تحلیل اثر رفتارهای محیطزیستگرایانه بر بهزیستی فردی- اجتماعی با میانجیگری دلبستگی به مکان در محله سرخاب تبریز
محورهای موضوعی : معماری و شهرسازی و سکونتگاههای انسانی
علی زینالی عظیم
1
,
بهرام محمدیان
2
,
مهدی پوراکبر
3
,
پویا قلی زاده
4
,
لیدا اخلاقی
5
1 - دانشجوی فوق دکتری طراحی شهری تربیت دبیر شهید رجائی تهران. استادیار گروه معماری و شهرسازی، عضو باشگاه نخبگان و پژوهشگران، واحد تبریز،
2 - گروه معماری واحد بین المللی جلفا، دانشگاه آزاد اسلامی، جلفا، ایران.
3 - دانشجوی دکترای شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
4 - دانشجوی دکترای شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
5 - دانشجوی دکترای معماری پژوهش‌محور، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
کلید واژه: ", رفتارهای محیط زیست گرایانه", بهزیستی فردی - اجتماعی", دلبستگی به مکان", , ", شهر تبریز",
چکیده مقاله :
مقدمه: مشکلات و چالشهای محیط زیستی از نگرانیهای عمدۀ جامعه امروزی است. بیشتر این چالشها ناشی از رفتار انسانها است که میتوان از طریق تغییر در نگرش و رفتار ایشان و آگاهی بخشیدن از پیامدهای این مشکلات بر آنها فائق آمد. برخی از مهمترین رفتارهای محیطزستگرایانه دارای مزایای شخصی، اجتماعی و محیطزیستی فراوانی هستند که بهبود اینها خود بر دلبستگی به مکان تاثیر میگذارد. دخیل شدن در رفتارهای محیطزیستگرایانه ساکنان را به انجام کاری خوب برای خودشان، برای اجتماعشان، و برای مکانی که در آن زندگی میکنند وا میدارد، و این نوع رفتار سطح بهزیستی و دلبستگی به مکان آنها را افزایش میدهد.هدف: این تحقیق به تحلیل اثر رفتارهای محیطزیستگرایانه بر بهزیستی فردی- اجتماعی با میانجیگری دلبستگی به مکان در محله سرخاب تبریز میپردازد. روششناسی تحقیق: روش تحقیق حاضر توصیفی- تحلیلی میباشد. جامعه آماری تحقیق ساکنان محله سرخاب است که براساس فرمول کوکران 373 نفر بدست آمد. برای تحلیل دادهها از روش معادلات ساختاری با نرمافزارAmos و Spss استفاده گردید. قلمرو جغرافیایی تحقیق: قلمرو جغرافیایی این پژوهش، محله سرخاب شهر تبریز می باشد.یافتهها: تحلیلهای معادلۀ ساختاری حاکی از یک تاثیر مثبت مستقیم رفتار محیطزیستگرایانه بر بهزیستی فردی - اجتماعی و همینطور دلبستگی به مکان بود. دلبستگی به مکان تا حدی واسط ارتباط بین رفتارهای محیطزیستگرایانه و بهزیستی فردی - اجتماعی بود. این تحقیق از این لحاظ که دادههای جدیدی دربارۀ اینکه رفتارهای محیطزیستگرایانه چطور بهزیستی فردی و اجتماعی را با تضمین بالقوۀ مزایای بلند مدت افزایش میدهند قابل توجه و مهم است. نتایج: در نتیجه این تحقیق نشان داد که تحریک، برانگیختن و توصیۀ این نوع رفتارها اهمیت دارد.
Introduction: Environmental problems and challenges are one of the major concerns of today's society. Most of these challenges are caused by human behavior, which can be overcome by changing their attitude and behavior and making them aware of the consequences of these problems. Some of the most important environmental behaviors have many personal, social, and environmental benefits, and improving them affects attachment to a place. Involvement in environmental behaviors makes residents to do something good for themselves, for their community, and for the place they live in, and this type of behavior increases their level of well-being and attachment to their place. give.Research aim: This research analyzes the effect of environmentalist behaviors on individual-social well-being through the mediation of place attachment in Sorkhab neighborhood of Tabriz.Methodology: The current research method is descriptive-analytical. The statistical population of the research is the residents of Sorkhab neighborhood, which was 373 people based on Cochran's formula. Structural equation method with Amos and Spss software was used for data analysis.Studied Areas: The geographical scope of this research is Surkhab neighborhood of Tabriz city.Results: Structural equation analysis indicated a direct positive effect of environmentalist behavior on individual-social well-being and also attachment to place. Attachment to the place was to some extent the relationship between environmentalist behaviors and individual-social well-being. This research is significant and important in that it provides new data on how pro-environmental behaviors increase individual and social well-being by potentially ensuring long-term benefits.Conclusion: As a result of this research, it was shown that stimulating, arousing and recommending this type of behavior is important.
_||_
Research Article Dor: xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
Analysis of the effect of environmentalist behaviors on individual-social well-being through the mediation of place attachment in Sorkhab neighborhood of Tabriz
Receive Date: 18 January 2020
Accept Date: 5 September 2020
ABSTRACT
Introduction: Environmental problems and challenges are one of the major concerns of today's society. Most of these challenges are caused by human behavior, which can be overcome by changing their attitude and behavior and making them aware of the consequences of these problems. Some of the most important environmental behaviors have many personal, social, and environmental benefits, and improving them affects attachment to a place. Involvement in environmental behaviors makes residents to do something good for themselves, for their community, and for the place they live in, and this type of behavior increases their level of well-being and attachment to their place. give.
Research aim: This research analyzes the effect of environmentalist behaviors on individual-social well-being through the mediation of place attachment in Sorkhab neighborhood of Tabriz.
Methodology: The current research method is descriptive-analytical. The statistical population of the research is the residents of Sorkhab neighborhood, which was 373 people based on Cochran's formula. Structural equation method with Amos and Spss software was used for data analysis.
Studied Areas: The geographical scope of this research is Surkhab neighborhood of Tabriz city.
Results: Structural equation analysis indicated a direct positive effect of environmentalist behavior on individual-social well-being and also attachment to place. Attachment to the place was to some extent the relationship between environmentalist behaviors and individual-social well-being. This research is significant and important in that it provides new data on how pro-environmental behaviors increase individual and social well-being by potentially ensuring long-term benefits.
Conclusion: As a result of this research, it was shown that stimulating, arousing and recommending this type of behavior is important.
KEYWORDS: Environmentalist behaviors, Individual - social well-being, Place attachment, Tabriz city.
فصلنامه علمی مطالعات برنامهریزی سکونتگاههای انسانی
دوره 17، شماره 2 (پیاپی 59)، تابستان 1401
شاپای چاپی 5968- 2535 شاپای الکترونیکی X595- 2538
http://jshsp.iaurasht.ac.ir
صص. 519-501
مقاله پژوهشیDor:xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
تحلیل اثر رفتارهای محیطزیستگرایانه بر بهزیستی فردی- اجتماعی با میانجیگری دلبستگی به مکان در محله سرخاب تبریز
تاریخ دریافت: 28 دی 1398
تاریخ پذیرش: 15 شهریور 1399
چکیده
مقدمه: مشکلات و چالشهای محیط زیستی از نگرانیهای عمدۀ جامعه امروزی است. بیشتر این چالشها ناشی از رفتار انسانها است که میتوان از طریق تغییر در نگرش و رفتار ایشان و آگاهی بخشیدن از پیامدهای این مشکلات بر آنها فائق آمد. برخی از مهمترین رفتارهای محیطزستگرایانه دارای مزایای شخصی، اجتماعی و محیطزیستی فراوانی هستند که بهبود اینها خود بر دلبستگی به مکان تأثیر میگذارد. دخیل شدن در رفتارهای محیطزیستگرایانه ساکنان را به انجام کاری خوب برای خودشان، برای اجتماعشان، و برای مکانی که در آن زندگی میکنند وا میدارد، و این نوع رفتار سطح بهزیستی و دلبستگی به مکان آنها را افزایش میدهد.
هدف: این تحقیق به تحلیل اثر رفتارهای محیطزیستگرایانه بر بهزیستی فردی- اجتماعی با میانجیگری دلبستگی به مکان در محله سرخاب تبریز میپردازد.
روششناسی تحقیق: روش تحقیق حاضر توصیفی- تحلیلی میباشد. جامعه آماری تحقیق ساکنان محله سرخاب است که براساس فرمول کوکران 373 نفر بدست آمد. برای تحلیل دادهها از روش معادلات ساختاری با نرمافزارAmos و Spss استفاده گردید.
قلمرو جغرافیایی تحقیق: قلمرو جغرافیایی این پژوهش، محله سرخاب شهر تبریز می باشد.
یافتهها: تحلیلهای معادلۀ ساختاری حاکی از یک تأثیر مثبت مستقیم رفتار محیطزیستگرایانه بر بهزیستی فردی - اجتماعی و همینطور دلبستگی به مکان بود. دلبستگی به مکان تا حدی واسط ارتباط بین رفتارهای محیطزیستگرایانه و بهزیستی فردی - اجتماعی بود. این تحقیق از این لحاظ که دادههای جدیدی دربارۀ اینکه رفتارهای محیطزیستگرایانه چطور بهزیستی فردی و اجتماعی را با تضمین بالقوۀ مزایای بلند مدت افزایش میدهند قابل توجه و مهم است.
نتایج: در نتیجه این تحقیق نشان داد که تحریک، برانگیختن و توصیۀ این نوع رفتارها اهمیت دارد.
.
کلیدواژهها:رفتارهای محیط زیست گرایانه، بهزیستی فردی - اجتماعی، دلبستگی به مکان، شهر تبریز.
مقدمه
بررسی روابط بین افراد در ارتباط با محیط اکولوژیکی آنها بر اساس رفتارهایی که انجام میدهند، بسیار مهم است. همۀ افراد در طول عمر خود میتوانند در نگهداری و محافظت از محیط زیست از طریق رفتارهای سازگار با محیطزیست و مسئولیتپذیرانه سهیم باشند (Capstick et al, 2022). در واقع، ساکنان محلات توجه خاصی به محیطزیست به عنوان بعدی که ممکن است تأثیر منفی بر بهزیستی خودشان، بهزیستی فیزیکی و روانی، و رشد فردی و بین فردی آنها بگذارد، دارند (Binder et al, 2020).
مطالعات مختلفی نشان دادهاند که رفتارهای محیطزیستگرایانه ارتباط مثبتی با بهزیستی ذهنی افراد دارد. اخیراً تأثیرات مثبت رفتارهای محیطزیستگرایانه بر زندگی افراد و در نتیجه بر سطح بهزیستی آنها توسط اندیشمندان مختلف مورد توجه قرار گرفته است (Welsch et al, 2021). با تآکید بر این حقیقت که رفتارهای محیطزیستگرایانه میتواند دلبستگی به مکان شدیدی را به وجود آورد. بنابراین در اثر آن میتواند کیفیت زندگی فرد را هم ارتقا دهد (Song & Soopramanien, 2019).
ترویج رفتارهای سالم و مشارکت در فعالیتهای مربوط به حفاظت از محیطزیست مزایای مهمی برای افراد دارد. آلودگی، هزینههای زیاد انرژی، و سوختهای بیرویه فسیلی تأثیر قابل توجهی بر محیطزیست با پیامدهایی منفی بر بهزیستی دارد (تقوی و همکاران، 1402)
وقتی یک رفتار مثبت در یک محیط و مکان درنظر گرفته میشود، تأثیرات مثبت آن، تمایل به تکرار همان رفتار را در طول زمان تقویت میکند. این امر افراد را به حفظ رفتارهایی وا میدارد که در بلند مدت حالتی از تعلق و وابستگی به مکان را در فرد ایجاد میکند، که در نتیجه باعث بهبود بهزیستی در افراد میشود (Bartolo et al, 2023).
بر اساس چنین مقدماتی، تحقیق حاضر به دنبال تحلیل تأثیرات رفتارهای محیطزیستگرایانه بر بهزیستی فردی و اجتماعی ساکنان محله سرخاب از طریق نقش میانجی دلبستگی به مکان میباشد. ارزش این مدل به واسطۀ فرصتی که در اختیار جامعه و همۀ محیطهای آموزشی برای طراحی و ترویج برنامههای مداخلهای بر اساس انتشار و کسب دانش دربارۀ اهمیت انجام رفتارهای طرفدار محیطزیست قرار میدهد، آشکار میشود، بهطوری که تغییرات اجتماعی که احتمالاً بهزیستی فردی و اجتماعی را بهبود میبخشند به وجود بیایند. ترویج رفتارهای محیطزیستگرایانه در میان ساکنان محلات میتواند تأثیر مستقیم مثبتی بر بهزیستی آنها داشته باشد و میتواند بر دلبستگی آنها به مکان نیز تأثیر مثبتی بگذارد، چون دلبستگی به مکان در بهزیستی آنها نقش بنیادی دارد (این دلبستگی به مکان، لذت و راحتی، به افراد کمک میکند که دربارۀ خود و دیگران احساس خوبی داشته باشند) و از طریق اعمالی که در مکان و به خاطر خود مکان انجام میشود نیز تکامل مییابد. حافظه مکانی بعد دیگری است که وابستگی افراد به مکان را از طریق تجربیات شخصی منعکس میکند. این امر ممکن است برای ساکنان شهر که نگرش‌های اجتماعی یا ضد اجتماعیای را در رابطه با تغییر مکان خود که در نتیجه تأثیرات اجتماعی درک کردهاند بسیار کاربردی باشد. تعدادی از مطالعات شواهد تجربی را برای روابط بین ابعاد دلبستگی به مکان، رفتارهای محیطزیستگرایانه، رفاه و کیفیت پیامدهای زندگی ارائه کردهاند که به حمایت از مکان و اهداف اجتماعی گسترده‌تر کمک میکند.
هدفی و صرافی نیک (1401)، مطالعه ارتباط ادراک محیطی و دلبستگی به مکان و اثر آنها بر رفتارهای حامی محیط زیست، یافتههای پژوهش آنها نشان داد پاسخ‌گویان ادراک متوسطی از کیفیت محیطی مجموعه دارند اما وضعیت دلبستگی آنها به مکان و رفتارهای حامی محیط زیست در آنها مطلوب بوده است. نتایج حاصل از تحلیل عاملی تاییدی نشان داد ابعاد تعیین شده برای هر سه متغیر دارای اعتبار بوده و از این جهت این سازه‌ها ترکیبی از ابعاد مذکور میباشد. همچنین نتایج بخش ساختاری مدلسازی معادلات ساختاری نشان داد بین متغیرهای ادراک محیطی و دلبستگی به مکان همبستگی مثبت و معنی‌داری وجود دارد و هر دو متغیر اثر معنی داری در تغییرات متغیر رفتارهای حامی محیط زیست دارند. رشیدکلویر و همکاران، (1400)، در مقایسه دلبستگی مکان، واکنش روانی و بهزیستی اجتماعی در ساکنان منازل شخصی و آپارتمانی شهر رشت، بیان می کنند که برای افزایش دلبستگیِ مکان، بهزیستی اجتماعی و کاهش واکنش روانیِ ساکنان منازل آپارتمانی، ضروری است، در حوزه برنامهریزی و طراحی مکان در راستای ایجاد تجارب ادراکی- حسی و پیوندهای شناختی، عاطفی و رفتاری مثبت ساکنان بررسیهای بیشتری صورت گیرد. بازیار و همکاران. (1400). در مطالعۀ حس مکان و رفتار محیطزیستگرایانه جامعه میزبان و گردشگران در تفرجگاه چشمه بلقیس شهرستان چرام، نتایج آنها نشان داد هر دو گروه میزبان و گردشگر از نظر متغیرهای حس مکان و رفتار محیطزیستگرایانه در وضعیت متوسط و بالاتر قرار داشتند. نتایج آزمون مقایسه میانگین‌های دو گروه گردشگر و میزبان نیز نشان داد، تفاوت معناداری در بین آنها از لحاظ متغیر حس مکان وجود دارد. این در حالی است که تفاوت معناداری از نظر رفتار محیطزیستگرایانه در بین دو گروه مشاهده نگردید. همچنین یافتهها حاکی از عدم وجود همبستگی بین رفتار محیطزیستگرایانه و حس مکان در هر دو گروه گردشگر و میزبان بود.
نیسی و همکاران (1399)، مفهوم سازی اجتماعی- شناختی از رفتار محیطزیستگرایانه دانشجویان در نظام آموزش عالی کشاورزی ایران، واکاوی نتایج حاصل از تحلیل مسر، نشان دهنده آن است که رفتار محیط زیستگرا انه دانشجو ان در نظام آموزش عالی کشاورزی تحت تأثیر ادراک از رفتار دیگران است و آنها از مشاهده رفتار دیگران و پیامدهای حاصله از آن یاد میگیرند و رفتار میکنند. چنین یافتهای اهمیت محیط های اجتماعی را نشان می دهد. به عبارت دیگر، هر چند ممکن است افراد به لحاظ فردی دارای انگیزهها و رفتارهایی در جهت حفظ محیطزیست باشند ولی این رفتار تحت تأثیر محیط اجتماعی ایشان است و فراهم کردن چنین محیطی کیی از الزامات نظام های آموزش عالی در جهت ایجاد دانشگاه های سبز تلقی میگردد.
استرومبک و همکاران1، (2023)، در مطالعه تفاوتهای فردی در رفاه محیطی و رفتارهای طرفدار محیط زیست با خودکنترلی، نشان دادند همبستگی بین خودکنترلی و رفاه محیطی یک همبستگی ضعیف‌تر، اما همچنان بین خودکنترلی و رفتار محیطزیست گرایانه یک همبستگی مثبت وجود دارد. همچنین کسانی که در طبقۀ مرفه جامعه قرار داشتند نسبت به بقیه رفتارهای محیط زیست گرایانه بهتری داشته و از خود کنترلی بهتری برخوردار بودند.
شاگنو و شیل2 (2022)، در بررسی رفتارهای محیطزیستگرایانه در محدوده‌های اکولوژیکی و اجتماعی: ادغام رفاه با تحقیقات رفتاری برای پایداری، بیان میکنند نیاز مبرمی به کاهش نابرابری‌ها و رساندن همه افراد به سطح اساسی رفاه است و در عین حال ماندن همزمان در محدوده‌های برابر وجود دارد. با این حال، درک محدودی از اینکه چگونه حرکت و حفظ چنین فضاهای «ایمن و عادلانه» بر رفتارهای محیطی تأثیر میگذارد، وجود دارد. برای پر کردن این شکاف، سه استدلال ارائه میدهند. 1) اجرای آستانههای اجتماعی در هنگام بررسی رفتارهای زیست محیطی. 2) بررسی تأثیر نابرابریهای اجتماعی بر رفتارهای محیطی به طور مستقیم و 3) ترکیب حوزههای رفاه با آزمایشهای رفتاری کنترل شده. چنین درکهایی برای پیشبینی تحقّق فضاهای امن و عادلانه برای مردم و کره زمین بسیار مهم خواهد بود.
کانتد و همکاران3، (2022)، در تحقیقی با عنوان «رفتار محیطزیستگرایانه، دلبستگی به مکان، و شکوفایی انسان: پیامدهایی برای تحقیقات»، یکی از مزایای رفتار محیطزیستگرایانه این است که میتوان از آن برای رسیدگی به مسائل زیستمحیطی فوری که جامعه با آن مواجه است استفاده کرد: از جمله تغییرات آب و هوا، تخریب محیطزیست، و آلودگی. در بخش‌های بعدی، این ایده‌ها را با گردآوری اصول رفتار برنامه‌ریزی‌شده و دلبستگی به مکان گسترش میدهند تا چگونگی ادغام شناسایی چارچوب نظری با بررسی، طراحی و ارزیابی در تحقیق بررسی کنند. این خود نوعی تمرین برای پرورش رفتارهای محیطزیستگرایانه است که انواع روابط را در مکان تحریک میکند که باعث شکوفایی پایداری انسان و اجتماع میشود.
سابرامانیام و همکاران4، (2020)، در بررسی تأثیر دلبستگی مکانی بر نیات رفتاری طرفدار محیط زیست اکوتوریستها در پارک ملی تامان نگارای پاهانگ، مالزی، نتایج آنها نشان داد که تنها دلبستگی به مکان و هویت مکان بهطور قابل توجهی بر رفتار محیطزیستگرایانه تأثیر میگذارد. در حالی که هیچ یک از این ابعاد با رفتار واقعی محیطزیستگرایانه اکوتوریست رابطه معناداری ندارد. در ادامه بیان میکنند تحقیقات آتی باید اثرات میانجی و تعدیل‌کنندۀ مشخصات اجتماعی-جمعیت‌شناختی اکوتوریستها را بر رابطه بین دلبستگی به مکان و قصد انجام رفتاری در بخش‌های مختلف اکوتوریسم را بررسی کند.
رفتارهای محیط زیست گرایانه
از اواسط دهۀ 1960، رشتههای مختلف، از جمله جغرافیا، برنامهریزی و طراحی محیطزیست، مدیریت منابع طبیعی، جامعهشناسی و روانشناسی، علاقه زیادی به رفتارهای زیستمحیطی از خود نشان دادهاند (کریمی و علیتوکلی، 1401). به ویژه روانشناسی به افراد اجازه داده تا تأثیر متقابلِ پیچیدۀ بین محیطزیست، تکامل فرد و بهزیستی را از طریق چشماندازهای ترکیبی- تکاملی و بیولوژیکی بهتر درک کند (Tian & Liu, 2022). امروزه، پذیرفتهترین تعریف از رفتار محیطزیستگرایانه یعنی "تمام اعمالی که میتواند تأثیر منفی زندگی انسان بر محیطزیست را کاهش دهد". نمونههایی از این رفتارها شامل اقداماتی همچون بازیافت، صرفهجویی در مصرف آب، کاهش اتلاف انرژی، مدیریت پسماند و غیره میباشد (Lee et al, 2019).
در دهههای اخیر، به موجب تغییرات عمدۀ اقلیمی که بهوجود آمده است، توجه زیادی به محیطزیست و منابعی از آن شده است، که با سرعت رو به اتمام هستند (Clayton & Karazsia, 2020). در سالهای اخیر سازمانهای حامی محیطزیست زیادی تاسیس شدهاند تا دانش و اطلاعات دربارۀ رفتارهای صحیحی که باید برای محافظت از جهان اتخاذ کرد، گسترش دهند (Mullenbach & Green, 2018, Mishal et al, 2017). تحقیقات آکادمیک دربارۀ رفتار محیطزیستگرایانه همواره رو به رشد است، گرچه هنوز به اجماع کلی دربارۀ مبانی نظری آن دست نیافتهاند (نیسی و همکاران، 1399).
حتی اگر انجام رفتارهای محیطزیستگرایانه همیشه مزایای فوری و آنی برای شخص نداشته باشد، اما گاهی این مزایا مزایای بلندمدت هستند. تلقی اعمال خود به عنوان اعمال خوب، این حس را در فرد بوجود میآورد که فرد احساس کند شخص خوبی است؛ در نتیجه، به او احساس خوبی میدهد (کریمی، 1396).
بهزیستی فردی و اجتماعی
بهزیستی را به عنوان رضایت جهانی از زندگی تعریف میکنند و اساساً به دو شکل انجام میگیرد: بهزیستی فردی و بهزیستی اجتماعی. بهزیستی فردی و اجتماعی دو شرط در زندگی افراد هستند، تا جایی که رضایت از زندگی فردی و روابط مثبت بین افراد، هنگام ساختن هویتشان ضروری میباشد (González et al, 2021).
بهزیستی فردی یک شرط ذهنی رضایت از زندگی است و آن را با بهزیستی ذهنی مثبت تعریف میکنند، که شامل جنبههای متفاوتی از جمله حالت عاطفی، رضایت از زندگی خود، شادی، و روابط مثبت میشود. میتوان آن را به عنوان شرطی تعریف کرد که در آن احساسات مثبت بر احساسات منفی غلبه دارند (Diener et al, 2018).
بهزیستی اجتماعی به ارزیابی شرایط فرد در رابطه با نقش فرد در جامعه توجه دارد. بهزیستی اجتماعی همچنین نتیجۀ مشارکت یک فرد بهعنوان عضوی از جامعه است، بهعبارتی، بهزیستی اجتماعی نتیجۀ آن چیزی است که افراد در جامعه انجام میدهند و اینکه افراد چطور به منافع عمومی در جامعه کمک میکنند. بنابراین بازتاب تجربیات مشترک بر اساس اهداف اجتماعی است(Su et al, 2018). بهزیستی اجتماعی به اینکه: 1- یک فرد تا چه میزان خود را بخشی از یک گروه اجتماعی احساس میکند، 2- بخشی از یک جامعه که در آن زندگی میکند، 3- به نحوۀ مشارکت او در دنبال کردن یک هدف مشترک با دیگر افراد توجه میکند (Karunamuni et al, 2020). در نتیجه بهزیستی اجتماعی در طول دوران زندگی بسیار حائز اهمیت است، چون بازتاب دهندۀ میزان تمایل افراد به فعال بودن شان در جامعۀ خود برای کمک به ارتقای آن میباشد (صابری فر، 1400).
دلبستگی به مکان
دلبستگی به مکان نیز به بهزیستی روانشناختی افراد کمک میکند (جعفری اسپورزی و همکاران، 1401؛ رشید کلویر، 1400). دلبستگی به مکان را میتوان یک ساختار چندبُعدی دانست که از نظریۀ دلبستگی نشأت میگیرد و پیوندهای عاطفی و اجتماعی را که افراد را به محیطهای خاص گره میزند منعکس میکند (زینالی عظیم، 1401). افراد دوست دارند به مکانی که از آن رضایت دارند، و به آسایش و راحتی آنها کمک میکند حس تعلق داشته باشند و به سطوح بالایی از بهزیستی برسند. این عوامل باعث میشود افراد دلبسته به مکان بشوند (Kuo et al, 2020, Domingues et al, 2020). با این وجود، این تعلق و دلبستگی نیز از حقیقت تجربۀ یک مکان به طور روزانه ریشه میگیرد: بهعبارتی از طریق تمرین مکان نیز شکل میگیرد. افراد به یک مکان دلبسته میشوند نه فقط با پایهریزی پیوندهای عاطفی و اجتماعی با آن، بلکه با انجام اعمالی که به آنها کمک میکند احساس خوبی داشته باشند و بخشی از آن مکان خاص باشند (کرمی و همکاران، 1400). ساکنان یک شهر و محلات آن از طریق رفتارها، آرزوها، ارزشها و باورهای جدیدی که نیازهایشان را برآورده کند عمل میکنند. این یعنی افرادی که رفتارهای معینی را انجام میدهند (مثلا رفتارهای محیطزیستگرایانه) ارزش خاصی را برای یک مکان خاص بوجود میآورند و در ساخت مکانی که بر آگاهی آنها و در نتیجۀ تعلق فردی آنها به مکان تأثیر میگذارد، مشارکت میکنند (رشید کلویر، 1400). معانی که افراد برای مکانها میبخشند واکنشهای احساسی و عملی آنها را به چنین مکانهایی نشان میدهد، و بههمین خاطر است که وقتی از افراد دربارۀ مکان مورد علاقهشان پرسیده میشود، اغلب مکانی را توصیف میکنند که در خلق آن مشارکت داشتند (Daryanto & Song, 2021). افراد حس دلبستگی به یک مکان دارند چون در زندگی روزمرۀ خود برای بهتر کردن مکانی که در آن زندگی میکنند فعالیتهایی را انجام میدهند (فرخ نژاد افشار و همکاران، 1400).
ارتباط بین رفتارهای محیطزیستگرایانه، دلبستگی به مکان و بهزیستی قطعاً بازتات پیوند قوی بین مکانها و افراد هستند، بنابراین دلبستگی به مکان ممکن است کلید توضیح ارتباط بین رفتارهای محیطزیستگرایانه و بهزیستی، هم در سطح فردی و هم در سطح اجتماعی باشد (محمدیمهر و همکاران، 1400). دانستن ارتباط افراد با مکانی که در آن زندگی میکنند برای درک بهتر کیفیت زندگی آنها و در نتیجه، سطح بهزیستی فردی و اجتماعی آنها اهمیت دارد (Javed & Kour, 2022). باتوجه به این موضوع، میتوان تصور کرد که دلبستگی به مکان واسطۀ ارتباط بین رفتارهایمحیط زیستگرایانه و بهزیستی است. تفکر ما در تحقیق حاضر این است که، با گذشت زمان، رفتارهای محیطزیستگرایانه به افراد کمک میکنند تا سطح بهزیستی فردی و اجتماعی خود را بالا ببرند. این فرضیه به نظر پذیرفتنی و قابل قبول است، با توجه به اینکه محیطزیست یکی از مهمترین مولفهها برای بشر است و همۀ هنجارها و ارزشهایی که افراد را به اتخاذ رفتارهای با ارزش بالا برمیانگیزد، از جمله رفتارهای محیط زیستگرایانه، شرایط زیستمحیطی را ارتقا خواهد بخشید، که در عوض تأثیری مثبت بر کیفیت زندگی بشر خواهند داشت. افراد هر کدام به عنوان بخشی از جامعه میتوانند به رفتارهای محیطزیستگرایانه دست بزنند که مستقیماً یا بهطور غیرمستقیم بر آینده و بهزیستی آنها تأثیر میگذارد. اگر بپذیریم که دلبستگی به مکان نه تنها با مفهوم روانشناختی ارتباط دارد، بلکه نتیجۀ اعمالی است که ما در یک مکان خاص انجام میدهیم، این فرض نیز که مراقبت از محیطزیست، از طریق رفتارهای محیطزیستگرایانه، دلبستگی به مکان را افزایش میدهد معقول به نظر میرسد، چون در بردارندۀ احساسات، دانش، باورها، و رفتارهای مثبت با توجه به یک مکان است. از آنجا که مکانی که افراد در آن زندگی میکنند رضایت، مزایا و راحتی را برای آنها فراهم میکند که به آنها کمک میکنند تا احساس خوبی داشته باشند، تحقیق حاضر فرض میکند دلبستگی به مکان یک نقش میانجی بین رفتار محیطزیستگرایانه، از یک سو، و بهزیستی فردی و اجتماعی از سوی دیگر، ایفا میکند.
تحقیق حاضر از طریق یک مدل میانجیگری، ابتدا با تاکید بر کارآمدی به کارگیری رفتار محیطزیستگرایانه در زندگی افراد از نظر بهزیستی و، دوم با تعیین نقش میانجی دلبستگی به مکان بهعنوان عاملی که به یک زندگی سالم کمک میکند، به ادبیات پژوهشی کمک میکند.
روش پژوهش
تحقیق حاضر به لحاظ ماهیت و محتوای کاری، توصیفی و از نوع پیمایشی است. از طرفی این پژوهش از نظر هدف، کاربردی است، زیرا اصول و فنون تدوین شده در تحقیق می تواند برای حل مسائل اجرایی و واقعی به کار گرفته شود و کاربرد عملی دارد. از نظر زمان نیز، از نوع مقطعی است. جهت گردآوری اطلاعات از دو روش اسنادی و مطالعه میدانی استفاده شد. در روش اسنادی دادهها از منابع مختلف کتابخانهای و اسنادي (مدارک علمي، کتاب‌ها، مقالات داخلی و خارجی، سایتهای اینترنتی و پاياننامههاي کارشناسي ارشد و دوره دکتري مرتبط با تحقيق) استخراج شدند. مطالعه میدانی نیز جهت سنجش ویژگیهای منطقه (که در منابع کتابخانهای موجود نیست) به کار رفت. جامعۀ آماری تحقیق جمعیت ساکن محله سرخاب بود که برابر 13168 نفر بود. حجم نمونه هم 373 نفر براساس فرمول کوکران بدست آمد. توزیع این نمونهها به شیوۀ احتمالی از نوع تصادفی ساده بوده است. مقیاس اندازهگیری پرسشنامه براساس طیف لیکرت 5 گزینه‌ای است. برای پایایی سوالات از آلفای کرونباخ استفاده شده و برای روایی هم روایی سازهای بکار رفته است. جدول 1 نشان دهنده متغیرهای تحقیق است.
جدول 1: متغیرها و شاخصهای تحقیق (رشید کلویر و همکاران، 1400، بازیار و همکاران، 1400، زینالی عظیم، 1401، اسلام کرمی، 1401، Strömbäck et al, 2023, Chaigneau & Schill, 2022, Counted et al, 2022, Subramaniam, 2020)
شاخص ها | زیر شاخص ها | کد آیتم ها |
رفتارهای محیطزیستگرایانه | 1-صرفه جویی در مصرف انرژی، 2-بازیافت مواد زائد، 3-کاهش مصرف سوخت، 4-حفاظت از آب 5-حفاظت از خاک، 6- حفاظت از محیط زیست، 7- جلوگیری از آلودگی هوا و صدا 8- فعالیتهای زیست محیطی.Q8 | EB |
بهزیستی (ذهنی)فردی | 1- امرارمعاش، 2- امنیت 3- محبت، 4- درک و فهم، 5- اوقات فراغت، 6- خلاقیت، 7- هویت، 8- آزادی 9- معنویت. Q9 | MB |
بهزیستی اجتماعی | 1-انسجام اجتماعی، 2-پذیرش اجتماعی، 3-مشارکت اجتماعی، 4- انطباق اجتماعی، 5- شکوفایی اجتماعی. Q5 | SB |
دلبستگی به مکان | 1- رضایت از شهر خود، 2-حس تعلق به شهر، 3- افتخار به شهر، 4- دوست داشتن شهر، 5- اقامت دائم در این شهر. Q5 | PA |
بررسی روایی پرسشنامۀ لاوشه با استفاده از دیدگاه‌های کارشناسان و متخصصان انجام گرفت. امتیاز CVR هر 27 گویه از عدد جدول لاوشه (71/0) بزرگتر بود. نتایج محاسبۀ CVI بیانگر آن است که 23 گویه نمرۀ CVI بالاتر از 814/0 دارند و بنابراین مناسب تشخیص داده شدند. چهار گویۀ باقیمانده نمرۀ CVI بین 78/0 تا 71/0 گرفتند؛ بدان معنی که به اصلاح و بازنگری نیاز داشتند. پس از اعمال اصلاحات، پرسشنامه مورد تأیید متخصصان واقع شد. پایایی پرسشنامه به دو شیوۀ همسانی درونی و آزمون و پس‌آزمون تأیید شد. در این پژوهش، قبل از گردآوری دادهها به‌منظور اطمینان از اعتبار و پایایی پرسشنامۀ مورداستفاده، با استفاده از پیش‌آزمون که با 20 پرسشنامه انجام گرفت، آزمون آلفای کرونباخ محاسبه شد. میزان آلفای کرونباخ را در صورت حذف هریک از سؤالات به‌دست آوردیم تا اگر سؤالی بر میزان آلفای کرونباخ تأثیر نامناسب داشت، حذف شود. براساس پیش‌آزمون انجام‌شده، مقدار آلفای کرونباخ برای رفتارهای محیطزیستگرایانه 894/0، بهزیستی فردی(ذهنی) 871/0 برای بهزیستی اجتماعی 899/0 و برای دلبستگی به مکان 906/0 به‌دست آمد که در سطح قابل‌قبول و مناسبی است. جدول 2 نتایج تحلیل روایی ابعاد متغیر وابسته و متغیر مستقل را نشان میدهد. همچنین آمارهای کلی گویه‌های پژوهش در جدول‌ها مشخص شده است.
جدول 2. مربوط به پایایی پرسشنامه
پرسشنامه | تعداد گویه | ضریب آلفای کرونباخ |
8 | 894/0 | |
بهزیستی (ذهنی)فردی | 10 | 871/0 |
بهزیستی اجتماعی | 5 | 899/0 |
دلبستگی به مکان | 5 | 906/0 |
با توجه به اینکه میزان این ضریب بالاتر از 7/0 است، سه پرسشنامۀ استفاده‌شده در این پژوهش از پایایی بالایی برخوردار هستند. به‌منظور تجزیه‌وتحلیل دادهها، از تحلیل‌عاملی مسیر شامل SEM با نسخۀ 22 AMOS مجموعۀ نرم‌افزاری آماری SPSS استفاده شد.
قلمرو جغرافیایی پژوهش
سرخاب یکی از محله‌های بزرگ و تاریخی شهر تبریز است. در خصوص وجه تسمیه نام این محله، تفاسیر زیادی وجود دارد که مهمترین آنها، صفت و موصوف مقلوبی مرکب از دو کلمه «سرخ» و «آب» است. چون در گذشته و در زمان های بارندگی به‌دلیل وجود خاك رس، آب سرخ از کوه عون بن علی سرازیر می‌شد، محله به‌نام سرخاب معروف شده است. محله سرخاب در شمال شهر و در حوزة استحفاظی منطقه ١ شهرداری تبریز قرار دارد. این محله در قسمت شمالشرقی هسته مرکزی شهر تبریز قرار گرفته و بخش‌های زیادی از آن قبل از سال ١٣٠٠ شمسی احداث شده است. وسعت محلۀ در حدود ٩٣ هکتار است. سرخاب به‌دلیل قدمت و استقرار در هستۀ تاریخی شهر و حفظ ویژگیهای کالبدی و اجتماعی سنتی خود بهعنوان محله مرکزی-تاریخی انتخاب شده است. بافت مسکونی سرخاب، توسط گذر اصلی سرخاب، کوچه، ساباط، میدانچه (بازارچه سرخاب و تکیه‌حیدر) به یکدیگر مرتبط می شود و با محله‌های ششگلان، باغمیشه، دوه چی (شتربان) و بازار اصلی همجوار است که این امر در ایجاد هویت و پویایی محله نقش مهمی دارد (رحیمی و همکاران، 1397).
شکل 1: موقعیت محله سرخاب
یافتهها و بحث
سنجش پایایی و روایی
دادههای به‌دست‌آمده از 373 پرسشنامه که دربرگیرنده 27 عامل مختلف هستند، به صورت مقدماتی مورد تحلیل قرار گرفتند از آنجا که مقادیر CITC بالاتر از 0.2 است، ضریب پایایی به 0.891 میرسد که مطابق دادههای جدول 3 میتوان گفت که ضریب آلفای کرونباخ برای همه شاخصها بالای 8/0 بدست آمد که نشان دهندۀ پایایی بالای سوالات تحقیق میباشد.
جدول 3. تحلیل پایایی شاخص ها
ضریب α کرونباخ | CITC | شاخص | متغیر مکنون |
0.812 | 0.273 | صرفه جویی در مصرف انرژی |
رفتار محیط زیست گرایانه |
0.817 | 0.314 | بازیافت مواد زائد | |
0.811 | 0.279 | کاهش مصرف سوخت | |
0.875 | 0.571 | حفاظت از آب | |
0.853 | 0.539 | حفاظت از خاک | |
0.831 | 0.595 | حفاظت از محیط زیست | |
0.839 | 0.458 | جلوگیری از آلودگی هوا و صدا | |
0.842 | 0.395 | فعالیتهای زیست محیطی | |
0.948 | 0.718 | امرار معاش |
بهزیستی فردی(ذهنی)
|
0.912 | 0.705 | امنیت | |
0.894 | 0.639 | محبت | |
0.869 | 0.617 | درک و فهم | |
0.871 | 0.541 | اوقات فراغت | |
0.858 | 0.528 | خلاقیت | |
0.901 | 0.592 | هویت | |
0.907 | 0.589 | آزادی | |
0.924 | 0.613 | معنویت | |
0.885 | 0.445 | انسجام اجتماعی |
بهزیستی اجتماعی |
0.861 | 0.497 | پذیرش اجتماعی | |
0.895 | 0.509 | مشارکت اجتماعی | |
0.891 | 0.484 | انطباق اجتماعی | |
0.882 | 0.462 | شکوفایی اجتماعی | |
0.866 | 0.702 | رضایت از محلۀ خود |
دلبستگی به مکان |
0.911 | 0.617 | حس تعلق به محله خود | |
0.875 | 0.695 | افتخار به محله خود | |
0.883 | 0.719 | دوست داشتن محله خود | |
0.867 | 0.653 | اقامت دائم در این محله |
نتایج برازش شاخصها در جدول 4 نمایش داده شدهاند. باتوجه به دادههای جدول 4 میتوان مشاهده کرد که RMSEA و 
در مدل با استانداردها مطابقت دارد. شاخصها با ضرایب مسیر کمتر از 0.6 با استانداردها مطابقت پیدا میکنند. مدل نهایی در شکل 2 نمایش داده شده است. برای ارزیابی مدل از تحلیل عاملی تاییدی مرتبه دوم استفاده شده است. ابتدا برازش کلی مدل بررسی شده و پس از آن تک تک مسیرها آزمون شد. شاخصهای برازش دارای سه نوع مطلق، تطبیقی و مقتصد هستند که بایستی از هر کدام از انواع، شاخص‌هایی را گزارش نمود. در این تحقیق از هر کدام حداقل دو مورد گزارش شده است. اگر حداقل سه مورد از شاخصها قابل پذیرش باشند میتوان نتیجه گرفت که مدل از برازش کافی برخوردار است. سطح معنی‌داری آماره خی‌دو برابر 001/0 است که باتوجه به ملاک در نظر گرفته شده (بزرگتر از 05/0) قابل قبول نمی‌باشد. بنابراین مقدار شاخص نسبت بحرانی به درجۀ آزادی (CMIN/DF) برابر 13/4 که مقدار مطلوبی برای برازش مدل است. همچنین شاخص نیکویی برازش (GFI) 921/0 است که نشان دهندۀ قابل قبول بودن این میزان برای برازش مطلوب مدل است. مقدار ریشه میانگین مربعات خطای برآورد (RMSEA) نیز 06/0 میباشد که با توجه به کوچکتر بودن از 08/0، قابل قبول بوده و بیان کنندۀ تأیید مدل پژوهش است. همچنین شاخص توکر- لویس (TLI) 909/0؛ شاخص برازش تطبیقی (CFI) 902/0 و شاخص برازش مقتصد هنجار شده (PNFI) 917/0 میباشد. که همگی گویای مطلوب بودن برازش و تأیید مدل پژوهش است.
جدول 4. شاخصها و استانداردهای اصلی
شاخص برازش | میزان | ملاک | تفسیر | |
مطلق | CMIN/DF | 13/4 | کمتر از 5 | برازش مطلوب |
p-value x2 | 001/0 | بیشتر از 05/0 | قابل قبول | |
شاخص نیکویی برازش (GFI) | 921/0 | بیش از90/0 | برازش مطلوب | |
تطبیقی | شاخص توکر- لویس (TLI) | 909/0 | بیش از90/0 | برازش مطلوب |
شاخص برازش تطبیقی(CFI) | 902/0 | بیش از90/0 | برازش مطلوب | |
مقتصد | ریشه میانگین مربعات خطای برآورد (RMSEA) | 06/0 | کمتر از 08/0 | برازش مطلوب |
شاخص برازش مقتصد هنجار شده (PNFI) | 917/0 | بیشتر از 5/0 | برازش مطلوب | |
شکل 2. مدل نهایی
تحلیل عاملی تاییدی (CFA)
در این مقاله 4 متغیر مکنون و 27 متغیر آشکار با استفاده از روش CFA مورد تحلیل قرار گرفتند. در جدول 5 مشاهده میشود که ضرایب مسیر استانداردشده 27 متغیر آشکار بیشتر از 0.6 هستند که نشان‌دهنده همبستگی شدید متغیرهای مکنون و آشکار با یکدیگر است. همچنین CFA میتواند بهطور همزمان روایی همگرا و واگرای متغیرهای بالقوه را از طریق محاسبه مقادیر AVE و CR به دست آورد. با مشاهده جدول 6-الف می‌توانید مشاهده کنید که مقدار AVE پنج متغیر مکنون بیشتر از 0.5 و مقدار CR آنها نیز از 0.7 بزرگتر است. این مقادیر نشان‌دهنده روایی همگرای مناسب این پرسشنامه هستند. با توجه به جدول 6-ب می‌توانید مشاهده کنید که مقدار ریشه دوم AVE عامل 1، برابر با 0.925 بوده که از ضریب همبستگی عامل 1 و هر چهار عامل دیگر (مقدار بیشینه برابر با 0.281) بیشتر است. به طور مشابه، مقادیر هر چهار عامل دیگر نیز از ضریب همبستگی خود و سایر عامل‌ها بیشتر است. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که دادهها از روایی واگرای قابل قبولی برخوردار هستند.
جدول 5. ضریب بار عامل
ضریب مسیر استاندارد | مقدار P | مقدار CR | خطای استاندارد | ضریب مسیر غیر استاندارد | متغیر آشکار | متغیر مکنون |
1 | 0.000 | - | - | 1 | Q1 | عامل 1 |
0.861 | 0.000 | 9.996 | 0.311 | 0.896 | Q2 | عامل 1 |
0.868 | 0.000 | 9.559 | 0.238 | 0.872 | Q3 | عامل 1 |
0.881 | 0.000 | 10.591 | 0.274 | 0.904 | Q4 | عامل 1 |
0.876 | 0.000 | 10.164 | 0.287 | 0.901 | Q5 | عامل 1 |
0.892 | 0.000 | 11.372 | 0.412 | 0.921 | Q6 | عامل 1 |
0.877 | 0.000 | 9.781 | 0.258 | 0.883 | Q7 | عامل 1 |
0.885/0 | 0.000 | 11.092 | 0.297 | 0.915 | Q8 | عامل 1 |
0.827 | 0.000 | 10.285 | 0.194 | 0.839 | Q9 | عامل 2 |
0.922 | 0.000 | 9.312 | 0.204 | 0.939 | Q10 | عامل 2 |
0.795 | 0.000 | 11.816 | 0.269 | 0.805 | Q11 | عامل 2 |
0.802 | 0.000 | 7.058 | 0.275 | 0.811 | Q12 | عامل 2 |
0.813 | 0.000 | 7.751 | 0.286 | 0.824 | Q13 | عامل 2 |
0.845 | 0.000 | 8.836 | 0.198 | 0.851 | Q14 | عامل 2 |
0.861 | 0.000 | 9.738 | 0.325 | 0.873 | Q15 | عامل 2 |
0.850 | 0.000 | 10.472 | 0.284 | 0.865 | Q16 | عامل 2 |
0.785 | 0.000 | 10.791 | 0.195 | 0.798 | Q17 | عامل 2 |
0.783 | 0.000 | 9.57 | 0.319 | 0.794 | Q18 | عامل 3 |
0.752 | 0.000 | 8.578 | 0.226 | 0.773 | Q19 | عامل 3 |
0.799 | 0.000 | 9.369 | 0.282 | 0.808 | Q20 | عامل 3 |
0.748 | 0.000 | 10.625 | 0.327 | 0.768 | Q21 | عامل 3 |
0.761 | 0.000 | 8.164 | 0.306 | 0.785 | Q22 | عامل 3 |
0.872 | 0.000 | 9.117 | 0.181 | 0.888 | Q23 | عامل 4 |
0.878 | 0.000 | 10.164 | 0.239 | 0.893 | Q24 | عامل 4 |
0.869 | 0.000 | 11.057 | 0.274 | 0.882 | Q25 | عامل 4 |
0.838 | 0.000 | 9.853 | 0.246 | 0.877 | Q26 | عامل 4 |
0.803 | 0.000 | 11.372 | 0.222 | 0.826 | Q27 | عامل 4 |
جدول 6. روایی همگرا و واگرا
روایی همگرا (الف) | ||||
پایایی ترکیب‌شده مقدار CR | میانگین واریانس استخراج‌شده مقدار AVE | متغیر مکنون | ||
0.857 | 0.837 | عامل 1 | ||
0.808 | 0.795 | عامل 2 | ||
0.786 | 0.753 | عامل 3 | ||
0.823 | 0.818 | عامل 4 | ||
روایی واگرا (ب) | ||||
عامل 4 | عامل 3 | عامل 2 | عامل 1 | متغیر مکنون |
- | - | - | 0.862 | عامل 1 |
- | - | 0.793 | 0.412 | عامل 2 |
- | 0.599 | 0.485 | 0.312 | عامل 3 |
0.817 | 0.752 | 0.606 | 0.515 | عامل 4 |
رتبه‌بندی شاخصها
میتوان با استفاده از معادله 4 برای ضرایب مسیر به‌دست آمده از تحلیل فوق، وزن متغیرهای مکنون در سطح معیار و متغیرهای آشکار در سطح شاخص را به دست آورده و به رتبه‌بندی 27 متغیر آشکار در سطح هدف دست پیدا کرد. میتوان وزن و رتبه هر یک از شاخصها را در جدول 7 مشاهده کرد. و اهمیت هر یک از سطوح معیار و شاخص را باتوجه به رتبه‌بندی متغیرهای مکنون و آشکار به دست آورد. در سطح معیارها، وزن رفتار محیطزیستگرایانه برابر با 0.245 بوده که در واقع این شاخص در سطح معیار از بیشترین وزن برخوردار است. دلبستگی به مکان، بهزیستی فردی (ذهنی) و بهزیستی اجتماعی در رتبه‌های بعدی قرار میگیرند. وزن آنها در سطح هدف به ترتیب برابر با 0.227، 0.219 و 0.211 هستند. سپس در سطح شاخص و با توجه به اهمیت آنها برای سطح هدف، به ترتیب عبارتند از: حفاظت از محیط زیست (21/7%)، امنیت (13/7%)، فعالیتهای زیست محیطی (02/7%) هویت (89/6%)، حفاظت از آب (75/%6)، آزادی (72/6%)، جلوگیری از آلودگی هوا و صدا (51/6%)، حفاظت از خاک (39/6%)، حس تعلق به محلۀ خود (34/%6)، کاهش مصرف سوخت (33/6%)، بازیافت مواد زائد (16/6%)، خلاقیت (16/6%)، رضایت از محلۀ خود (11/6%)، صرفهجویی در مصرف انرژی (02/6%)، مشارکت اجتماعی (01/61%)، امرار معاش (99/5%)، افتخار به محلۀ خود (96/%5)، اقامت دائم در این محله (88/5%)، دوست داشتن محلۀ خود (76/5%)، انسجام اجتماعی (79/5%)، اوقات فراغت (75/%5)، درک و فهم (69/5%)، محبت (36/5%)، معنویت (07/5%)، شکوفایی اجتماعی (02/4%)، پذیرش اجتماعی (97/3%) و انطباق اجتماعی (50/3%).
جدول 7. وزن و رتبه‌بندی شاخصها
سطح هدف | سطح معیار | وزن |
سطح شاخص |
وزن | وزن رتبه بندی | سهم شاخص در یک سطح هدف | رتبه بندی |
245/0 | صرفه جویی در مصرف انرژی | 436/0 | 8 | 02/6% | 14 | ||
بازیافت مواد زائد | 458/0 | 7 | 16/6% | 11 | |||
کاهش مصرف سوخت | 495/0 | 6 | 33/6% | 10 | |||
حفاظت از آب | 543/0 | 3 | 75/6% | 5 | |||
حفاظت از خاک | 527/0 | 4 | 39/6% | 8 | |||
حفاظت از محیط زیست | 613/0 | 1 | 21/7% | 1 | |||
جلوگیری از آلودگی هوا و صدا | 502/0 | 5 | 51/6% | 6 | |||
فعالیتهای زیست محیطی | 601/0 | 2 | 02/7% | 3 | |||
بهزیستی فردی (ذهنی) |
219/0 | امرار معاش | 491/0 | 5 | 99/5% | 16 | |
امنیت | 611/0 | 1 | 13/%7 | 2 | |||
محبت | 417/0 | 8 | 36/5% | 23 | |||
درک و فهم | 433/0 | 7 | 69/5% | 22 | |||
اوقات فراغت | 451/0 | 6 | 75/5% | 21 | |||
خلاقیت | 509/0 | 4 | 14/6% | 12 | |||
هویت | 597/0 | 2 | 89/6% | 4 | |||
آزادی | 539/0 | 3 | 72/6% | 7 | |||
معنویت | 402/0 | 9 | 07/5% | 24 | |||
بهزیستی اجتماعی |
211/0 | انسجام اجتماعی | 452/0 | 2 | 79/5% | 20 | |
پذیرش اجتماعی | 358/0 | 4 | 97/%3 | 26 | |||
مشارکت اجتماعی | 515/0 | 1 | 01/6% | 15 | |||
انطباق اجتماعی | 317/0 | 5 | 50/3% | 27 | |||
شکوفایی اجتماعی | 395/0 | 3 | 02/4% | 25 | |||
دلبستگی به مکان |
227/0 | رضایت از محلۀ خود | 605/0 | 2 | 11/6% | 13 | |
حس تعلق به محله خود | 614/0 | 1 | 34/6% | 9 | |||
افتخار به محله خود | 593/0 | 3 | 96/5% | 17 | |||
دوست داشتن محله خود | 584/0 | 5 | 76/5% | 19 | |||
اقامت دائم در این محله | 584/0 | 4 | 88/5% | 18 |
نتیجهگیری
افراد با رفتارها و تغییراتی که در محیطزیست انجام میدهند میتوانند باعث تغییر محیطزیست شوند. در این راستا برای جلوگیری از تخریب محیطزیست باید رفتار انسانها به سمت و سوی محیطزیستگرایانه تغییر کند. هدف تحقیق حاضر تحلیل اثر رفتارهای محیط گرایانه بر بهزیستی فردی، اجتماعی با میانجی دلبستگی به مکان در محله سرخاب تبریز است. بنابرین یافتههای نشان میدهند که رفتار محیطزیستگرایانه یک تأثیر مثبت مستقیمی بر دلبستگی مکانی و بهزیستی فردی(ذهنی) و اجتماعی دارد؛ در مقابل، دلبستگی به مکان تأثیر مثبتی بر بهزیستی فردی (ذهنی) و اجتماعی دارد. به علاوه، دلبستگی به مکان واسطۀ ارتباط بین رفتارهای محیطزیستگرایانه و بهزیستی فردی (ذهنی) و اجتماعی میباشد. رفتارهای محیطزیستگرایانه بهعنوان شکلی از رفتار جامعهپسند تأثیری بلند مدت بر بهزیستی حاضر و آینده از چندین جهت دارند: برای مثال، انتخاب رفتارهای باارزش بالا به ساکنان محله کمک میکند هویت خویش را بسازند و در نتیجه، احساس خوبی دربارۀ جامعه داشته باشند؛ فکر کردن به خلاقیت و انجام کاری خوب برای بهترکردن محله و شهر تحقق یک زندگی راحتتر در شرایط زیستمحیطی بهتر را ارتقا میدهد. دلیل دیگری که رفتارهای محیطزیستگرایانه احتمالاً بهزیستی را افزایش میدهند این است که داشتن یک زندگی راحتتر در یک شرایط زیستمحیطی بهتر به زندگی فرد معنا میدهد، یک تصویر مثبت از خودِ را به وجود میآورد، یا یک هویت اجتماعی را ایجاد میکند. اینها باعث میشوند ساکنان محله درک کنند که حضور در فعالیتها و رفتارهای محیطزیستگرایانه باعث میشود افرد احساس خوبی داشته باشند، چون اینها رفتارهای صحیح قلمداد میشوند: انجام فعالیت صحیح برای محیطزیست و سایر انسانها باعث میشود افراد احساس خوبی داشته باشند. رفتارهای محیطزیستگرایانه را میتوان همچون اهداف هنجار اجتماعی با ارزش اخلاقی مثبت قلمداد کرد. بهزیستی اجتماعی شامل ارزشیابی مشارکتهای خودِ یک فرد بهعنوان عضوی از جامعه میباشد: این مفهوم به ارتباط بین افراد و جامعه و در نتیجه، نحوۀ مشارکت افراد بهطور فعال در کمک به منافع عمومی در کار کردن با دیگران، مربوط میشود. بنابراین، میتوان تایید کرد که رفتارهای محیطزیستگرایانه تأثیر مثبتی بر بهزیستی اجتماعی دارند. تا جایی که رفتارهای محیطزیستگرایانه میتوانند فرصتی برای تجربۀ مشارکت افراد در اجتماع را ارائه دهند. اگرچه بهزیستی اجتماعی تحتتأثیر ارزشها و اهداف افراد است اما به تجربیات زندگی، روابط اجتماعی، و درک فرد از مکانها نیز وابسته است، به خصوص معنایی که فرد برای دلبستگی به مکان یک فرد قائل است. یافتههای تحقیق یک ارتباط مستقیم معنادار بین رفتارهای محیطزیستگرایانه و بهزستی را از طریق دلبستگی به مکان تأیید کردند. همچنین یک همبستگی معنادار بین دلبستگی به مکان و رفتارهای محیطزیستگرایانه وجود دارد. اگرچه دلبستگی به مکان ممکن است موجب شود مردم از تهدیدها برای محیطزیست آگاه شوند و سعی کنند از طریق رفتارهای محیطزیستگرایانه از مکان مورد تعلق خود محافظت کنند، رفتارهای محیطزیستگرایانه میتوانند کیفیت زندگی فرد را نیز بهبود بخشند. وقتی افرد تأثیر واقعی رفتارهای خود بر محیطشان را ببینند، در آن احساس راحتی و امنیت میکنند. بنابراین عادات مثبت جدید تغییرات رفتاری بلند مدت را ایجاد خواهد کرد و به ارتقاء کیفیت مکان زندگی فرد، سطح بالاتر دلبستگی به مکان و تأثیرات سودمند از نظر بهزیستی منجر خواهند شد. تعاملات و پیوندهای افراد با یک مکان خاص نتایج تعهد آنها، مسئولیت، و مدیریت مکان بر حسب اعمال، محافظت، و نگهداری است. افرادی که در این رفتارها مشارکت میکنند ممکن است از نظر عاطفی به مکان خود بیشتر دلبسته شوند و این بر بهزیستی آنها نیز میتواند تأثیر بگذارد. بهعلاوه، افرادی که احساس دلبستگی به مکان دارند درک قویتری از اجتماع، روابط همسایگی و کمک دوسویه به همدیگر دارند، که همگی عناصری هستند که بهزیستی اجتماعی را منعکس میکنند که باعث شکوفایی اجتماعی و انسجام اجتماعی میشوند. به هر حال، نتایج حاضر نشان دادند که رفتارهای محیطزیستگرایانه از طریق تأثیر میانجی دلبستگی به مکان، بهطور غیرمستقیم به بهزیستی فردی-اجتماعی ساکنان مرتبط است. پس بهنظر میرسد که میل طبیعی ساکنان محله به ایجاد روابط اجتماعی با همسالان، همچنین با مشارکت در گروهها، انجمنها، یا دیگر شکلهای سازمان که به مسائل زیستمحیطی حساس هستند، یک فاکتور برانگیزانندۀ ساکنان است تا احساس کنند آنها نقشی فعال در جامعه ایفا میکنند و فعالیتی برای ارتقاء کیفیت مکانی که در آن زندگی میکنند انجام دهند، و در نتیجه این امر باعث میشود آنها دلبستگی بیشتری به مکان خود پیدا کنند. این دو شرط در مقابل بهزیستی فردی - اجتماعی را ارتقاء میدهد که منجر به افزایش کیفیت زندگی ساکنان محله سرخاب تبریز میشود.
تقدیر و تشکر
از تمامی کسانی که در انجام این تحقیق کمک رساندهاند نهایت تشکر و قدردانی را بجا میآوریم.
منابع
بازیار، احسان، احمدوند، مصطفی، پیرداده بیرانوند، کبری، صداقتی، مجید. (1400). حس مکان و رفتار محیطزیستگرایانه (مورد مطالعه: جامعه میزبان و گردشگران در تفرجگاه چشمه بلقیس شهرستان چرام). پژوهشهای روستائی، 12(2), 352-369.
تقویی کلیبر پرویز، خانلو نسیم، آذر، علی. (1402)، سنجش تأثیرات اجتماعی گردشگری بر کیفیت زندگی با شیوع Covid-19 در شهر تبریز. گفتمان طراحی شهری مروری بر ادبیات و نظریه های معاصر. ۴ (۱) :۱۳۵-۱۵۴
رحیمی، لیلا، بردبار، حدیث، علیلو، لیلا، واعظی، موسی. (1401). تحلیل مؤلفه‌‌های تأثیرگذار بر حس اجتماع بافت قدیم و جدید شهر تبریز(نمونۀ موردی: محله‌های یاغچیان، سرخاب و دوه‌‌چی). جغرافیا و آمایش شهری منطقه‌ای، 12(42) 1-26.
رشیدکلویر، حجت الله، حسن زاده، پرستو، اکبری، حسن. (1400). مقایسه دلبستگی مکان، واکنش روانی و بهزیستی اجتماعی در ساکنان منازل شخصی و آپارتمانی شهر رشت. پژوهشهای روانشناسی اجتماعی، 11(41)، 79-102.
زینالی عظیم، علی. (1401). تحلیل دلبستگی مکانی در شهر تبریز با به‌کارگیری مقیاس شهرهای هوشمند در دوران بیماری کووید 19. پژوهشهای جغرافیای برنامهریزی شهری، 10(3)، 65-80.
صابری فر, رستم. (1400). بررسی اثر احساس محرومیت بر بهزیستی اجتماعی در بافت های ناکارآمد شهری (نمونه موردی شهر مشهد). مطالعات جامعه شناختی شهری، 11(38)، 1-26
فرخ نژاد افشار پویا، ملکوتی سید کاظم، راشدی وحید، اجری خامسلو مهدی، (1400)، بررسی ارتباط دلبستگی مکان و عملکرد اجتماعی در سالمندان. روانپزشكي و روانشناسي باليني ايران. ۲۷(۲) :۱۹۴-۲۰۳
کرمی، اسلام، بصیری، مصطفی، زینالی عظیم, علی. (1400). تحلیل دلبستگی به مکان و متغیرهای وابسته به آن در مکان‌های سوم شهری (نمونۀ موردی: پارک ائل‌گلی تبریز). پژوهشهای جغرافیای برنامهریزی شهری، 9(3), 735-759.
کریمی، سعید. (1396). رابطه دانش محیطزیستی با رفتار محیطزیستگرایانه دانشجویان کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا: نقش میانجیگری نگرش محیطزیستی. آموزش محیط زیست و توسعه پایدار, 6(2)، 127-140.
کریمی، سعید، علی توکلی، فاطمه. (1401). بررسی نقش دانش زیست محیطی در شکل‌گیری رفتار محیط زیست گرایانه زنان تسهیلگر روستایی سازمان جهاد کشاورزی استان قم. روستا و توسعه، 25(2)، 111-132
نیسی، مریم, بیژنی، مسعود، فلاح حقیقی، نگین. (1399). مفهوم سازی اجتماعی ـ شناختی از رفتار زیست‌محیط‌گرایانه دانشجویان در نظام آموزش عالی کشاورزی ایران. علوم محیطی، 18(2), 59-76.
هدفی, فرزانه, صرافی نیک, علی. (1401). مطالعه ارتباط ادراک محیطی و دلبستگی به مکان و اثر آنها بر رفتارهای حامی محیط زیست. پژوهشهای جغرافیای برنامهریزی شهری، 10(2)، 93-114
Bartolo, M.G.; Servidio, R.; Palermiti, A.L.; Nappa, M.R.; Costabile, A. (2023), Pro-Environmental Behaviors andWell-Being in Adolescence: The Mediating Role of Place Attachment. Int. J. Environ. Res. Public Health, 20, 5759. https://doi.org/10.3390/ijerph20105759.
Binder, M., Blankenberg, A. K., & Guardiola, J. (2020). Does it have to be a sacrifice? Different notions of the good life, pro-environmental behavior and their heterogeneous impact on wellbeing. Ecological Economics, 167, 106448. http://dx.doi.org/10.1016/j.ecolecon.2019.106448.
Capstick, S., Nash, N., Whitmarsh, L., Poortinga, W., Haggar, P., & Brügger, A. (2022). The connection between subjective wellbeing and pro-environmental behaviour: Individual and cross-national characteristics in a seven-country study. Environmental Science and Policy, 133, 63-73. https://doi.org/10.1016/j.envsci.2022.02.025.
Chaigneau, T & Schill, C, (2022), Environmental behaviours within ecological and social limits: integrating well-being with behavioural research for sustainability, Current Opinion in Environmental Sustainability, 57, 101201, https://doi.org/10.1016/j.cosust.2022.101201.
Clayton, S., and Karazsia, B. T. (2020). Development and validation of a measure of climate change anxiety. J. Environ. Psychol. 69:101434. https://doi.org/:10.1016/j.jenvp.2020.101434.
Counted, V., Cowden, R.G., Ramkissoon, H. (2021). Pro-environmental Behavior, Place Attachment, and Human Flourishing: Implications for Post-pandemic Research, Theory, Practice, and Policy. In: Place and Post-Pandemic Flourishing. SpringerBriefs in Psychology. Springer, Cham, 79, 93-108. https://doi.org/10.1007/978-3-030-82580-5_8.
Daryanto, A & Song, Z, (2021). A meta-analysis of the relationship between place attachment and pro-environmental behaviour. Journal of Business Research, 123, 208-219. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2020.09.045.
Diener, E., Oishi, S. & Tay, L. (2018), Advances in subjective well-being research. Nat Hum Behav, 2, 253-260. https://doi.org/10.1038/s41562-018-0307-6.
Domingues, R.B.; de Jesus, S.N.; Ferreira, Ó. (2020), Place attachment, risk perception, and preparedness in a population exposed to coastal hazards: A case study in Faro Beach, southern Portugal. Int. J. Disaster Risk Reduct. 60, 102288. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2021.102288.
González PA, Dussaillant F and Calvo E (2021) Social and Individual Subjective Wellbeing and Capabilities in Chile. Front. Psychol. 11:628785. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2020.628785.
Javed, A., Kour, P. (2022). The role of place attachment in defining a relationship between green awareness, conservation commitment and environmental responsible behavior of university students in India. Visions for Sustainability, 19, 267-287. http://dx.doi.org/10.13135/2384-8677/6900.
Karunamuni, N., Imayama, I., and Goonetilleke, D. (2020). Pathways to Well-Being: Untangling the Causal Relationships among Biopsychosocial Variables. Social Science & Medicine. 272(4). 10:112846. https://doi.org/10.1016/j.socscimed.2020.112846.
Kuo, H.M.; Su, J.Y.; Wang, C.H.; Kiatsakared, P.; Chen, K.Y. (2021), Place Attachment and Environmentally Responsible Behavior: The Mediating Role of Destination Psychological Ownership. Sustainability, 13(12), 1-16. 6809. https://doi.org/10.3390/su13126809.
Li, D.; Zhao, L.M.; Ma, S.; Shao, S.; Zhang, L.X. (2019), What influences an individual’s pro-environmental behavior? A literaturereview. Resour. Conserv. Recycl. 146, 28-34. https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2019.03.024.
Mishal, A., Dubey, R., Gupta, O. K., and Luo, Z. (2017). Dynamics of environmental consciousness and green purchase behaviour: an empirical study. International Journal of Climate Change Strategies and Management, 9(5), 682-705. http://dx.doi.org/10.1108/IJCCSM-11-2016-0168.
Mullenbach, L.E.; Green, G.T. (2108), Can environmental education increase student-athletes’ environmental behaviors? Environmental Education Research. 24(3), 427-444. https://doi.org/10.1080/13504622.2016.1241218.
Song, Z & Soopramanien, D, (2019). Types of place attachment and pro-environmental behaviors of urban residents in Beijing. Cities, 84. 112-120. S0264275117314257. https://doi.org/10.1016/j.cities.2018.07.012.
Strömbäck C, Lindkvist E and Västfjäll D (2023) Individual differences in environmental wellbeing and pro-environmental behaviors explained by self-control. Front. Psychol. 14:1088682. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2023.1088682.
Su, L., Huang, S. S., & Pearce, J. (2018). How does destination social responsibility contribute to environmentally responsible behaviour? A destination resident perspective. Journal of Business Research, 86, 179-189. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2018.02.011.
Subramaniam, T., Samdin, Z., Ramachandran, S., & Kunasekaran, P. (2020). The influence of place attachment on pro-environmental behavioural intentions of ecotourists in Taman Negara National Park, Pahang, Malaysia. Asia-Pacific Journal of Innovation in Hospitality and Tourism, 9(1), 121-140. https://www.cabdirect.org/cabdirect/abstract/20203529093.
Tian H, Liu X. (2022), Pro-Environmental Behavior Research: Theoretical Progress and Future Directions. Int J Environ Res Public Health. 31;19(11): 1-16. 6721. https://doi.org/10.3390%2Fijerph19116721.
Welsch, H & Binder, M & Blankenberg, A-K, (2021). Green behavior, green self-image, and subjective well-being: Separating affective and cognitive relationships, Ecological Economics, Elsevier, 179(C). 1-12. https://doi.org/10.1016/j.ecolecon.2020.106854.