ معرفی یک روش کاربردی آمایش مبنا (مطالعۀ موردی: استان کردستان)، آمایش سرزمین، دوره 10، شماره 2، صص 316-316. https://jtcp.ut.ac.ir/article_70115.html?lang=fa

-       کمانرودی کجورمی، موسی، فرهاد عزیز پور و علی جانبازی (1393): پراکنده رویی شهر شیراز و تغییرات اقتصادی، اجتماعی و کالبدی روستاهای پیرامون مورد: روستای گویم، فصلنامه  اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال سوم، پیاپی 9، شماره 3. صص 62-41.

https://iranjournals.nlai.ir/handle/123456789/501408

کاظمی و همکاران (1398): نقش شهرهای کوچک در تعادل بخشی به توسعۀ پایدار منطقه­ای و تحولات نظام شهری (مطالعۀ موردی: استان البرز از سال 1365 تا 1395)، آمایش سرزمین دوره 11، شماره اول، ص 79

. https://jtcp.ut.ac.ir/article_72099.html?lang=fa

-       میکانیکی و همکاران (1398): شهرهای کوچک و توسعه پایدار سکونتگاه­های پیرامونی مورد: شهرخوسف، توسعه فضاهای پیرا شهری. سال اول، شماره اول، صص 20-19.

https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=529799

-       شفیعی فر، محمد (1394): روند توسعة سیاسی در جمهوری اسلامی ایران. فصلنامه سیاست، دوره 45، شماره 1، ص 103.

-       شوهانی، نادر؛ نورالدین، کاکایی (1399): رویکرد نوظهور روستا – شهرها و نقش آن‌ها در سازمان‌یابی و تعادل نظام فضایی سکونتگاه­ها (مطالعه موردی: استان ایلام)، فصلنامه علمی پژوهشی نگرش­های نو در جغرافیای انسانی، سال دوازدهم، شماره 4، صص 776-775.

https://iranjournals.nlai.ir/handle/123456789/371019

-       نیک سرشت و همکاران (1390): تحلیل و ارزیابی کارکرد شهرهای کوچک در توسعه روستاهای پیرامونی (نمونه موردی شهر سرابله)، فصلنامه علمی پژوهشی برنامه‌ریزی منطقه­ای، سال 2، شماره 7، ص 56. 

http://journals.miau.ac.ir/article_53_1fcae8b644fb1b3bdc99b2055e1cee5e.pdf

 

-       Adam, S, Patrycja, S.(2020) .Socio- economic development of small towns in the Polish Cittaslow Network. A case study, Cities, Volume 103, August 2020, pp 203-224.

https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S026427511930811X

-       Blowers, A. (2013). Planning for a sustainable environment. Routledge.

https://www.routledge.com/Planning-for-a-SustainableEnvironment/Blowers/p/book/9781 853 831454.

-       Jan Hinderink and Milan Titus.(2003).Small towns and regional development: Major findings and policy implicationsfrom. comparative research, Urban Studies, 39. pp. 379-391.

https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1080/00420980220112748

-       Hindderink, J,and titus,M. (2003). Paradigms of Regional Development and the Role of small – centers. Development and Change, International Institute of Social Studies, vol. 19(3), pages 401-423, July.

https://www.researchgate.net/publication/229482609_Paradigms_of_Regional_Development_and_the_Role_of_Small_Centres

-       Carbó-Ramírez, P., Zuria, I. (2011). The value of small urban greenspaces for birds in a Mexican city. Landscape and Urban Planning, 100(3), 213-222.

https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0169204611000168

-       Valtenbergs, Gonzále, Piziks. (2013). Selecting indicators for sustainable development of small towns: The case of Valmiera municipality, ICTE in Regional Development, Valmiera, Latvia, Procedia Computer Science, 23: 21- 32.

https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1877050913012763

-       Moeidfar · Saeed Akbari· Sadegh. (2007). the village's encounters with the city and the impact of its development, urban study of Savojbolagh. Journal of Geographical Sciences, 6, (8,9): 96-75.

http://journals.iau.ir/article_676131.html

-       http//: www.imna.ir/news/. 1396.

-       Rondinelli, Dennis, A. and ruddle, Kenneth. (1978).Urbanization and Rural Development:.A Spatial Policy for Equitable Growth, New York. Praeger.

https://www.adb.org/sites/default/files/publication/193211/adbi-wp596.pdf

-       Muzaffari; Gholam Ali doosti .(2012) Evaluation and Selection of Urban Urban Parks inYazd Using Boolean Method and Delphi Method in Geographical Information Policy. Human Geographical Research, 44: (4(. https://jhgr.ut.ac.ir/article_29384.html

-       Kwiatek-Sołtys, A. (2011). Small towns in Poland-barriers and factors of growth. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 19, p 363-370.

https://www.researchgate.net/publication/251714073_Small_towns_in_Poland_barriers_and_factors_of_growth

-       Koichiro,A.(2012).Review of sustainability indices and indicators: Towards a new City Sustainability Index (CSI). Environmental Impact Assessment Review, 32 (1): 94-106.

https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0195925511000758.

[1]  - Hinderink and Titus

[2] - Adam and Patrycja

[3] - Barbara

[4] - Vsltenbergs

[5] - Koichiro and et al

[6] - Kwiatek- solty


مقالات مرتبط

حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات دانشگاه آزاد اسلامی است.
حق نشر © 1404-1400

صفحه اصلی| عضویت/ ورود| درباره سند| تماس با ما|
[English] [العربية] [en] [ar]