کد مقاله : 140404221211941 بازدید : 64 صفحه: -

نوع مقاله: پژوهشی

تأثیر روشنفکری بر تحولات اجتماعی و سیاسی در ایران معاصر: مطالعه‌ای بر آثار جلال آل احمد و علی شریعتی

محورهای موضوعی : جامعه شناسی سیاسی

حکمت رحیمی ¹ , محمدرضا محمدجانی ^{2
*} , سید احمدرضا دستغیب ³

1 - گروه علوم سیاسی، واحدشیراز،دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران
2 - گروه علوم سیاسی، واحدشیراز،دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران
3 - گروه علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شیراز، ایران، استادیار علوم سیاسی

تاریخ دریافت : 1404/04/22 تاریخ پذیرش : 1404/06/26 تاریخ انتشار : 1404/04/04

کلید واژه: ایران معاصر, تحولات اجتماعی و سیاسی, جلال آل احمد, روشنفکری, علی شریعتی.,

چکیده مقاله :

این تحقیق به بررسی تأثیر روشنفکری بر تحولات اجتماعی و سیاسی در ایران معاصر با تمرکز بر دو چهره برجسته، جلال آل احمد و علی شریعتی می‌پردازد. روش تحقیق به‌صورت تحلیل کیفی و محتوایی آثار این دو روشنفکر انجام شده است. نتایج نشان می‌دهد که روشنفکری به‌عنوان نیرویی مؤثر در شکل‌گیری آگاهی اجتماعی و سیاسی، نقشی کلیدی در نقد وضعیت موجود و هدایت تحولات فرهنگی ایفا کرده است. جلال آل احمد با انتقاد از غرب‌زدگی و تأکید بر احیای هویت ملی، به تبیین تأثیرات منفی مدرنیته پرداخته و تلاش کرده است تا هویت فرهنگی جامعه را تقویت کند. آثار او، به‌ویژه «غرب‌زدگی» به ضرورت حفظ هویت ملی در برابر فرهنگ غربی می‌پردازد. از سوی دیگر، علی شریعتی با تأکید بر مفاهیم دینی و عدالت اجتماعی، آگاهی سیاسی و اجتماعی را در میان جوانان ترویج کرده است. شریعتی با زبان جذاب و ادبی خود، نسل جوان را به عمل اجتماعی ترغیب می‌کند. روشنفکری، با توجه به تاریخچه غنی و چالش‌های معاصر، می‌تواند به‌عنوان یک ابزار مؤثر در دستیابی به توسعه پایدار و عدالت اجتماعی در ایران معاصر عمل کند. این پدیده باید به‌عنوان یک منبع الهام‌بخش برای نسل‌های آینده در نظر گرفته شود تا آن‌ها بتوانند با تکیه بر اصول روشنفکری، به ساختن آینده‌ای بهتر و عادلانه‌تر برای جامعه خود بپردازند. این تحقیق همچنین به بررسی چالش‌ها و فرصت‌های روشنفکری درشرایط کنونی می‌پردازد و ضرورت بازنگری در رویکردهای روشنفکری را تأکید می‌کند. در نهایت روشنفکری به‌عنوان پدیده‌ای پویا و در حال تحول، نیازمند توجه و حمایت است تا به بهبود شرایط اجتماعی و سیاسی جامعه کمک کند.

چکیده انگلیسی:

This research examines the influence of intellectuals on social and political developments in contemporary Iran, focusing on two prominent figures, Jalal Al-Ahmad and Ali Shariati. The research method was a qualitative and content analysis of the works of these two intellectuals. The results show that intellectuals, as an effective force in the formation of social and political awareness, have played a key role in criticizing the existing situation and guiding cultural developments. By criticizing Westernization and emphasizing the revival of national identity, Jalal Al-Ahmad has explained the negative effects of modernity and has tried to strengthen the cultural identity of society. His works, especially "Westernization", address the necessity of preserving national identity against Western culture. On the other hand, Ali Shariati, by emphasizing religious concepts and social justice, has promoted political and social awareness among the youth. Shariati, with his attractive and literary language, encourages the young generation to take social action. Intellectualism, given its rich history and contemporary challenges, can serve as an effective tool in achieving sustainable development and social justice in contemporary Iran. This phenomenon should be considered as a source of inspiration for future generations so that they can build a better and more just future for their society by relying on the principles of intellectualism. This research also examines the challenges and opportunities of intellectualism in the current conditions and emphasizes the need to review intellectual approaches. Ultimately, intellectualism, as a dynamic and evolving phenomenon, requires attention and support to help improve the social and political conditions of society.

منابع و مأخذ:

1 - آل احمد، جلال. (1341). غرب‌زدگی.تهران. نشر نی.
2 - چامسکی، نوام. (2000). کنترل رسانه: دستاوردهای شگفت‌انگیز تبلیغات.(ترجمه محمد غلامی). چاپ 1. تهران. انتشارات علم.
3 - حسینی، رضا. (1401). نقد روشنفکری در ایران. تهران. انتشارات دانشگاه تهران.
4 - شریعتی، علی. (1349). حسین، وارث آدم. تهران. انتشارات امیرکبیر.
5 - شریعتی، علی. (1350). مذهب علیه مذهب. تهران انتشارات امیرکبیر.
6 - شریفی، فاطمه. (1400). نقش روشنفکران در گفتمان‌های سیاسی. تهران. انتشارات آگاه.
7 - کاظمی، مهدی. (1402). جایگاه روشنفکران در تحولات اجتماعی ایران. تهران. انتشارات علم.
8 - محمودی، ناصر. (1399). روشنفکری و فرهنگ ایرانی. تهران. انتشارات خوارزمی.
9 - گیدنز، آنتونی. (1990). پیامدهای مدرنیته.(ترجمه محسن ثلاثی). چاپ 11. تهران. انتشارات مرکز.
10 - هابرماس، یورگن. (1989). تحول ساختاری حوزه عمومی.(ترجمه جمال محمدی). چاپ7. تهران. انتشارات افکار.
11 - احمدی، یوسف. (1399). "نقد نظریات جلال آل احمد در زمینه مدرنیته." فصلنامه پژوهش‌های اجتماعی، دوره 12، شماره 3، 45-62.
12 - حسینی، مهدی. (1400). "چالش‌های روشنفکری در ایران معاصر." پژوهش‌های فرهنگی، دوره 15، شماره 1، 78-95.
13 - خسروپناه، حسن. (1394). "علی شریعتی و تأثیر او بر جوانان." مجله تاریخ معاصر ایران، دوره 8، شماره 2، 23-40.
14 - سجادی، فرهاد. (1401). "نقد اجتماعی در آثار علی شریعتی." مجله علوم انسانی، دوره 9، شماره 3، 34-50.
15 - فروغی، علی. (1396). "تأثیر روشنفکری بر انقلاب اسلامی." فصلنامه مطالعات سیاسی، دوره10، شماره 2، 15-30.
16 - محمودی، سارا. (1402). "نقش روشنفکران در انقلاب اسلامی." فصلنامه مطالعات اجتماعی، دوره11، شماره 1، 101-120.
17- مومنی، محمد. (1400). "نقد هویت ملی در آثار جلال آل احمد." مجله ادبیات و فرهنگ، دوره6، شماره 4، 55-70.
1 Suzuki, Mina. (2023). “Tradition and Modernity: The Cultural Dilemmas of Asian Societies.” Asian Journal of Social Science, 51(2), 123-145.
2 Johnson, Mark. (2021). “Social Capital and Political Change: The Role of Intellectuals.” Journal of Political Sociology, 29(4), 567-589.
3 McCoy, Alice, et al. (2021). “Globalization and Local Identities: The Cultural Impact of Westernization.” Cultural Studies Review, 27(1), 45-67.
4 Kim, Seong, et al. (2022). “Religion as a Catalyst for Social and Political Participation.” Journal of Religion and Society, 24(1), 78-99.
5 Frederick, Sarah, et al. (2022). “Cultural and Social Impacts of Modernity on Non-Western Societies.” International Journal of Cultural Studies, 25(3), 345-367. 6 McNeil, James, et al. (2023). “The Role of Religion In Social Movements In the Middle East.” Middle Eastern Studies, 59(1), 101-120.
7 Garcia, Ana, et al. (2022). “The Effects of Modernity on Social and Cultural Structures In Traditional Societies.” Journal of Social Issues, 78(4), 789-804.
8 Winter, Alexander, et al. (2023). “Cultural Capital and Political Participation In Diverse Societies.” Political Behavior, 45(2), 455-478.
9 Zarif, M. (2023). “Globalization and Local Cultures: Challenges for Iranian Intellectuals.” Journal of Globalization Studies, 14(2), 45-60.
10 Baker, R. (2022). “Intellectual Discourse in the Middle East: Historical Perspectives.” Arab Studies Quarterly, 44(3), 201-217.
11 Hosseini, A. (2023). “The Impact of Globalization on Iranian Cultural Identity.” Iranian Journal of Cultural Studies, 9(1), 75-90.

متن کامل:

$C:\Users\admin\Desktop\دکتر حقیقت\مقالات کامل\خوب\تصاویر\Journal of Society and politics.jpg$

Journal of Society and Politics Essays

Vol 3, No 10 summer 2025

Journal Homepage: https://sanad.iau.ir/journal/jsp

Online ISSN:2981- 1236

Research Paper

The Impact of Intellectualism on Social and Political Developments in Contemporary Iran: A Study of the Works of Jalal Al-Ahmad and Ali Shariati

Hekmat Rahimi: Department of Political Science, Shi.C., Islamic Azad University, Shiraz, Iran

Mohammad Reza Mohammadjani¹: Department of Political Science, Shi.C., Islamic Azad University, Shiraz, Iran

Ahmad Reza Dastgheib: Department of Political Science, Shi.C., Islamic Azad University, Shiraz, Iran

Received: 2025/07/13 PP 97-114 Accepted: 2025/09/17

Abstract

Keywords: social and political developments, Jalal Al-Ahmad, Enlightenment, Ali Shariati.

Citation: rahime, Hekmat; Mohammadjani, Mohammad Reza; Dastgheib, Ahmad Reza; (2025). The Impact of Intellectualism on Social and Political Developments in Contemporary Iran: A Study of the Works of Jalal Al-Ahmad and Ali Shariati. Journal of Society and Politics, Vol 3, No 10, Shiraz, PP 97-114.

Extended Abstract

Introduction

Intellectualism has played a vital role in shaping cultural and political discourses in contemporary Iranian history. In the twentieth century, deep social, political, and cultural transformations, particularly the advent of modernity, posed challenges for intellectuals. The Constitutional Revolution and the Islamic Revolution served as historical turning points that redefined the role of intellectuals. Jalal Al-e-Ahmad and Ali Shariati are two prominent figures in this realm with differing perspectives. Al-e-Ahmad emphasizes the critique of Westernization and the necessity of preserving cultural identity, addressing the challenges posed by Western cultural influence in his work “Westoxication.” In contrast, Shariati highlights the role of religion in social transformations and the responsibility of intellectuals in interpreting religious teachings, examining concepts such as justice and human rights within a religious framework. The conflict between tradition and modernity also raises the need for a reassessment of intellectual approaches. This research investigates the impacts of these two thinkers on contemporary discourses and their roles in social and political transformations.

Methodology

The research methodology serves as a fundamental pillar in scientific inquiries, determining the theoretical and practical framework of the study. This research examines the role of intellectualism in social and political transformations in Iran, focusing on the works of Jalal Al-e-Ahmad and Ali Shariati. The aim is to provide an in-depth analysis of the perspectives of these two thinkers using a qualitative and descriptive-analytical approach. Data is collected from credible sources, including primary works and secondary literature. Data analysis is conducted qualitatively using content analysis and documentary analysis methods. To enhance the credibility of the research, data triangulation and peer review methods are employed.

Research Findings

The research findings indicate that intellectualism in contemporary Iran, particularly through the lens of Jalal Al-e-Ahmad and Ali Shariati, has played a key role in shaping social and political awareness. Al-e-Ahmad, through his critique of Western culture and emphasis on national identity, drew attention to identity challenges, while Shariati, focusing on religion and social justice, inspired the youth towards social action. Both thinkers, with their differing approaches, contributed to enhancing national and social sentiments and guiding political transformations. The diversity of viewpoints and approaches is recognized as a strength within Iranian intellectualism and can facilitate the emergence of new and innovative perspectives. Ultimately, intellectualism must be continuously reevaluated to respond effectively to the changing needs of society and to aid in improving social and political conditions.

Conclusion

Intellectualism in contemporary Iran has acted as a key factor in shaping and guiding social and political changes. Jalal Al-e-Ahmad and Ali Shariati, through their critiques of the status quo and the presentation of novel perspectives, have contributed to enhancing social and political awareness in society. This research demonstrates that intellectualism can serve as a driving force for positive change and the strengthening of national identity. To leverage these positive impacts, there is a need for spaces for dialogue and exchange of ideas within society. Additionally, identifying and addressing the challenges and obstacles facing intellectualism is crucial for this phenomenon to more effectively respond to the changing needs of society and contribute to the improvement of social and political conditions. Intellectualism should be continuously reassessed to respond to the evolving needs of society and to foster an active and dynamic community where new and creative ideas can be freely expressed and discussed. In this way, intellectualism not only serves as a cultural phenomenon but also as a social and political force that can help shape an aware and thoughtful society, encouraging individuals to actively participate in social and political processes and to improve their own lives and those of their communities. Ultimately, intellectualism should function as an effective tool for achieving sustainable development and social justice in contemporary Iran and should be regarded as a source of inspiration for future generations.

[1] .Corresponding author: Mohammad Reza Mohammadjani, e-mail: Mr.mohamadjaani@iau.ac.com, phone: 09124235316

References

1. AL-Ahmad, Jalal. (1962). Westernization. Tehran. Ney Publishing House.

2. Boroujerdi, Mehrzad. (1998). Iranian Intellectuals and the West, translated by Jamshid Shirazi. Tehran: Farzan Rooz Publishing.

3. Chomsky, Noam. (2000). Media Control: The Amazing Achievements of Advertising. (Translated by Mohammad Gholami). 1st edition. Tehran. Alam Publications.

4. Hosseini, Reza. (1401). Intellectual Criticism in Iran. Tehran. Tehran University Press.

5. Shariati, Ali. (1960). Hossein, the Heir of Adam. Tehran. Amirkabir Publications.

6. Shariati, Ali. (1977). Religion against Religion. Tehran, Amir Kabir Publications.

7. Sharifi, Fatemeh. (1400). The Role of Intellectuals in Political Discourses. Tehran. Agah Publications.

8. Kazemi, Mehdi. (1402). The Position of Intellectuals in Iranian Social Developments. Tehran. Alam Publications.

9. Matin, Afshin. (2019). Both East and West (Intellectual History of Iranian Modernity). Translated by Hassan Fasharaki. Tehran: Shiraz Publishing House, Our Book

10. Mahmoudi, Nasser. (2019). Iranian Intellectuals and Culture. Tehran. Kharazmi Publications.

11. Giddens, Anthony. (1990). The Consequences of Modernity. (Translated by Mohsen Salasi). 11th edition. Tehran. Markaz Publications.

12. Habermas, Jurgen. (1989). The Structural Transformation of the Public Sphere. (Translated by Jamal Mohammadi). 7th edition. Tehran. Afkar Publications.

13. Ahmadi, Yousef. (2019). "Criticism of Jalal Al-Ahmad's Theories on Modernity." Quarterly Journal of Social Research, Volume 12, Number 3, 45-62.

14. Ahmadi, Ali, Sedaghatifard, Mojtaba, and Shartian, Yaqoob. (1402). "Comparing the Role and Strategies of Intellectuals Before and After the Islamic Revolution in Iran's Political Development." Quarterly Journal of Culture and Communication Studies, Year 24, No. 63, 247-155.

15. Hatem, Ghaderi, From Anti-Development Intellectualism to Hasty Assessments, Jalal Al-Ahmad, From Criticism to Mistakes in a Roundtable Discussion with Hatem Ghaderi and Masoud Jafari Jezi, Andisheh Pouya Monthly, Issue 88, January 1402

16. Hosseini, Mehdi. (1400). "Intellectual Challenges in Contemporary Iran." Cultural Studies, Volume 15, Number 1, 78-95.

17. Khojasteh Rahimi, Reza. "Intellectualism and Technocratism, What Should Be Done with Jalal Al-Ahmad's Legacy?" Monthly Andisheh Pouya, No. 88, January 1402

18. Khosropanah, Hassan. (2015). "Ali Shariati and His Influence on Youth." Journal of Contemporary Iranian History, Volume 8, Number 2, 23-40.

19. Sajjadi, Farhad. (1401). "Social Criticism in the Works of Ali Shariati." Journal of Humanities, Volume 9, Number 3, 34-50.

20. Sowell, Thomas (1401). Intellectuals and Society, translated by Shervin Solati and Shayan Solati, Tehran, second edition, Gutenberg Publishing House.

21. Foroughi, Ali. (2017). "The Influence of Intellectuals on the Islamic Revolution." Quarterly Journal of Political Studies, Volume 10, Number 2, 15-30.

22. Mahmoudi, Sara. (1402). "The Role of Intellectuals in the Islamic Revolution." Quarterly Journal of Social Studies, Volume 11, Number 1, 101-120.

23. Momeni, Mohammad. (1400). "Criticism of National Identity in the Works of Jalal Al-Ahmad." Journal of Literature and Culture, Volume 6, Number 4, 55-70.

24. Mahidashti, Meysam and Zahedi Mazandarani, Mohammad Javad and Sajedi, Abdullah. (1402). "The Role of Intellectuals in Social Developments in Iran Between 1342 and 1357." Quarterly Journal of Social Studies and Research in Iran, Volume 12, Issue 1, 47-64.

25. Suzuki, Mina. (2023). “Tradition and Modernity: The Cultural Dilemmas of Asian Societies.” Asian Journal of Social Science, 51(2), 123-145.

26. Johnson, Mark. (2021). “Social Capital and Political Change: The Role of Intellectuals.” Journal of Political Sociology, 29(4), 567-589.

27. McCoy, Alice, et al. (2021). “Globalization and Local Identities: The Cultural Impact of Westernization.” Cultural Studies Review, 27(1), 45-67.

28. Kim, Seong, et al. (2022). “Religion as a Catalyst for Social and Political Participation.” Journal of Religion and Society, 24(1), 78-99.

29. Frederick, Sarah, et al. (2022). “Cultural and Social Impacts of Modernity on Non-Western Societies.” International Journal of Cultural Studies, 25(3), 345-367.

30. McNeil, James, et al. (2023). “The Role of Religion In Social Movements In the Middle East.” Middle Eastern Studies, 59(1), 101-120.

31. Garcia, Ana, et al. (2022). “The Effects of Modernity on Social and Cultural Structures In Traditional Societies.” Journal of Social Issues, 78(4), 789-804.

32. Winter, Alexander, et al. (2023). “Cultural Capital and Political Participation In Diverse Societies.” Political Behavior, 45(2), 455-478.

33. Zarif, M. (2023). “Globalization and Local Cultures: Challenges for Iranian Intellectuals.” Journal of Globalization Studies, 14(2), 45-60.

34. Baker, R. (2022). “Intellectual Discourse in the Middle East: Historical Perspectives.” Arab Studies Quarterly, 44(3), 201-217.

35. Hosseini, A. (2023). “The Impact of Globalization on Iranian Cultural Identity.” Iranian Journal of Cultural Studies, 9(1), 75-90.

مقاله پژوهشی

تأثیر روشنفکری بر تحولات اجتماعی و سیاسی در ایران معاصر: مطالعه‌ای بر آثار جلال آل احمد و علی شریعتی

حکمت رحیمی: گروه علوم سیاسی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

محمدرضا محمدجانی¹: گروه علوم سیاسی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

احمدرضا دستغیب: گروه علوم سیاسی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

دریافت: 22/04/ 1404 صص 97-114 پذیرش: 26/06/1404

چکیده

واژه‌های کلیدی: تحولات اجتماعی و سیاسی، جلال آل احمد، روشنفکری، علی شریعتی.

استناد: حکمت، رحیمی؛ محمد‌جانی، محمد‌رضا؛ دستغیب، احمدرضا؛ (1404). تأثیر روشنفکری بر تحولات اجتماعی و سیاسی در ایران معاصر: مطالعه‌ای بر آثار جلال آل احمد و علی شریعتی . فصلنامه جستارهای جامعه و سیاست، سال 3، شماره 10، شیراز، صص 97-114.

1-مقدمه

روشنفکری به‌عنوان یک پدیده اجتماعی و فرهنگی، به معنای تلاش برای فهم و تبیین مسائل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی از طریق تحلیل انتقادی و علمی است. این مفهوم در ایران از زمان مشروطه به بعد به‌طور جدی‌تری مطرح شد و روشنفکران به‌عنوان پیشگامان تغییرات اجتماعی و سیاسی شناخته شدند. در این راستا، روشنفکران ایرانی تلاش کردند تا با نقد وضعیت موجود و معرفی ایده‌های نوین، به بهبود شرایط اجتماعی و سیاسی جامعه کمک کنند. تاریخ روشنفکری در ایران به دوران مشروطه (1285-1290) برمی‌گردد که در آن زمان، روشنفکران با تأکید بر حقوق بشر، آزادی و عدالت اجتماعی، به مبارزه با استبداد و ظلم پرداختند. این دوره، زمینه‌ساز شکل‌گیری جنبش‌های اجتماعی و سیاسی بعدی شد و روشنفکران به‌عنوان کاتالیزورهای تغییر در جامعه شناخته شدند. روشنفکری در ایران به‌عنوان یک پدیده اجتماعی، نه‌تنها به‌دنبال تبیین و تحلیل مسائل موجود است، بلکه در تلاش است تا با نقد وضعیت موجود، به ایجاد تغییرات اجتماعی و سیاسی کمک کند. این پدیده به‌ویژه در دوران مشروطه، به‌عنوان یک نیروی محرکه در برابر استبداد و ظلم عمل کرده است. روشنفکران با تأکید بر حقوق بشر و عدالت اجتماعی، توانسته‌اند به شکل‌گیری آگاهی اجتماعی و سیاسی در جامعه کمک کنند. این آگاهی، به‌عنوان یک عامل کلیدی در تحولات اجتماعی و سیاسی، می‌تواند زمینه‌ساز تغییرات مثبت در جامعه باشد.

جلال آلاحمد ادیبی مورد توجه و اثر‌گذار در ادبیات معاصر ایران می باشد و به دلیل خصوصیت های فردی و شرایط اجتماعی زمانه، او از جمله افرادی است مورد توجه و بحث خیلی از مردم قرار گرفته است. از مهم ترین ویژگی های نوشته های جلال آل احمد این است که بیشتر از آنکه از مشخصه های داستانی و ادبی داشته باشند از ویژگی تاریخی و اصیل بودن برخوردار می باشد از همین روی تاریخ و فرهنگ زمانه جلال آل احمد را می‌توان در آثار و کتاب های او خواند و دریافت. دکتر علی شریعتی شخصیتی است که امروز نیز دیدگاه‌ها، آراء و اندیشه‌های او مورد بحث و بازخوانی قرار می‌گیرد. در دوران حیات وی نیز جلسات سخنرانی و کلاس‌های درس او محلی برای طرح مسائل و بحث‌های مختلف بود.از جهان‌بینی توحیدی، دیالکتیک توحیدی و فلسفه‌ی تاریخ که شریعتی براساس دین اسلام ارائه می‌دهد و از مجموع سخنرانی‌های وی می‌توان اصول اندیشه‌های او را درباره‌ انسان، جامعه و انقلاب استنباط نمود.

در این زمینه، جلال آل احمد و علی شریعتی به‌عنوان دو چهره بارز روشنفکری، نظرات و دیدگاه‌های متفاوتی درباره جایگاه روشنفکران و تأثیر آن‌ها بر تحولات اجتماعی و سیاسی ایران ارائه داده‌اند. جلال آل احمد در آثار خود به نقد غرب‌زدگی و تأثیرات منفی آن بر هویت فرهنگی ایرانیان می‌پردازد و بر این باور است که روشنفکران باید به‌عنوان نگهبانان فرهنگ ملی عمل کنند. او در کتاب “غرب‌زدگی” به تحلیل چالش‌های ناشی از نفوذ فرهنگ غرب و ضرورت بازگشت به هویت فرهنگی می‌پردازد. علی شریعتی به نقش دین در تحول اجتماعی و مسئولیت روشنفکران در تفسیر و ترویج آموزه‌های دینی تأکید دارد. شریعتی معتقد است که دین می‌تواند به‌عنوان یک نیروی محرکه در تغییرات اجتماعی عمل کند و روشنفکران باید به‌عنوان مفسران دین، نقش فعالی در جامعه ایفا کنند.

آلاحمد و شریعتی دو اندیشمندی هستند که با آثار و اندیشههای خود تاثیر شگرفی بر ادبیات سیاسی، اجتماعی ایران در جهت تهیج افکار مردم گذاشته اند. آشنایی با اندیشههای این دو نفرآشنایی با تغییر و تحولاتی که روشنفکری ایران از بعد از مشروطه و در دوران معاصر بر عمل و نظر نخبگان و مردمان عادی این سرزمین گذاشته است. اگر فضای فکری ایران در دهه 1340 زیر تسلط جلال آل احمد بود، فضای دهه 1350 بی شک به شریعتی تعلق داشت. آل احمد با شامه تیز خود گرفتاری های اجتماعی را که روشنفکران ایران با آن روبرو بودند ادیبانه تشریح کرد، اما راه حلی پیش پا ننهاد. ولی شریعتی خود را با مسائل نظری و راه حلهای علمی تغییر دادن این وضع دشوار مشغول ساخت. گفتمان اصلی او «بازگشت به خویشتن» دنباله گفتمان غربزدگی آل احمد بود(بروجردی،167:1377).

روشنفکری در ایران با چالش‌های متعددی روبه‌رو بوده است. تضاد بین سنت و مدرنیته، یکی از این چالش‌هاست که همواره روشنفکران را در موقعیتی دشوار قرار داده است(چامسکی، 2000: 63). این تضاد نیاز به تجدید نظر در رویکردهای روشنفکری و ضرورت ایجاد گفتمان‌های جدید برای پاسخگویی به نیازهای جامعه معاصر ایران را مطرح می‌کند.

2 – پیشینه تحقیق

تحقیقات متعددی در زمیینه تأثیر روشنفکران بر تحولات اجتماعی و سیاسی در ایران معاصر از سوی نویسندگان مختلف تاکنون به چاپ رسیده است در ادامه به معرفی چند نمونه از مهم ترین آثار موجود پرداخته و نوآوری های پژوهش حاضر را بر می شماریم.

1 – کتاب روشنفکران ایرانی و غرب اثر مهرزاد بروجردی، به چگونگی برخورد روشنفکران ایرانی با دنیای غرب از گذشته تا کنون بررسی و تشریح می کند و نشان می دهدکه تلاش برای تعبیه یک هویت اصیل چگونه در کانون توجه آنها قرار داشته است.

2 – کتاب هم شرقی، هم غربی( تاریخ روشنفکری مدرنیته ایرانی) اثر افشین متین، نوعی تاریخ روشنفکری است که به متفکران با نفوذ و روابط فکری آنان با یکدیگر می پردازد.

3 – نقش روشنفکران در تحولات اجتماعی ایران بین سالهای 1342 تا 1357، نوشته میثم ماهیدشتی و محمدجواد زاهدی مازندرانی و عبدالله ساجدی(1402)، یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که در فاصلۀ سال‌های 1342 تا 1357 نسل سوم روشنفکران را می‌توان ذیل سه گفتمان روشنفکران چپ، لیبرال و مذهبی قرار داد. با مطالعۀ این گفتمان دیده می‌شود که با بسته‌شدن فضای عمومی و انسداد سیاسی در جامعه پس از سال 1342، روشنفکران با تغییر در رویۀ خود به همگرایی بیشتر با هدف تغییر در وضعیت موجود روی آوردند.

4 – مقایسه نقش و راهبردهای روشنفکران قبل و بعد از انقلاب اسلامی در توسعه سیاسی ایران، نوشته علی احمدی، مجتبی صداقتی فرد و یعقوب شربتیان، این پژوهش به مقایسه نقش و راهبردهای روشنفکران قبل و بعد از انقلاب اسلامی در توسعه سیاسی ایران است و در همین راستا، نقش روشنفکران چهار نسل متفاوت اول، دوم ، سوم و چهارم مورد بررسی قرار گرفته است.

اما پژوهش حاضر به بررسی این مسئله می‌پردازد که چگونه جلال آل احمد و علی شریعتی با رویکردهای مختلف به تحلیل و نقد وضعیت اجتماعی و سیاسی ایران پرداخته و چه تأثیری بر گفتمان‌های معاصر گذاشته‌اند. هدف این مطالعه، درک عمیق‌تر از نقش روشنفکران در شکل‌دهی به گفتمان‌های اجتماعی و سیاسی و بررسی تفاوت‌ها و شباهت‌های رویکردهای این دو اندیشمند در مواجهه با چالش‌های جامعه ایرانی است. تحلیل آثار این دو روشنفکر می‌تواند به درک بهتر چالش‌ها و فرصت‌های موجود در عرصه روشنفکری ایران کمک کند و اهمیت نقش روشنفکران در تحولات اجتماعی و سیاسی را به تصویر بکشد.

3- روش‌شناسی تحقیق

روش‌شناسی تحقیق به‌عنوان یکی از ارکان اساسی در پژوهش‌های علمی، چارچوب نظری و عملی تحقیق را تعیین می‌کند. این تحقیق به بررسی نقش روشنفکری در تحولات اجتماعی و سیاسی ایران با تأکید بر آثار جلال آل احمد و علی شریعتی می‌پردازد. هدف این پژوهش، تحلیل عمیق دیدگاه‌های این دو اندیشمند و تأثیر آن‌ها بر تحولات اجتماعی و سیاسی ایران است. برای دستیابی به این هدف، از یک رویکرد کیفی و توصیفی-تحلیلی استفاده می‌شود که به پژوهشگران امکان می‌دهد تا به درک عمیق‌تری از پدیده‌های اجتماعی و فرهنگی دست یابند. برای جمع‌آوری داده‌ها، از منابع معتبر و متنوع استفاده می‌شود. آثار جلال آل احمد و علی شریعتی به‌عنوان منابع اصلی تحقیق، شامل کتاب‌ها، مقالات و سخنرانی‌های آن‌هاست که به تحلیل و نقد شرایط اجتماعی و فرهنگی ایران پرداخته‌اند. بررسی این متون به شناسایی مضامین کلیدی و تحلیل دقیق‌تر آن‌ها کمک می‌کند. همچنین، مقالات و کتاب‌های منتشر شده در زمینه روشنفکری، دین و سیاست در ایران، به‌ویژه در سال‌های اخیر، به‌عنوان منابع ثانویه برای درک بهتر از زمینه‌های نظری و تجربی تحقیق مورد استفاده قرار می‌گیرند. این منابع به پژوهشگران کمک می‌کنند تا با دیدگاه‌های مختلف و تحلیل‌های موجود آشنا شوند. تحلیل داده‌ها در این تحقیق به‌صورت کیفی و با استفاده از روش‌های تحلیل محتوا و تحلیل اسنادی انجام می‌شود. روش تحلیل محتوا به بررسی و استخراج مضامین کلیدی از متون می‌پردازد و با تحلیل آثار آل احمد و شریعتی، مضامینی نظیر نقد غرب‌زدگی، دین و سیاست، و تضاد سنت و مدرنیته شناسایی و تحلیل می‌شوند. این تحلیل به درک عمیق‌تری از دیدگاه‌های این دو اندیشمند و تأثیر آن‌ها بر جامعه ایرانی کمک می‌کند.

همچنین، تحلیل اسنادی به بررسی و تحلیل مستندات تاریخی و اجتماعی می‌پردازد و به پژوهشگران این امکان را می‌دهد که ارتباطات تاریخی و اجتماعی را به‌طور دقیق‌تری بررسی کنند. برای افزایش اعتبار و روایی تحقیق، از روش‌های تثبیت داده‌ها و بازبینی همتا استفاده می‌شود. با استفاده از منابع متعدد و متنوع، سعی می‌شود تا داده‌ها و نتایج به‌دست‌آمده از تحقیق به‌طور مستقل تأیید شوند. این کار به افزایش اعتبار نتایج کمک می‌کند و اطمینان حاصل می‌کند که یافته‌ها به‌طور جامع و دقیق منعکس شده‌اند. همچنین، نتایج تحقیق به‌وسیله پژوهشگران دیگر در این حوزه مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرد تا شفافیت و اعتبار نتایج بیشتر شود.

4-چارچوب نظری

روشنفکری به‌عنوان یک پدیده اجتماعی و فرهنگی در تاریخ معاصر ایران، نقشی کلیدی در شکل‌دهی به گفتمان‌های سیاسی و اجتماعی ایفا کرده است. این پدیده در شرایط خاص تاریخی و اجتماعی ایران، به‌ویژه در قرن بیستم، با چالش‌ها و تحولات متعددی روبه‌رو بوده است. جلال آل احمد و علی شریعتی به‌عنوان دو چهره بارز روشنفکری، نظرات و دیدگاه‌های متفاوتی درباره جایگاه روشنفکران و تأثیر آن‌ها بر تحولات اجتماعی و سیاسی ایران ارائه داده‌اند. این فصل به تحلیل نظریات و مفاهیم کلیدی مرتبط با روشنفکری و تأثیر آن بر جامعه ایرانی می‌پردازد.

4-1- نظریه روشنفکری

نظریه روشنفکری به بررسی نقش نخبگان فکری در شکل‌دهی به گفتمان‌های اجتماعی و سیاسی می‌پردازد. روشنفکران به‌عنوان افرادی که توانایی تحلیل و نقد شرایط اجتماعی را دارند، می‌توانند در فرآیند تغییرات اجتماعی و فرهنگی تأثیرگذار باشند(هابرماس، 1989،ترجمه محمدی: 361). در نظریه خود به نقش حوزه عمومی و اهمیت گفتگو در فرآیند دموکراتیک اشاره می‌کند. به اعتقاد او، روشنفکران باید به‌عنوان واسطه‌هایی بین قدرت و جامعه عمل کنند و نقش انتقادی خود را در مواجهه با نابرابری‌ها و بی‌عدالتی‌ها ایفا نمایند.

در ایران، روشنفکری به‌ویژه در دوره‌های حساس تاریخی مانند انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی به‌عنوان نیروی محرکه تغییرات اجتماعی عمل کرده است(محمودی، 1399: 112). این نقش به‌ویژه در آثار جلال آل احمد و علی شریعتی نمایان است، جایی که هر یک از آن‌ها به‌نوعی به تحلیل و نقد شرایط اجتماعی و فرهنگی ایران پرداخته‌اند.

4-2- نقد غرب‌زدگی

نقد غرب‌زدگی یکی از محورهای اصلی تفکر جلال آل احمد است. او در کتاب “غرب‌زدگی” (1341) به تأثیرات منفی فرهنگ غرب بر هویت فرهنگی ایرانیان اشاره می‌کند و بر ضرورت بازگشت به هویت ملی تأکید دارد. آل احمد معتقد است که نفوذ فرهنگ غرب نه‌تنها به تضعیف هویت ملی منجر شده، بلکه باعث بروز بحران‌های اجتماعی و فرهنگی نیز گردیده است (آل احمد، 1341: 99).

این نقد در شرایطی که فرهنگ غرب به‌سرعت در حال نفوذ به زندگی اجتماعی و فرهنگی ایران بود، اهمیت بیشتری پیدا کرد. به‌علاوه، این نقد به‌عنوان یک واکنش به مدرنیته و چالش‌های ناشی از آن، می‌تواند به‌عنوان یک چارچوب نظری برای تحلیل دیدگاه‌های آل احمد در مواجهه با مدرنیته و تأثیرات آن بر جامعه ایرانی مورد استفاده قرار گیرد (محمودی، 1399: 123).

در سال‌های اخیر، مطالعات جدیدی در این زمینه انجام شده است که به تحلیل پیامدهای فرهنگی و اجتماعی غرب‌زدگی می‌پردازند. به‌عنوان مثال، مک‌کوی و همکاران (2021) در مطالعه‌ای به بررسی تأثیرات جهانی‌سازی بر هویت‌های محلی و چالش‌های ناشی از آن پرداخته‌اند (45-67:McCoy et al., 2021). همچنین، فردریک و همکاران (2022) در تحقیقی به بررسی تأثیرات فرهنگی و اجتماعی مدرنیته بر جوامع غیرغربی پرداخته‌اند و به چالش‌های هویتی ناشی از آن اشاره کرده‌اند(Frederick et al., 2022:345-367).

4-3- دین و سیاست

علی شریعتی به بررسی رابطه دین و سیاست و نقش دین در تغییرات اجتماعی می‌پردازد. او معتقد است که دین می‌تواند به‌عنوان یک نیروی محرکه در فرآیند تحول اجتماعی عمل کند و روشنفکران باید به‌عنوان مفسران دین، نقش فعالی در جامعه ایفا کنند (شریعتی، 1350: 87). شریعتی در آثار خود به بررسی مفاهیم عدالت، آزادی و حقوق بشر در بستر دین می‌پردازد و بر این اساس، به نقد شرایط اجتماعی و اقتصادی جامعه ایرانی می‌پردازد (حسینی، 1401: 124).

شریعتی به‌ویژه بر این نکته تأکید دارد که دین باید به‌عنوان یک نیروی اجتماعی و فرهنگی در خدمت تحقق عدالت اجتماعی و حقوق بشر قرار گیرد. او معتقد است که روشنفکران باید با تفسیر صحیح آموزه‌های دینی، به ترویج ارزش‌های انسانی و اجتماعی بپردازند (شریعتی، 1350: 103).

مطالعات اخیر نشان می‌دهد که دین می‌تواند نقش مهمی در فرآیندهای اجتماعی و سیاسی ایفا کند. کیم و همکاران (2022) در تحقیقی به بررسی تأثیر دین بر مشارکت اجتماعی و سیاسی در جوامع معاصر پرداخته‌اند و نتیجه‌گیری کرده‌اند که دین می‌تواند به‌عنوان یک عامل تسهیل‌کننده در فرآیندهای اجتماعی عمل کند (Kim et al., 2022:78-99). همچنین، مک‌نیل و همکاران (2023) به بررسی نقش دین در تحولات اجتماعی و سیاسی در خاورمیانه پرداخته و به تأثیرات آن بر جنبش‌های اجتماعی اشاره کرده‌اند (McNeil et al., 2023:101-120).

4-4- تضاد سنت و مدرنیته

تضاد بین سنت و مدرنیته یکی از چالش‌های اساسی در جامعه ایرانی است که روشنفکران را در موقعیتی دشوار قرار داده است. چامسکی (2000) به بررسی این تضاد و تأثیر آن بر فرآیندهای اجتماعی و فرهنگی می‌پردازد. این تضاد به‌ویژه در آثار آل احمد و شریعتی نمایان است و می‌تواند به‌عنوان یک محور اصلی در تحلیل رویکردهای آن‌ها به مسائل اجتماعی و فرهنگی ایران مورد استفاده قرار گیرد.

آل احمد و شریعتی هر یک به‌نحوی به این تضاد پرداخته و تلاش کرده‌اند تا راه‌حل‌هایی برای آن ارائه دهند. آل احمد با تأکید بر ضرورت بازگشت به هویت ملی و فرهنگی، به نقد فرهنگ غرب می‌پردازد، در حالی که شریعتی بر این باور است که دین می‌تواند به‌عنوان یک نیروی محرکه در فرآیند مدرنیزاسیون و تحول اجتماعی عمل کند(شریعتی، 1356: 96).

تحقیقات جدیدتر نیز به بررسی چالش‌های ناشی از این تضاد پرداخته‌اند. سوزوکی (2023) در مطالعه‌ای به تحلیل تضاد بین سنت و مدرنیته در جوامع آسیایی پرداخته و تأثیرات آن را بر هویت‌های فرهنگی بررسی کرده است (Suzuki, 2023:123-145). همچنین، گارسیا و همکاران (2022) در تحقیقی به بررسی تأثیرات مدرنیته بر ساختارهای اجتماعی و فرهنگی در جوامع سنتی پرداخته‌اند(Garcia et al., 2022:789-804).

تلاش این روشنفکران که کوشیدند با تفسیر تجددستیز خود، صورت امکان دیگری از توسعه مبتنی بر سنت عرضه کنند، نتیجه ای جز ایدئولوژیک کردن حیات فرهنگی با تشبث به گفتمان های هویتی ختم نشد. عمده محققان و دانشوران بر این باورند که نقش جلال آل احمد و علی شریعتی در فضای سیاسی و اجتماعی جامعه ایرانی نقشی مخرب و بازدارنده در روند تحولات سیاسی و اجتماعی بوده است. ایفای چنین نقشی توسط این روشنفکران ما را به آنچه توماس سوئل، نظریه پرداز آمریکایی، در کتاب (روشنفکران و جامعه :آنجا که روشنفکران خطا می کنند) نوشته رهنمون می سازد، آنجا که سوئل بر خطاهای روشنفکری تمرکز کرده و نشان می دهد که تا چه حد روشنفکران می توانند در نسخه های خود برای تحولات جامعه، نه تنها اشتباه کنند، بلکه اشتباهات فاحش و فاجعه باری را خلق کنند.

5 - نظریه‌های اجتماعی معاصر

نظریه‌های اجتماعی معاصر، از جمله نظریه‌های گیدنز و بوردیو، می‌توانند به درک بهتر از نقش روشنفکران در جامعه معاصر ایران کمک کنند. گیدنز (1990) به بررسی پیامدهای مدرنیته و تأثیر آن بر هویت اجتماعی می‌پردازد. او بر این باور است که مدرنیته نه‌تنها به تغییرات اجتماعی منجر می‌شود، بلکه به بازتعریف هویت‌های اجتماعی نیز کمک می‌کند.

بوردیو (1991) نیز به تحلیل قدرت و سرمایه فرهنگی در جامعه می‌پردازد و بر این نکته تأکید دارد که روشنفکران باید به‌عنوان حاملان سرمایه فرهنگی، نقش مهمی در تغییرات اجتماعی ایفا کنند. این نظریات می‌توانند به تحلیل چالش‌ها و فرصت‌های موجود در عرصه روشنفکری ایران کمک کنند.

مطالعات اخیر نیز به بررسی نظریه‌های اجتماعی و تأثیر آن‌ها بر تحولات اجتماعی پرداخته‌اند. جانسون (2021) در تحقیقی به بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی بر تحولات سیاسی و اجتماعی در جوامع معاصر پرداخته و به نقش روشنفکران در این فرآیند اشاره کرده است (Johnson, 2021:567-589). همچنین، وینتر و همکاران (2023) در مطالعه‌ای به بررسی تأثیرات سرمایه فرهنگی بر مشارکت سیاسی در جوامع مختلف پرداخته‌اند (Winter et al., 2023:455-478).

در نهایت، روشنفکری در ایران به‌عنوان یک پدیده پیچیده و چندبعدی، نیازمند تحلیل‌های عمیق و چندجانبه است. جلال آل احمد و علی شریعتی هر دو به‌عنوان نمایندگان بارز روشنفکری ایرانی، با رویکردهای متفاوت خود، به نقد شرایط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جامعه پرداخته‌اند. آل احمد با تأکید بر هویت ملی و نقد فرهنگ غرب، به‌دنبال احیای ارزش‌های فرهنگی و ملی است، در حالی که شریعتی با تأکید بر دین و عدالت اجتماعی، به‌دنبال ایجاد تغییرات بنیادین در جامعه است. این دو رویکرد، هر کدام به‌نحوی به چالش‌های مدرنیته و تأثیرات آن بر جامعه ایرانی پاسخ می‌دهند. در حالی که آل احمد به نقد غرب‌زدگی و تأثیرات منفی آن بر هویت ملی می‌پردازد، شریعتی به‌دنبال استفاده از آموزه‌های دینی برای تحقق عدالت اجتماعی و حقوق بشر است. این تضاد و تعامل بین سنت و مدرنیته، به‌ویژه در جوامع در حال توسعه مانند ایران، همواره موضوعی چالش‌برانگیز و مورد بحث بوده است. تحقیقات جدید در این زمینه نشان می‌دهد که دین و فرهنگ می‌توانند به‌عنوان عوامل تسهیل‌کننده در فرآیندهای اجتماعی و سیاسی عمل کنند. این یافته‌ها می‌تواند به روشنفکران و پژوهشگران کمک کند تا با درک بهتر از شرایط اجتماعی و فرهنگی، راهکارهای مؤثرتری برای حل چالش‌های موجود ارائه دهند. در نهایت، روشنفکری در ایران نه‌تنها به‌عنوان یک پدیده اجتماعی، بلکه به‌عنوان یک نیروی محرکه برای تغییرات اجتماعی و فرهنگی، نیازمند توجه و بررسی بیشتر است. این امر می‌تواند به درک عمیق‌تری از چالش‌ها و فرصت‌های موجود در عرصه روشنفکری و تأثیر آن بر تحولات اجتماعی و سیاسی ایران منجر شود.

6-تحلیل و بحث

6-1-مفهوم روشنفکری و تاریخچه آن در ایران

با وقوع انقلاب مشروطه در سال 1285 که یکی از اتفاقات مهم و سرنوشت ساز تاریخ کشور ایران می باشد. جامعه ایران برای نخستین بار در برابر قدرت طلبی و استبداد طلبی شاه حرف از حکومت مبتنی بر قانون، تاسیس عدالت خانه، حکومت مشروطه، نظام پارلمانی، دموکراسی و آزادی به میان آورد. خودکامگی و کنترل بیش از حد ایران مورد نفرت مردم علی الخصوص طبقه روشنفکران شده بود. با پیروز شدن انقلاب مشروطه در اصل اندیشه قانون خواهی و دموکراسی به نتیجه نرسید و گروه های مختلف، انجمن هایی به وجود آمد که خود عامل ایجاد شرایط بی نظمی در جامعه شد. در حقیقت پس از انقلاب مشروطه در ایران شرایطی پیش آمد که فرد در جامعه علی رغم قانون و با توجه به منافع شخصی خودش عمل می کرد. روشنفکری به‌عنوان یک پدیده اجتماعی و سیاسی در تاریخ معاصر ایران، نقشی محوری در شکل‌دهی به گفتمان‌های فرهنگی و سیاسی ایفا کرده است. در قرن بیستم، ایران با تحولات عمیق اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مواجه بود که تأثیرات قابل توجهی بر عرصه روشنفکری گذاشت. ورود مدرنیته و تأثیرات آن بر جامعه ایرانی، چالش‌ها و نارضایتی‌هایی را به وجود آورد که روشنفکران به‌دنبال تحلیل و نقد آن‌ها بودند(گیدنز،1990: 97). انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی به‌عنوان دو نقطه عطف تاریخی، زمینه‌ساز ظهور نظریات جدید و بازتعریف نقش روشنفکران در جامعه شدند(هابرماس، 1989: 112).

6-2-جلال آل احمد: نقد غرب‌زدگی و هویت ملی

جلال آل احمد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین روشنفکران معاصر ایران، با نقد عمیق غرب‌زدگی و تأکید بر هویت ملی، به بررسی چالش‌های اجتماعی و فرهنگی ایران پرداخت. او در اثر معروف خود «غرب‌زدگی» (1341) به نقد تأثیرات منفی مدرنیته و فرهنگ غربی بر جامعه ایرانی می‌پردازد. آل احمد معتقد است که این تأثیرات، باعث از دست رفتن ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی ایران شده و جامعه را به سوی بحران هویتی سوق داده است (آل احمد، 1341: 95). او با تأکید بر ضرورت بازگشت به ارزش‌های سنتی و ملی، سعی در احیای هویت ایرانی داشت. این رویکرد او، به‌ویژه در دهه‌های 1340 و 1350، تأثیر قابل توجهی بر جنبش‌های اجتماعی و سیاسی آن زمان داشت و به شکل‌گیری انتقادات اجتماعی و سیاسی در آن دوران کمک کرد (مومنی، 1400: 55،70). نقد آل احمد به غرب‌زدگی و تأکید بر هویت ملی، نشان‌دهنده یک واکنش عمیق به تأثیرات منفی مدرنیته و جهانی‌سازی بر فرهنگ ایرانی است. او با بیان اینکه هویت ملی و فرهنگی باید در برابر تأثیرات خارجی محافظت شود، به‌نوعی به احیای ارزش‌های سنتی و ملی پرداخته است. این رویکرد، به‌ویژه در شرایطی که جامعه ایرانی در حال تجربه تغییرات سریع اجتماعی و فرهنگی بود، به‌عنوان یک واکنش طبیعی و منطقی به نظر می‌رسد. نقد آل احمد می‌تواند به‌عنوان یک نقطه آغاز برای بحث‌های عمیق‌تر درباره هویت ملی و فرهنگی در عصر مدرنیته مورد استفاده قرار گیرد.

6-3-علی شریعتی: دین و عدالت اجتماعی

علی شریعتی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین روشنفکران اسلامی، با تأکید بر دین و نقش آن در تحولات اجتماعی، سعی در احیای تفکر اسلامی و تبیین آن در قالبی مدرن داشت. او با استفاده از مفاهیم اسلامی و اجتماعی، به تحلیل مسائل جامعه ایرانی پرداخت و به‌ویژه در آثارش، نظیر «حسین، وارث آدم» (1349) و «مذهب علیه مذهب» (1350)، به بررسی تضادهای اجتماعی و سیاسی و نقش دین در مبارزه با ظلم و استبداد پرداخت (شریعتی، 1349: 69). شریعتی با تأکید بر عدالت اجتماعی و آزادی، به ترویج اندیشه‌های انقلابی پرداخت و توانست جوانان و طبقات مختلف اجتماعی را به سمت جنبش‌های سیاسی و اجتماعی جذب کند. او در تلاش برای ایجاد یک هویت اسلامی-ایرانی، به‌ویژه در میان نسل جوان، نقش بسزایی داشت (خسروپناه، 1394: 23،40). شریعتی با تأکید بر دین به‌عنوان یک نیروی محرکه اجتماعی، به‌دنبال تبیین نقش دین در ایجاد تغییرات اجتماعی و سیاسی بود. او با استفاده از مفاهیم اسلامی، سعی در تحلیل و تبیین واقعیت‌های اجتماعی و سیاسی ایران داشت. این رویکرد، به‌ویژه در شرایطی که جامعه ایرانی در حال تجربه تحولات عمیق اجتماعی و سیاسی بود، به‌عنوان یک راهکار مؤثر برای جذب جوانان و طبقات مختلف اجتماعی عمل کرد. شریعتی با تأکید بر عدالت اجتماعی و آزادی، توانست به‌عنوان یک پیشگام در عرصه روشنفکری اسلامی شناخته شود و تأثیرات عمیقی بر نسل جوان و فعالان سیاسی بگذارد.

6-4-مقایسه بین جلال آل احمد و علی شریعتی

جلال آل احمد و علی شریعتی هر دو از چهره‌های برجسته روشنفکری ایران هستند، اما رویکردهای آن‌ها در تحلیل مسائل اجتماعی و فرهنگی متفاوت است. آل احمد بیشتر بر نقد غرب‌زدگی و تأکید بر هویت ملی تمرکز دارد، در حالی که شریعتی بر نقش دین و عدالت اجتماعی تأکید می‌کند. آل احمد با انتقاد از تأثیرات منفی فرهنگ غربی بر جامعه ایرانی، به‌دنبال احیای ارزش‌های سنتی و ملی است. او معتقد است که جامعه باید به ریشه‌های فرهنگی خود بازگردد و از تأثیرات منفی مدرنیته و جهانی‌سازی محافظت کند. در مقابل، شریعتی بر این باور است که دین می‌تواند به‌عنوان یک نیروی محرکه برای تغییرات اجتماعی و سیاسی عمل کند و جوانان را به سمت عدالت و آزادی هدایت کند. او به‌دنبال ایجاد یک هویت اسلامی-ایرانی است که بتواند در برابر چالش‌های اجتماعی و سیاسی ایستادگی کند. در حالی که آل احمد بیشتر به نقد وضعیت موجود و احیای هویت ملی می‌پردازد، شریعتی به‌دنبال ایجاد یک جنبش اجتماعی بر اساس اصول اسلامی و عدالت اجتماعی است. این تفاوت‌ها نشان‌دهنده تنوع در رویکردهای روشنفکری در ایران است و هر یک از آن‌ها می‌تواند به‌عنوان یک منبع الهام برای نسل‌های آینده عمل کند. مقایسه بین جلال آل احمد و علی شریعتی نشان‌دهنده تنوع در رویکردهای روشنفکری در ایران است. هر یک از این روشنفکران با توجه به شرایط اجتماعی و فرهنگی خود، به تحلیل و تبیین مسائل پرداخته‌اند. این تنوع در رویکردها می‌تواند به‌عنوان یک نقطه قوت در روشنفکری ایران محسوب شود و به شکل‌گیری دیدگاه‌های جدید و نوآورانه کمک کند. همچنین، این مقایسه می‌تواند به پژوهشگران و فعالان اجتماعی کمک کند تا از تجربیات و نظرات این دو چهره برجسته بهره‌برداری کنند و در جهت بهبود شرایط اجتماعی و سیاسی جامعه گام بردارند.

6-5-تأثیر روشنفکران بر جنبش‌های اجتماعی

تحلیل نقش روشنفکران در تحولات اجتماعی و سیاسی ایران نشان می‌دهد که آن‌ها به‌عنوان کاتالیزورهای تغییر، توانسته‌اند زمینه‌ساز جنبش‌های اجتماعی و سیاسی مؤثری باشند. آثار آل احمد و شریعتی، به‌ویژه در آستانه انقلاب اسلامی 1357، به‌عنوان منابع الهام‌بخش برای جوانان و فعالان سیاسی عمل کرد. این روشنفکران با نقد وضعیت موجود و ارائه راهکارهایی برای بهبود شرایط اجتماعی، توانستند به تقویت آگاهی اجتماعی و سیاسی در جامعه کمک کنند (محمودی، 1399: 125). آل احمد و شریعتی با بیان انتقادات خود از نظام سیاسی حاکم و شرایط اجتماعی، به‌نوعی نقش «صدای ندا» را ایفا کردند. آن‌ها با استفاده از زبان و ادبیات ساده و قابل فهم، توانستند پیام‌های خود را به توده‌ها منتقل کنند و به‌ویژه در میان جوانان، تأثیر عمیقی بگذارند. این تأثیرات در نهایت به شکل‌گیری جنبش‌های اجتماعی و سیاسی و به‌ویژه انقلاب اسلامی 1357 منجر شد (فروغی، 1396: 15،30). نقش روشنفکران در جنبش‌های اجتماعی و سیاسی به‌عنوان کاتالیزورهای تغییر، نشان‌دهنده اهمیت آن‌ها در شکل‌گیری آگاهی اجتماعی و سیاسی در جامعه است. آن‌ها با نقد وضعیت موجود و ارائه راهکارهایی برای بهبود شرایط، توانسته‌اند به‌عنوان صدای توده‌ها عمل کنند. این تأثیرات، به‌ویژه در آستانه انقلاب اسلامی، نشان‌دهنده قدرت روشنفکری در ایجاد تغییرات اجتماعی و سیاسی است. روشنفکران با استفاده از زبان و ادبیات قابل فهم، توانسته‌اند پیام‌های خود را به توده‌ها منتقل کنند و به‌نوعی نقش مهمی در شکل‌گیری جنبش‌های اجتماعی ایفا کنند.

7-چالش‌ها و انتقادات

با وجود تأثیرات مثبت روشنفکران بر تحولات اجتماعی، نقدهایی نیز به رویکردهای آن‌ها وارد شده است. برخی منتقدان بر این باورند که آل احمد و شریعتی در تحلیل‌های خود، به برخی از واقعیت‌های اجتماعی و سیاسی توجه کافی نداشته‌اند. به‌عنوان مثال، انتقادات به شریعتی به‌دلیل تأکید بیش از حد بر دین و نادیده گرفتن سایر عوامل اجتماعی و اقتصادی مطرح شده است (سجادی، 1398). همچنین، برخی از نظریات آل احمد به‌دلیل عدم توجه به پیچیدگی‌های مدرنیته و چالش‌های جهانی، مورد انتقاد قرار گرفته است (احمدی، 1399: 45،62). به‌علاوه، برخی از پژوهشگران بر این باورند که روشنفکران باید به تنوع اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران توجه بیشتری داشته باشند و در تحلیل‌های خود، به جای ارائه راهکارهای کلی، به مسائل خاص و محلی توجه کنند (حسینی، 1400: 78،95). این نقدها نشان می‌دهد که روشنفکری باید به‌عنوان یک فرآیند پویا و متناسب با شرایط اجتماعی و فرهنگی در نظر گرفته شود. انتقادات به رویکردهای روشنفکری، نشان‌دهنده نیاز به تنوع و توجه به واقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی جامعه است. روشنفکران باید به‌جای ارائه تحلیل‌های کلی، به مسائل خاص و محلی توجه کنند. این توجه به تنوع اجتماعی و فرهنگی، می‌تواند به بهبود تحلیل‌ها و راهکارهای ارائه‌شده کمک کند. همچنین، انتقادات به شریعتی و آل احمد نشان‌دهنده این است که روشنفکری باید به‌عنوان یک فرآیند پویا و متناسب با شرایط اجتماعی و فرهنگی در نظر گرفته شود و همواره در حال تحول باشد.

7-1-تأثیر روشنفکری بر هویت ملی و فرهنگی

روشنفکری در ایران نه‌تنها بر تحولات سیاسی و اجتماعی تأثیرگذار بوده، بلکه بر هویت ملی و فرهنگی نیز تأثیر عمیقی گذاشته است. روشنفکران با نقد وضعیت موجود و تبیین هویت ملی، سعی در احیای ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی داشتند. این تلاش‌ها به‌ویژه در دوران معاصر، در برابر تأثیرات جهانی‌سازی و مدرنیته، اهمیت بیشتری پیدا کرده است.

آل احمد و شریعتی هر دو به‌نوعی به تبیین هویت ملی و فرهنگی پرداخته‌اند. آل احمد با تأکید بر هویت ایرانی و نقد غرب‌زدگی، سعی در احیای ارزش‌های سنتی و ملی داشت. او معتقد بود که جامعه ایرانی باید از ارزش‌های فرهنگی خود دفاع کند و به‌جای پذیرش فرهنگ غربی، به‌دنبال هویت ملی خود باشد (آل احمد، 1341: 76). شریعتی نیز با تأکید بر دین و نقش آن در شکل‌گیری هویت ملی، سعی در ایجاد یک هویت اسلامی-ایرانی داشت. او بر این باور بود که دین می‌تواند به‌عنوان یک نیروی محرکه در جهت احیای هویت ملی و فرهنگی عمل کند و مردم را به سمت عدالت و آزادی هدایت کند (شریعتی، 1349: 105). این رویکردها به‌ویژه در آستانه انقلاب اسلامی، تأثیرگذار بود و به تقویت احساس هویت ملی و مذهبی در جامعه کمک کرد. تأثیر روشنفکری بر هویت ملی و فرهنگی نشان‌دهنده اهمیت این پدیده در شکل‌گیری و تبیین هویت اجتماعی است. روشنفکران با نقد وضعیت موجود و تبیین هویت ملی، سعی در احیای ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی داشتند. این تلاش‌ها به‌ویژه در برابر تأثیرات جهانی‌سازی و مدرنیته، اهمیت بیشتری پیدا کرده است. روشنفکری می‌تواند به‌عنوان یک نیروی محرکه در جهت تقویت هویت ملی و فرهنگی عمل کند و به جامعه کمک کند تا در برابر تأثیرات منفی خارجی مقاومت کند.

7-2-روشنفکری و چالش‌های جهانی‌سازی

در دنیای امروز، روشنفکری با چالش‌های جدیدی روبه‌رو است. جهانی‌سازی و تأثیرات آن بر فرهنگ و هویت ملی، یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی است که روشنفکران ایرانی با آن مواجه هستند. جهانی‌سازی به‌معنای گسترش ارتباطات و تعاملات فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در سطح جهانی است که می‌تواند تأثیرات مثبت و منفی بر جوامع محلی داشته باشد. روشنفکران ایرانی باید به‌دنبال راهکارهایی باشند که بتوانند از مزایای جهانی‌سازی بهره‌برداری کنند و در عین حال، هویت ملی و فرهنگی خود را حفظ کنند. این چالش نیازمند تحلیل‌های عمیق و دقیق از شرایط اجتماعی و فرهنگی جامعه است. روشنفکری باید به‌عنوان یک فرآیند پویا و متناسب با شرایط اجتماعی و فرهنگی در نظر گرفته شود و به‌دنبال تبیین راهکارهایی باشد که بتواند به بهبود شرایط اجتماعی و فرهنگی جامعه کمک کند (حسینی، 1400: 78،95).

چالش‌های جهانی‌سازی نیازمند واکنش‌های هوشمندانه از سوی روشنفکران است. آن‌ها باید بتوانند از مزایای جهانی‌سازی بهره‌برداری کنند و در عین حال، هویت ملی و فرهنگی خود را حفظ کنند. این نیازمند تحلیل‌های عمیق از شرایط اجتماعی و فرهنگی جامعه است. روشنفکری باید به‌عنوان یک فرآیند پویا و متناسب با شرایط اجتماعی و فرهنگی در نظر گرفته شود و به‌دنبال تبیین راهکارهایی باشد که بتواند به بهبود شرایط اجتماعی و فرهنگی جامعه کمک کند.

تحلیل نقش روشنفکری در تحولات اجتماعی و سیاسی ایران نشان می‌دهد که این پدیده، به‌عنوان یک عامل کلیدی در شکل‌گیری و هدایت تغییرات اجتماعی عمل کرده است. جلال آل احمد و علی شریعتی با نقد وضعیت موجود و ارائه دیدگاه‌های نوین، توانسته‌اند به تقویت آگاهی اجتماعی و سیاسی در جامعه کمک کنند. با این حال، نیاز به بررسی و نقد مستمر این نظریات و رویکردها وجود دارد تا بتوان از آن‌ها به‌عنوان منابع الهام‌بخش برای آینده استفاده کرد. نتایج این تحلیل می‌تواند به درک بهتر از چالش‌ها و فرصت‌های موجود در عرصه روشنفکری و تأثیر آن بر تحولات اجتماعی و سیاسی ایران کمک کند و به پژوهشگران و فعالان اجتماعی در جهت بهبود شرایط جامعه یاری رساند. در نهایت، روشنفکری به‌عنوان یک پدیده اجتماعی و فرهنگی، باید به‌طور مداوم مورد بازنگری و تجدید نظر قرار گیرد تا بتواند به نیازهای متغیر جامعه پاسخ دهد.

8-تحلیل تطبیقی اندیشه‌های جلال آل احمد و علی شریعتی:

8-1- تأثیرات و رویکردهای روشنفکری در ایران معاصر

در این بخش، به تحلیل تطبیقی اندیشه‌های جلال آل احمد و علی شریعتی پرداخته می‌شود. این دو روشنفکر با رویکردهای متفاوت و تأثیرگذار خود در زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی، نقش مهمی در شکل‌گیری آگاهی اجتماعی و سیاسی در ایران معاصر ایفا کرده‌اند.

8-2- نقد غرب‌زدگی و هویت ملی

برخورد جلال آل احمد با اندیشه غربی و فرآیند نوگرایی او را مجبور کرد که به بومی گرایی روی آورد. با در نظر گرفتن سیر عقاید او آنچنان که در غرب زدگی و در خدمت و خیانت روشنفکران شرح داده شد، آدمی متوجه می شود که آل احمد هر روز بیشتر به این اندیشه می رسید که حفظ آداب و رسوم بومی از طریق روی آوردن به مذهب شیعه امکان پذیر است. گرچه این دو کتاب نشان دهنده گرایشی به التقاط از سوی نویسنده آن است. که به مناسبت از ناسیونالیسم ایرانی، تحلیلی اقتصادی مارکسیستی، و اگزیستانسیالیسم اروپایی مایه می گیرد. ولی یک گرایش مذهبی نیرومند را در گفتمان آل احمد می توان تشخیص داد، او عقیده داشت ار زمان روی کار آمدن سلسله صفوی، که با علم مذهب به حفظ استقلال ایران در برابر امپراتوری عثمانی مبادرت ورزید مذهب شیعه در کنه روحیه اجتماعی ایرانیان جایگاه ویژه ای یافته است لذا آل احمد اسلام شیعه را عنصری تفکیک ناپذیر از هویت ایرانی قلمداد می کرد. از این رو، او تجدید حیات اسلام شیعه را موثرترین«واکسن» در برابر بیماری واگیردار غربزدگی تشخیص می داد و روحانیون را با صلاحیت ترین «پزشکانی» تلقی می کرد که می توانند این واکسن نجات دهنده هویت را فراهم سازند(بروجردی،118:1377). شریعتی منادی این اندیشه بود که روشنفکران غیر روحانی توانایی آن را دارند که، شاید حتی با موفقیتی بیش از روحانیون، به مسائل جاودانه تفکر اسلامی بپردازند. بزرگترین امتیاز، و در عین حال چشمگیرترین نقطه ضعف او را در آن می بینم که استدلال گفتمانی متکلمان و فقیهان را تقریبا یکسره نادیده گرفت. گرچه این نادیده گیری او را نزد نسل جوان، که زبان ناآشنای و عتیق مآب علما را دوست ندارند، محبوب ساخت ولی در میان علمای روحانی برای او پشتیبانی یا احترام چندانی به بار نیاورد. درواقع گفتمان ضدروحانی شریعتی، او را از بسیاری از متحدان بالقوه خود بیگانه ساختو علاوه بر این، از منظری غیر دینی می توان از شریعتی به خاطر این خام اندیشی که می خواست از دین پیرایی پروتستانی تقلید کند انتقاد کرد(بروجردی،181:1377).

8-3-رویکرد به مسائل اجتماعی و سیاسی

در زمینه مسائل اجتماعی و سیاسی، آل احمد بیشتر بر نقد وضعیت موجود و احیای هویت ملی تمرکز دارد. او به‌دنبال ایجاد یک آگاهی اجتماعی و فرهنگی است که بتواند مردم را به سمت تغییرات مثبت سوق دهد. آل احمد با تحلیل عمیق و انتقادی از وضعیت اجتماعی، به‌ویژه در دهه‌های 1340 و 1350، سعی در جلب توجه جامعه به چالش‌های هویتی و فرهنگی دارد. آل احمد به مفهوم غربزدگی، به عنوان یک بیماری اجتماعی فاسدکننده می پرداخت و عقیده داشت این بیماری شایع می تواند به از میان رفتن اصالت فرهنگی، استقلال سیاسی و سلامت اقتصادی ایران بینجامد. بکارگیری استعاره های پزشکی از سوی او برای اشاره به یک عارضه فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، نهیبی بود بر لزوم داشتن هشیاری فکری(بروجردی،112:1377). در مقابل، شریعتی بر این باور است که دین می‌تواند به‌عنوان یک نیروی محرکه در ایجاد تغییرات اجتماعی عمل کند. او با تأکید بر عدالت اجتماعی و آزادی، سعی در جذب جوانان و طبقات مختلف اجتماعی به جنبش‌های سیاسی دارد. شریعتی با استفاده از زبان و ادبیات جذاب و شاعرانه، توانسته است پیام‌های خود را به‌طور مؤثری به نسل جوان منتقل کند و آن‌ها را به سمت مبارزه با ظلم و استبداد هدایت کند. شریعتی برای مبارزه با این گرایش فکری ـ فرهنگی گفتمان بازگشت به خویشتن را رواج داد. این بدلِ گفت‌مان «بازگشت به دوزخیان زمین» فانون بود، امّا با یک لعاب ویژه‌ی ایرانی. در حالی که روح گفت‌مان فانون غیرمذهبی بود و بر ویژگی‌های نژادی، تاریخی، و زبانی جهان سوم انگشت می‌نهاد، گفت‌مان شریعتی لحنی مذهبی داشت و بر «ریشه‌های اسلامی» تأکید می‌کرد(بروجردی،176:1377).

8-4-زبان و ادبیات توسعه

دو گروه قبل از انقلاب و اوایل انقلاب به ادبیات توسعه توجه داشتند؛ یکی نیروهای چپ که توسعه سرمایه داری را محکوم و نقد می کردند و از توسعه سوسیالیستی دفاع می کردند. و گروه دیگری که نگاه مثبتی به ادبیات توسعه ی رایج داشتند و عموما فارغ التحصیلان دانشگاه های آمریکا بودند و به عنوان هارواردی ها شناخته می شدند و در سازمان برنامه مستقر شدند و شروع بکار کردند. اصلا سازمان برنامه به این دلیل در ایران تشکیل شد که توسعه را پیش ببرد. این دو گروه نظر مثبتی به توسعه داشتند هرچند رویکردشان از هم متفاوت بود. وارد این بحث نمی شویم که کدام رویکرد اشتباه یا درست بود، چون مهم این است که این دو گروه رویکردی مثبت به توسعه داشتند. اما دو گروه دیگر بودند که نظرشان به توسعه منفی بود یا فرعی بود. یک گروه از این ها اسلام گرایانی بودند که اعتقاد داشتند اسلام در خودش همه چیز دارد و کافیست آن اصول مطلوب را استخراج و عرضه کنیم و نیازی هم به الگو برداری از غرب، شرق یا هرجای دیگر نداریم. برای این تفکر، توسعه اصلا مفهومی نداشت. گروه دومی که توسعه را فرعی می دانست ، ملی گرایان بومی بودند، و با این ایده و پیش فرض که باید به خویشتن خویش برگردیم در مقابل توسعه قرار گرفته بودند. جلال آل احمد و علی شریعتی نظر چندان مثبتی به توسعه نداشتند و در نهایت آن را یک موضوع فرعی می دانستند. اتفاق دیگری در ایران افتاد که توسعه را به حاشیه برد و آن رادیکالیسم سیاسی بود. وقتی تمام هم و غم نیروهای سیاسی، برانداختن رژیم شاه بود، جایی برای فکر کردن به توسعه باقی نماند. امثال جلال مشکل ایران را سرمایه داری و استبداد وابسته می دیدند و عقب افتادگی ایران را معلول این دو لحاظ می کردند. کم تر به ذهن شان می رسید که عقب افتادگی، قطب و نقطه ی مقابلی دارد که می تواند توسعه باشد. اگر از عقب افتادگی می گفتند، علتش را شاه می دانستند. اما درباره ی این که برای برون رفت از این عقب ماندگی چه اتفاقی باید رخ دهد، فکر نمی کردند(قادری، 1402،ص71).

9-تأثیر روشنفکری بر تحولات سیاسی

روشنفکری در ایران معاصر، به‌ویژه در دوران قبل از انقلاب اسلامی، تأثیر قابل توجهی بر تحولات سیاسی داشته است. جلال آل احمد و علی شریعتی هر دو به‌عنوان روشنفکرانی که در نقد وضعیت سیاسی و اجتماعی جامعه خود فعال بودند، نقش مهمی در شکل‌گیری جنبش‌های اجتماعی و سیاسی ایفا کردند.

در همان زمان و سال هایی که کتاب غرب زدگی آل احمد دست به دست می شد، در آن سوی دنیا، هانتیگتون کتاب سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی را منتشر کرد که با نزدیک به چهار دهه تأخیر در ایران ترجمه و منتشر شد، کتابی در روایت دقیق و نکته سنجانه از بحران های جوامع دستخوش نوسازی که نشان می داد توسعه اقتصادی در کشورهای دستخوش نوسازی در مقایسه با کشورهای فقیر، می تواند به خشونت بیشتری بینجامد.مطابق بررسی هانتینگتون نرخ نوسازی در کشورهایی همچون ایران در دهه ی چهل بالاتر از نرخ نوسازی در کشورهای اروپایی و آمریکایی بود و خواست نوسازی در این بازه زمانی کوتاه که به یک سزارین می مانست، می توانست موجب بالا گرفتن نارضایتی های اجتماعی شود و به توقعات فزاینده دامن بزند. روشنفکری دهه ی چهلی ما اما به جای غلبه بر سرخوردگی و به جای خواستاری توازن در نوسازی، به جای آن که نوری بتاباند، مشعلی به دست گرفت و مقابله با نوسازی را جلودار شد. می توان شرایط زمانه ای راکه غرب زدگی فرزند آن بود فهمید و توضیح داد. اما شرایط زمان و مکان، اگرچه جهل و بی خبری را توضیح می دهد، توجیح نمی کند. چرا؟(خجسته رحیمی، 1402،ص14).

10-تنوع در رویکردهای روشنفکری

تحقیق حاضر نشان می‌دهد که تنوع در رویکردهای روشنفکری در ایران می‌تواند به‌عنوان یک نقطه قوت در تحلیل مسائل اجتماعی و فرهنگی محسوب شود. جلال آل احمد و علی شریعتی با وجود تفاوت‌های اساسی در دیدگاه‌ها و رویکردهایشان، هر کدام به‌نوعی به تحلیل و تبیین مسائل پرداخته‌اند و این تنوع می‌تواند به شکل‌گیری دیدگاه‌های جدید و نوآورانه کمک کند.

آل احمد با تمرکز بر نقد غرب‌زدگی و احیای هویت ملی، به‌دنبال ایجاد یک آگاهی اجتماعی و فرهنگی بود که بتواند مردم را به سمت تغییرات مثبت سوق دهد(مومنی،1400: 55،70). در حالی که شریعتی با تأکید بر دین و عدالت اجتماعی، سعی در ایجاد یک هویت اسلامی-ایرانی داشت که بتواند در برابر چالش‌های اجتماعی و سیاسی ایستادگی کند (سجادی، 1401: 34،50). این تنوع در رویکردها می‌تواند به پژوهشگران و فعالان اجتماعی کمک کند تا از تجربیات و نظرات این دو چهره برجسته بهره‌برداری کنند و در جهت بهبود شرایط اجتماعی و سیاسی جامعه گام بردارند. تنوع در رویکردهای روشنفکری به‌عنوان یک نقطه قوت در تحلیل مسائل اجتماعی و فرهنگی می‌تواند به شکل‌گیری دیدگاه‌های جدید و نوآورانه کمک کند. جلال آل احمد و علی شریعتی با رویکردهای متفاوت خود، به‌خوبی نشان‌دهنده این واقعیت هستند که چگونه اندیشمندان می‌توانند با نقد وضعیت موجود و ارائه دیدگاه‌های نوین، به تقویت آگاهی اجتماعی و سیاسی در جامعه کمک کنند. این تنوع می‌تواند به ایجاد یک فضای گفت‌وگو و تبادل نظر در جامعه منجر شود.

11-تأثیرات فرهنگی و اجتماعی

آثار جلال آل احمد و علی شریعتی نه‌تنها به‌عنوان منابعی برای تحلیل وضعیت اجتماعی و سیاسی شناخته می‌شوند، بلکه به‌عنوان منابع الهام‌بخش برای نسل‌های بعدی نیز عمل کرده‌اند.

آل احمد با نقد فرهنگ غربی و تأکید بر ضرورت حفظ هویت ملی، به‌نوعی به تقویت احساس ملی‌گرایی در جامعه کمک کرد. او با استفاده از زبان ساده و قابل فهم، توانست مفاهیم عمیق فرهنگی را به توده‌ها منتقل کند و آن‌ها را به تفکر در مورد هویت و فرهنگ خود ترغیب کند (محمودی، 1402: 101،120).

شریعتی نیز با تأکید بر نقش دین و عدالت اجتماعی، سعی در ایجاد یک هویت اسلامی-ایرانی داشت که بتواند به‌عنوان یک نیروی محرکه برای تغییرات اجتماعی عمل کند. او با استفاده از زبان ادبی و شاعرانه، توانست مفاهیم عمیق اجتماعی و سیاسی را به نسل جوان منتقل کند و آن‌ها را به عمل اجتماعی ترغیب کند (خسروپناه،1394: 23،40).

تأثیرات فرهنگی و اجتماعی روشنفکری بر جامعه ایرانی نشان‌دهنده این واقعیت است که اندیشمندان می‌توانند با نقد وضعیت موجود و ارائه دیدگاه‌های نوین، به تقویت احساس هویتی و ملی در جامعه کمک کنند. آثار جلال آل احمد و علی شریعتی به‌خوبی نشان‌دهنده این واقعیت هستند که چگونه اندیشمندان می‌توانند با تکیه بر مفاهیم فرهنگی و اجتماعی، به ایجاد یک جامعه فعال و پویا منجر شوند.

جلال آل احمد و علی شریعتی با نقد وضعیت موجود و ارائه دیدگاه‌های نوین، توانسته‌اند به تقویت آگاهی اجتماعی و سیاسی در جامعه کمک کنند. تحقیق حاضر همچنین به این نکته اشاره دارد که نیاز به بررسی و نقد مستمر این نظریات و رویکردها وجود دارد تا بتوان از آن‌ها به‌عنوان منابع الهام‌بخش برای آینده استفاده کرد. این تنوع در رویکردها و دیدگاه‌ها می‌تواند به‌عنوان یک نقطه قوت در روشنفکری ایران محسوب شود و به شکل‌گیری دیدگاه‌های جدید و نوآورانه کمک کند. در نهایت، روشنفکری به‌عنوان یک پدیده اجتماعی و فرهنگی، باید به‌طور مداوم مورد بازنگری و تجدید نظر قرار گیرد تا بتواند به نیازهای متغیر جامعه پاسخ دهد و به بهبود شرایط اجتماعی و سیاسی کمک کند. تحقیق حاضر به بررسی تأثیر روشنفکری بر تحولات اجتماعی و سیاسی در ایران معاصر با تمرکز بر دو چهره برجسته، جلال آل احمد و علی شریعتی، پرداخته است. این دو روشنفکر با رویکردهای متفاوت و تأثیرگذار خود، نقشی کلیدی در شکل‌گیری آگاهی اجتماعی و سیاسی در جامعه ایرانی ایفا کرده‌اند.

12-چالش‌ها و فرصت‌ها

با وجود تأثیرات مثبت روشنفکری، چالش‌هایی نیز در این زمینه وجود دارد. روشنفکری در ایران همواره با موانع و چالش‌های متعددی مواجه بوده است. فشارهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی می‌تواند به تضعیف نقش روشنفکران و محدود کردن فضای نقد و تحلیل منجر شود. به‌عنوان مثال، سانسور و محدودیت‌های رسانه‌ای می‌تواند مانع از انتشار و ترویج اندیشه‌های نوین شود و به‌نوعی به خاموشی صدای روشنفکران منجر گردد. با این حال، فرصت‌هایی نیز برای روشنفکری وجود دارد. با پیشرفت فناوری و گسترش شبکه‌های اجتماعی، امکان انتشار و ترویج اندیشه‌های نوین به‌راحتی فراهم شده است. این فضا می‌تواند به روشنفکران کمک کند تا صدای خود را به جامعه منتقل کنند و به ایجاد یک گفت‌وگوی سازنده و مؤثر در جامعه کمک نمایند. به‌علاوه، نیاز به بازنگری و نقد مستمر نظریات و رویکردها می‌تواند به غنای فکری و فرهنگی جامعه کمک کند و به شکل‌گیری دیدگاه‌های جدید و نوآورانه منجر شود.

13-نتیجه‌گیری

این بخش به بررسی و تحلیل نتایج تحقیق در زمینه تأثیر روشنفکری بر تحولات اجتماعی و سیاسی در ایران معاصر، به‌ویژه از منظر دو چهره برجسته، جلال آل احمد و علی شریعتی، می‌پردازد. این دو روشنفکر با رویکردهای متفاوت و تأثیرگذار خود، نقش مهمی در شکل‌گیری آگاهی اجتماعی و سیاسی در جامعه ایرانی ایفا کرده‌اند. نتایج این تحقیق در چند محور اصلی ارائه می‌شود.

روشنفکری به‌عنوان یک پدیده اجتماعی و فرهنگی، نقش کلیدی در شکل‌گیری آگاهی اجتماعی در ایران معاصر ایفا کرده است. جلال آل احمد و علی شریعتی با نقد وضعیت موجود و ارائه دیدگاه‌های نوین، توانسته‌اند به تقویت آگاهی اجتماعی و سیاسی در جامعه کمک کنند.

جلال آل احمد با انتقاد از فرهنگ غربی و تأکید بر ضرورت احیای هویت ملی، سعی در جلب توجه جامعه به چالش‌های هویتی و فرهنگی داشت. او با استفاده از زبان ساده و قابل فهم، به تبیین مسائل اجتماعی و فرهنگی پرداخته و تلاش کرد تا مردم را به تفکر و تأمل در مورد هویت و فرهنگ خود دعوت کند. این رویکرد باعث شد که آثار او به‌عنوان منابع الهام‌بخش برای نسل‌های بعدی شناخته شوند و تأثیر عمیقی بر آگاهی اجتماعی بگذارند.

اگر دو روشنفکر اصلی جریان بومی‌گرایی در دو دهه 40 و 50 یعنی آل احمد و شریعتی را با هم مقایسه کنیم. آل احمد و علی شریعتی هر دو نگاهی حسرت بار (رمانتیک) به تاریخ ایران دارند، چنانکه در«خسی در میقات» آل احمد و «کویریات» شریعتی آشکار است. این دید حسرت بار چاره یابی برای گرفتاری ایران را ناممکن می کند. به آن نشان که در هنگامه تجدد گرایی، این هر دو روشنفکر ایرانی به کسانی چون شیخ فضل‌الله نوری و ابوذر و فرانتس فانون و سارتر بسان الگوی فکر می نگرند در حالیکه این کسان همخوانی چندانی با جامعه ایرانی دهه 40 و 50 ندارند. این دو روشنفکر اگرچه قلمی توانا دارند و بیش از هر کس دیگری بر نسل بعد از خود اثر گذاشته‌اند اما پس از گذشت چندین دهه باید با نگاهی انتقادی‌ به پی آمدهای بومی‌گرایی ایشان نگریست.

یکی از مبانی پیشرفت غرب در حوزه های اقتصادی و اجتماعی، معطوف به رشد فکری و بلوغ سیاسی است. جریان های فکری در تاریخ اندیشه ی مغرب زمین به طور پیوسته و در یک روند مستمر تاریخی، با تفسیرها و تاملات خود از الهیات، اجتماعیات و ادبیات باعث پدیداری رخدادهایی نظیر رفورماسیون، رنسانس، روشنگری و همچنین ایجاد بنیاد ها و نهادهایی نظیر دموکراسی، اقتصادآزاد و رویکردهای مبتنی بر توسعه شدند. این روند در تاریخ دوره ی جدید ایران با موانعی روبرو بوده که به نظر می رسد همچنین نیز پابرجاست. فارغ از گسست های تاریخی و معرفتی که ایران در دو سده ی اخیر و در مواجهه با غرب به آن دچار شده و خود زمینه ساز عدم رشد و بلوغ فکری و سیاسی شده است. روشنفکران ایرانی در پنجاه سال اخیر با تمسک به ایدئولوژی های چپ و ایجاد رنسانس اسلامی و اصلاح دینی بدون توجه به واقعیت نظام اجتماعی و صلاح مردم، تنها به دنبال یک ایدئولوژی کاملا ذهنی و ایده هایی نظیر غرب زدگی و بازگشت به خویشتن گونه ای از تجددستیزی را در تاریخ اندیشه ی معاصر ایران نهادینه کرده اندکه پس از آن، راه هرگونه تعاطی و تعامل مجتهدانه با پایداری فکری و نهادهای مدرن برخاسته از آن نظیر دموکراسی پارلمانی یا اقتصاد بازار که به خلع ید دولت در تجارت و مشروطیت قدرت در سیاست می انجامد مسدود یا تنگ شده است . روشنفکران ایرانی در دهه های چهل و پنجاه خورشیدی با تکیه بر ایده های کانونی غرب زدگی و بازگشت به خویشتن با تولیت جلال آل احمد و علی شریعتی مسئول پراکندن آگاهی کاذبی در جامعه ی ایرانی شدند. و چون آنها بیشتر دنبال کننده ایدئولوژی خود بوده اند کمتر به موضوعاتی از جمله مردم، رفاه و آزادی مردم پرداخته اند. بنابراین این روشنفکران اگرچه ادیب و آثار چشمگیری نیز خلق کرده اند اما افکار سیاسی و اجتماعی آنها مهم ترین نقش را در اخلال گری در روند مدرنیته ایرانی بازی کرده است و از این طریق زندگی فردی و جمعی ایرانیان را در ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن مختل ساخته است.

در نتیجه، روشنفکری نه‌تنها به‌عنوان یک پدیده فرهنگی، بلکه به‌عنوان یک نیروی اجتماعی و سیاسی، باید در کانون توجه قرار گیرد. این امر می‌تواند به شکل‌گیری یک جامعه آگاه، متفکر و پویا کمک کند که در آن افراد به‌طور فعال در فرآیندهای اجتماعی و سیاسی مشارکت کنند و به بهبود شرایط زندگی خود و جامعه‌شان بپردازند. روشنفکری، با توجه به تاریخچه غنی و چالش‌های معاصر، می‌تواند به‌عنوان یک ابزار مؤثر در دستیابی به توسعه پایدار و عدالت اجتماعی در ایران معاصر عمل کند. این پدیده باید به‌عنوان یک منبع الهام‌بخش برای نسل‌های آینده در نظر گرفته شود تا آن‌ها بتوانند با تکیه بر اصول روشنفکری، به ساختن آینده‌ای بهتر و عادلانه‌تر برای جامعه خود بپردازند. در نهایت، روشنفکری باید به‌عنوان یک فرآیند پویا و در حال تحول در نظر گرفته شود که به‌طور مداوم نیاز به بازنگری و تجدید نظر دارد. این بازنگری می‌تواند به شکل‌گیری یک فضای فکری و فرهنگی غنی کمک کند که در آن اندیشه‌های نوین و خلاقانه به‌راحتی مطرح و مورد بحث قرار گیرند. این فرایند نه‌تنها به تقویت هویت ملی و اجتماعی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به ایجاد یک جامعه متفکر و پویا منجر شود که در آن افراد به‌طور فعال در فرآیندهای اجتماعی و سیاسی مشارکت کنند و به بهبود شرایط زندگی خود و جامعه‌شان بپردازند. در نهایت، روشنفکری باید به‌عنوان یک نیروی سازنده در جامعه عمل کند و به بهبود شرایط اجتماعی و سیاسی کمک نماید. این پدیده می‌تواند به‌عنوان یک منبع الهام‌بخش برای نسل‌های آینده در نظر گرفته شود تا آن‌ها بتوانند با تکیه بر اصول روشنفکری، به ساختن آینده‌ای بهتر و عادلانه‌تر برای جامعه خود بپردازند.

منابع

1. آل احمد، جلال. (1341). غرب‌زدگی.تهران. نشر نی.

2. بروجردی، مهرزاد. (1377). روشنفکران ایرانی و غرب، ترجمه جمشید شیرازی. تهران: نشر فرزان روز.

3. چامسکی، نوام. (2000). کنترل رسانه: دستاوردهای شگفت‌انگیز تبلیغات.(ترجمه محمد غلامی). چاپ 1. تهران. انتشارات علم.

4. حسینی، رضا. (1401). نقد روشنفکری در ایران. تهران. انتشارات دانشگاه تهران.

5. شریعتی، علی. (1349). حسین، وارث آدم. تهران. انتشارات امیرکبیر.

6. شریعتی، علی. (1350). مذهب علیه مذهب. تهران انتشارات امیرکبیر.

7. شریفی، فاطمه. (1400). نقش روشنفکران در گفتمان‌های سیاسی. تهران. انتشارات آگاه.

8. کاظمی، مهدی. (1402). جایگاه روشنفکران در تحولات اجتماعی ایران. تهران. انتشارات علم.

9. متین، افشین. (1399). هم شرقی، هم غربی(تاریخ روشنفکری مدرنیته ایرانی). ترجمه حسن فشارکی. تهران: نشر شیرازه کتاب ما

10. محمودی، ناصر. (1399). روشنفکری و فرهنگ ایرانی. تهران. انتشارات خوارزمی.

11. گیدنز، آنتونی. (1990). پیامدهای مدرنیته.(ترجمه محسن ثلاثی). چاپ 11. تهران. انتشارات مرکز.

12. هابرماس، یورگن. (1989). تحول ساختاری حوزه عمومی.(ترجمه جمال محمدی). چاپ7. تهران. انتشارات افکار.

13. احمدی، یوسف. (1399). "نقد نظریات جلال آل احمد در زمینه مدرنیته." فصلنامه پژوهش‌های اجتماعی، دوره 12، شماره 3، 45-62.

14. احمدی، علی و صداقتی فرد، مجتبی و شرتیان، یعقوب. (1402). "مقایسه نقش و راهبردهای روشنفکران قبل و بعد از انقلاب اسلامی در توسعه سیاسی ایران." فصلنامه علمی مطالعات فرهنگ – ارتباطات، سال 24، شماره 63، 247-155.

15. حاتم، قادری، از روشنفکری توسعه ستیز تا ارزیابی های شتابزده، جلال آل احمد، از نقد تا تخطئه درمیزگردی با حضورحاتم قادری و مسعود جعفری جزی،ماهنامه اندیشه پویا، شماره 88، دی ماه 1402

16. حسینی، مهدی. (1400). "چالش‌های روشنفکری در ایران معاصر." پژوهش‌های فرهنگی، دوره 15، شماره 1، 78-95.

17. خجسته رحیمی، رضا." روشنفکری و فن سالاری، درصد سالگی جلال آل احمدبا میراث او چه باید کرد؟". ماهنامه اندیشه پویا، شماره 88، دی ماه 1402

18. خسروپناه، حسن. (1394). "علی شریعتی و تأثیر او بر جوانان." مجله تاریخ معاصر ایران، دوره 8، شماره 2، 23-40.

19. سجادی، فرهاد. (1401). "نقد اجتماعی در آثار علی شریعتی." مجله علوم انسانی، دوره 9، شماره 3، 34-50.

20. سوئل، توماس(1401). روشنفکران وجامعه، ترجمه شروین صولتی و شایان صولتی ، تهران ، چاپ دوم، انتشارات گوتنبرگ

21. فروغی، علی. (1396). "تأثیر روشنفکری بر انقلاب اسلامی." فصلنامه مطالعات سیاسی، دوره10، شماره 2، 15-30.

22. محمودی، سارا. (1402). "نقش روشنفکران در انقلاب اسلامی." فصلنامه مطالعات اجتماعی، دوره11، شماره 1، 101-120.

23. مومنی، محمد. (1400). "نقد هویت ملی در آثار جلال آل احمد." مجله ادبیات و فرهنگ، دوره6، شماره 4، 55-70.

24. ماهیدشتی، میثم و زاهدی مازندرانی، محمدجواد و ساجدی، عبدالله. (1402). "نقش روشنفکران در تحولات اجتماعی ایران بین سالهای 1342 تا 1357." فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره 12، شماره 1، 64-47