• صفحه اصلی
  • پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر مخاطره سیل

اشتراک گذاری

آدرس مقاله


کد مقاله : JSHSP-2308-2869 (R1) بازدید : 398 صفحه: 0 - 0

نوع مقاله: پژوهشی

پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر مخاطره سیل

محورهای موضوعی : مخاطرات محیطی (طبیعی و انسانی) و سکونتگاههای انسانی

سید جهانگیر موسوی نسب 1 (دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد ملایر، دانشگاه آزاد اسلامی، ملایر، ایران)
عباس ملک حسینی 2 (دانشیار گروه جغرافیا، واحد ملایر، دانشگاه آزاد اسلامی ، ملایر ، ایران)
مجید شمس 3 (استاد گروه جغرافیا، واحد ملایر،دانشگاه آزاد اسلامی، ملایر، ایران)

تاریخ دریافت : 1402/05/16 تاریخ پذیرش : 1402/07/24 تاریخ انتشار : 1403/12/01

کلید واژه: پهنه‌بندی, شهر ایلام, آسیب‌پذیری, مخاطره سیل,

چکیده مقاله :

مقدمه: سیلاب‌ها از جمله مخاطراتی هستند که همیشه احتمال رخ دادن آن‌ها به عنوان یک مخاطره طبیعی برای انسان‌ها وجود داشته است. همچنین با توجه به بالا رفتن وقوع سیلاب مخصوصاً در سطح شهرها و به وجود آمدن خطرات جانی، مالی و محیط زیستی ناشی از افزایش آن، پهنه‌بندی مناطق سیل‌خیز از اهمیت بالایی برخوردار است. پهنه‌بندی سیل یکی از بهترین روش‌ها برای برنامه‌ریزی و شناسایی مناطق تحت تأثیر سیل می‌باشد.هدف پژوهش: هدف اصلی پژوهش حاضر، ضمن شناسایی متغیرهای مؤثر در پهنه‌بندی خطر سیل؛ پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر مخاطره سیل است.روش‌شناسی پژوهش: رویکرد پژوهش حاضر توصیفی – تحلیلی بوده است. در این پژوهش در ابتدا متغیرهای اثرگذار بر پهنه‌بندی آسیب‌پذیری سیل بر اساس مطالعات مختلف شناسایی، سپس با استفاده از روش AHP و نظرات مربوط به 73 کارشناس و متخصص وزن مربوط به هر کدام از متغیرها در محیط Export Choice مشخص شده و در نهایت با استفاده از روش FAHP و در محیط GIS نقشه مربوط به پهنه‌بندی وضعیت آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر مخاطره سیل ترسیم شده است.قلمرو جغرافیایی پژوهش: قلمرو جغرافیایی این پژوهش، شهر ایلام مرکز استان ایلام می‌باشد؛ که از نظر موقعیت جغرافیایی در غرب و جنوب غربی کشور استقرار یافته است.یافته‌ها: در پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل از 11 متغیر مورد بررسی 3 متغیر فاصله از آبراهه با وزن 244/0؛ فاصله از رودخانه با وزن 126/0 و جهت شیب با وزن 102/0 با اهمیت‌ترین متغیرها هستند و نقش کلیدی در پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل ایفا می‌کنند. همچنین محدوده‌ی وسیعی از شهر ایلام (1687 هکتار) دارای پتانسیل بالای آسیب‌پذیری از مخاطره سیل می‌باشد که ناشی از شرایط توپوگرافی و زمین‌شناسی خاص این محدوده می‌باشد.نتایج: بررسی وضعیت پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری مخاطره سیل‌ در شهر ایلام بیانگر آن است که قسمت‌های شمال غربی، غرب و جنوب غربی و جنوب شهر ایلام در وضعیت آسیب‌پذیری کمتری نسبت به سایر مناطق شهر ایلام قرار دارند. همچنین بیشتر قسمت‌های مرکزی، شرق و شمال شرق ایلام در وضعیت آسیب‌پذیری بالا قرار دارند. در ادامه جهت کاهش میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل پیشنهاد‌هایی ارائه شده است

چکیده انگلیسی:

Introduction: Floods are one of the hazards that have always had the possibility of occurring as a natural hazard for humans. Also, due to the increase in the occurrence of floods, especially in cities, and the occurrence of life, financial and environmental risks due to its increase, the zoning of flood-prone areas is of great importance. Flood zoning is one of the best methods for planning and identifying areas affected by floods. Research aim: The main goal of the current research, while identifying effective variables in flood risk zoning; Zoning is the degree of vulnerability of Ilam city against flood risk.Methodology: The approach of the current research was descriptive-analytical. In this research, at first, the influencing variables on flood vulnerability zoning have been identified based on various studies, then by using the AHP method and the opinions of 73 experts and weight experts related to each of the variables in the Export Choice software and finally, using the FAHP method and in the GIS software, maps related to the zoning of Ilam city's vulnerability to flood risk has been drawn.Studied Areas: The geographical territory of this research is Ilam city, the capital of Ilam province; which is located in the west and southwest of the country in terms of geographical location.Results: In the zoning of Ilam city's vulnerability to floods, out of 11 variables examined, 3 variables are distance from waterways with a weight of 0/244; The distance from the river with a weight of 0/126 and the slope direction with a weight of 1/102 are the most important variables and play a key role in zoning the vulnerability of Ilam city against floods. Also, a large area of Ilam city (1687 hectares) has a high potential of being vulnerable to flood risk, which is caused by the special topographical and geological conditions of this area.Conclusion: Examining the zoning status of flood risk vulnerability in Ilam city shows that the northwest, west, southwest and south parts of Ilam city are in a less vulnerable state than other areas of Ilam city. Also, most of the central, eastern, and northeastern parts of Ilam are in a state of high vulnerability. In the following, suggestions have been made to reduce the vulnerability of Ilam city against floods

منابع و مأخذ:
_||_
متن کامل:
مقاله منطقه 9

img0img0 

img0 

Research Article                                                                                    Dor: 20.1001.1.25385968.1401.17.1.18.8                    

 

Zoning of the vulnerability of Ilam city against flood risk

 

 

Receive Date: 18 January 2020 

Accept Date: 5 September 2020 

ABSTRACT

Introduction: Floods are one of the hazards that have always had the possibility of occurring as a natural hazard for humans. Also, due to the increase in the occurrence of floods, especially in cities, and the occurrence of life, financial and environmental risks due to its increase, the zoning of flood-prone areas is of great importance. Flood zoning is one of the best methods for planning and identifying areas affected by floods.

Research aim: The main goal of the current research, while identifying effective variables in flood risk zoning; Zoning is the degree of vulnerability of Ilam city against flood risk.

Methodology: The approach of the current research was descriptive-analytical. In this research, at first, the influencing variables on flood vulnerability zoning have been identified based on various studies, then by using the AHP method and the opinions of 73 experts and weight experts related to each of the variables in the Export Choice software and finally, using the FAHP method and in the GIS software, maps related to the zoning of Ilam city's vulnerability to flood risk has been drawn.

Studied Areas: The geographical territory of this research is Ilam city, the capital of Ilam province; which is located in the west and southwest of the country in terms of geographical location.

Results: In the zoning of Ilam city's vulnerability to floods, out of 11 variables examined, 3 variables are distance from waterways with a weight of 0/244; The distance from the river with a weight of 0/126 and the slope direction with a weight of 1/102 are the most important variables and play a key role in zoning the vulnerability of Ilam city against floods. Also, a large area of Ilam city (1687 hectares) has a high potential of being vulnerable to flood risk, which is caused by the special topographical and geological conditions of this area.

Conclusion: Examining the zoning status of flood risk vulnerability in Ilam city shows that the northwest, west, southwest and south parts of Ilam city are in a less vulnerable state than other areas of Ilam city. Also, most of the central, eastern, and northeastern parts of Ilam are in a state of high vulnerability. In the following, suggestions have been made to reduce the vulnerability of Ilam city against floods.

 

KEYWORDS: Zoning, vulnerability, flood risk, Ilam city.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصلنامه علمی مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی

 دوره 17، شماره 2  (پیاپی 59)، تابستان 1401

شاپای چاپی 5968- 2535   شاپای الکترونیکی X595- 2538

http://jshsp.iaurasht.ac.ir

صص. 519-501

 مقاله پژوهشیDor: 20.1001.1.25385968.1401.17.1.18.8                                                                                                                

پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر مخاطره سیل

 

 

تاریخ دریافت: 28 دی 1398 

تاریخ پذیرش: 15 شهریور 1399

چکیده   

مقدمه: سیلاب­ها از جمله مخاطراتی هستند که همیشه احتمال رخ دادن آن‌ها به عنوان یک مخاطره طبیعی برای انسان­ها وجود داشته است. همچنین با توجه به بالا رفتن وقوع سیلاب مخصوصاً در سطح شهرها و به وجود آمدن خطرات جانی، مالی و محیط زیستی ناشی از افزایش آن، پهنه‌بندی مناطق سیل‌خیز از اهمیت بالایی برخوردار است. پهنه­بندی سیل یکی از بهترین روش­ها برای برنامه­ریزی و شناسایی مناطق تحت تأثیر سیل می­باشد.

هدف پژوهش: هدف اصلی پژوهش حاضر، ضمن شناسایی متغیرهای مؤثر در پهنه­بندی خطر سیل؛ پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر مخاطره سیل است.

روش­شناسی پژوهش: رویکرد پژوهش حاضر توصیفی – تحلیلی بوده است. در این پژوهش در ابتدا متغیرهای اثرگذار بر پهنه‌بندی آسیب‌پذیری سیل بر اساس مطالعات مختلف شناسایی، سپس با استفاده از روش AHP و نظرات مربوط به 73 کارشناس و متخصص وزن مربوط به هر کدام از متغیرها در محیط Export Choice مشخص شده و در نهایت با استفاده از روش FAHP و در محیط GIS نقشه مربوط به پهنه­بندی وضعیت آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر مخاطره سیل ترسیم شده است.

قلمرو جغرافیایی پژوهش: قلمرو جغرافیایی این پژوهش، شهر ایلام مرکز استان ایلام می­باشد؛ که از نظر موقعیت جغرافیایی در غرب و جنوب غربی کشور استقرار یافته است.

یافته­ها: در پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل از 11 متغیر مورد بررسی 3 متغیر فاصله از آبراهه با وزن 244/0؛ فاصله از رودخانه با وزن 126/0 و جهت شیب با وزن 102/0 با اهمیت‌ترین متغیرها هستند و نقش کلیدی در پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل ایفا می‌کنند. همچنین محدوده‌ی وسیعی از شهر ایلام (1687 هکتار) دارای پتانسیل بالای آسیب‌پذیری از مخاطره سیل می‌باشد که ناشی از شرایط توپوگرافی و زمین‌شناسی خاص این محدوده می‌باشد.

نتایج: بررسی وضعیت پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری مخاطره سیل­ در شهر ایلام بیانگر آن است که قسمت‌های شمال غربی، غرب و جنوب غربی و جنوب شهر ایلام در وضعیت آسیب‌پذیری کمتری نسبت به سایر مناطق شهر ایلام قرار دارند. همچنین بیشتر قسمت‌های مرکزی، شرق و شمال شرق ایلام در وضعیت آسیب‌پذیری بالا قرار دارند. در ادامه جهت کاهش میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل پیشنهاد‌هایی ارائه شده است.

 

کلیدواژه­ها: پهنه‌بندی، آسیب‌پذیری، مخاطره سیل، شهر ایلام.

 

مقدمه 

     شهرها در طول تاریخ هیچ­گاه از آسیب حوادث طبیعی و انسان­ساز در امان نبوده­اند. یکی از موضوعات که بیشتر، به ویژه سکونتگاه­های انسانی شهرهای بزرگ جهان با آن مواجه، هستند موضوع مخاطرات طبیعی است. مخاطرات همیشه در طول تاریخ همراه انسان بوده و نسل بشری متحمل آسیب­های ناشی از آن‌ها بوده است (فراهانی و عباسی، 1402: 212) در واقع همه جوامع در برابر مخاطرات طبیعی آسیب­پذیر هستند ولی میزان این آسیب‌پذیری از مکانی به مکان دیگر متفاوت است (Agba et al, 2010: 52). هر ساله مخاطرات طبیعی خسارات فراوانی را در کشورهای مختلف باعث می­شود. شواهد حکایت از افزایش انواع بحران‌های طبیعی از نظر شدت و فراوانی است (سعیدی مفرد و آسیایی، 1402: 284). بر اساس گزارش‌های مرکز مطالعات آئون1 در شش ماه اول سال ۲۰۲۰ حداقل ۲۰۷ فاجعه طبیعی در سطح جهان ثبت شده است. این آمار بالاتر از میانگین قرن ۲۱ است. با توجه به آمارهای بین‌المللی در سال ۲۰۱۹ حداقل ۲۷ درصد از مخاطرات جهانی در حوزه بلایای طبیعی اتفاق افتاده است؛ به طوری که بین ژانویه و ژوئن سال ۲۰۱۹ حداقل ۱۶۳ مخاطره طبیعی ثبت شده است. در نیمه اول سال ۲۰۲۰ خسارات ناشی از مخاطرات طبیعی در سطح جهان ۷۵ میلیارد دلار برآورد می‌شود که نزدیک به خسارات وارده در طی سال‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۱۹ است (Podlaha, 2020: 4).

     با این حال در اکثر شهرهای جهان سوم برنامه­ریزان شهری دارای برنامه­ مشخص جهت رویارویی با مخاطرات طبیعی نبوده و به‌واقع دچار نوعی روزمرگی همراه با عدم آمادگی جهت مقابله با حوادث مخرب آینده مواجه بوده و پیش از آنکه راه­حل و تدبیری کارآ برای مقابله با این حوادث ناگوار طبیعی در این شهرها برنامه­ریزی شود رخ دادن این‌گونه حوادث و مخاطرات طبیعی را امری بدیهی و غیرقابل‌کنترل جلوه می­دهند (قادری و فرهمند، 1401: 544). همچنین در این کشورها (جهان سوم) به دلایل متعدد از جمله توسعه فیزیکی نامناسب، عدم رعایت اصول و مقررات شهرسازی، تمرکز بیش از حد جمعیت و ساختمان­ها در مناطق مستعد مخاطرات طبیعی و مکان گزینی نامناسب، مردم و زندگی­شان همواره در معرض خطرات ناشی از بلایای طبیعی قرار دارد (Federico et al, 2021: 6). تمدن امروزی به دلیل گرایش به شهرنشینی عاملی برای رشد و توسعه شهری و در نتیجه حادث شدن پیامد­ها و چالش­های ناگوار بر کالبد و سکونتگاه­های شهری شده است. با پیچیده­تر شدن ابعاد سکونتگاه­های شهری ناپایداری در بوم شهرها آشکارتر شده است؛ بنابراین جامعه شهری و ساکنان این جامعه، خصوصاً در اشکال امروزی و مدرن آن، دائماً و در سطح وسیع در معرض انواع مختلف مخاطرات طبیعی قرار گرفته­اند (مشهدی و امینی ورکی، 1394: 5) طوری که در مقابل این مخاطرات بسیار حساس و شکننده هستند (Xiaodong et al, 2020: 16).

     از میان مخاطرات طبیعی سیلا­ب­ها طی تاریخ رایج­ترین، مرگ­بارترین و پرهزینه­ترین مخاطرات طبیعی بوده­اند (مختاری و همکاران، 1399: 498). امروزه تغییرات اقلیمی و دخالت انسان در طبیعت سبب افزایش شدت و رخداد سیل در جهان و وقوع سیل­های سهمگین در برخی از کشورهای و افزایش خسارت به سازه­ها، زیرساخت­ها و تلفات انسانی شده است (حسن‌زاده و همکاران، 1400: 332). در ایران نیز همانند سایر مناطق سیل­خیز دنیا در دهه­های اخیر، شدت وقوع سیلاب­ها و میزان خسارت­های ناشی از آن به طور چشمگیری افزایش‌یافته است، در این میان شهر ایلام یکی از شهرهای مرزی کشور با 425 کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق و به دلیل شرایط جغرافیایی و طبیعی، نوع اقلیم، جنگل‌هاي اطراف، دارا بودن 7 درصد نفت و 11 درصد ذخایر گاز کشور با سرمایه‌گذاری فراوان در این دو بخش و اتصال بودن به بزرگراه کربلا، هم‌جواری با استان­های بزرگی چون کرمانشاه و خوزستان و همچنین توریست­پذیر بودن، از نقاط استراتژیک به شمار می‌رود. همچنین به دلیل ویژگی‌هاي خاصی شهر ایلام همانند: قرارگیری در حوضۀ آبریز کرخه و پتانسیل سیل‌خیزی، نوسانات آب‌وهوایی به همراه مکان گزینی و مقر شهر ایلام در ناودیس ارتفاعات زاگرس با شیب تند ارتفاعات متصل به شهر، عدم رعایت دقیق قوانین ساخت‌وساز شهری، سیل‌خیز بودن و وجود بافت‌هاي بسیار قدیمی در بعضی نقاط شهر وجود فضاهای بی‌دفاع، محلات ناپایدار حاشیه‌نشین با شیب تند و رعایت نکردن الگوهای هم‌جواری کاربری‌ها در سطح شهر و ... به عنوان یکی از شهرهای پرمخاطره و سیل­خیز منطقه زاگرس مطرح می­باشد. در این راستا هر سال شاهد وقوع مخاطرات طبیعي مختلفي از جمله سیل در حوضه آبخیز ایلام هستیم که در مواردی علاوه بر خسارات مالي گسترده، تلفات جاني نیز به همراه دارد. برای پیشگیری از این حوادث و کاهش این خسارات و تلفات، شناسایي مکان‌ها و پهنه­های مستعد سیل و به نوعي مناطق حساس در این زمینه، امری ضروری و منطقي به نظر می­رسد. از این‌رو در پژوهش حاضر سعی شده است در قدم نخست مهم‌ترین معیارها و متغیرهای مؤثر بر پهنه‌بندی سیل شناسایی و در مرحله بعد میزان آسیب­پذیری شهر ایلام در برابر مخاطره سیل بررسی شود.

   افزایش سیل در سال­های اخیر نشان می­دهد بیشتر مناطق کشور در معرض تهاجم سیلاب­های ادواری و مخرب قرار دارند و ابعاد خسارت­ها و تلفات جانی و مالی سیل افزایش یافته است (شهابی، 1400: 186). بررسی شدت سیل­خیزی و آسیب­پذیری در یک منطقه و تعیین مناطق آسیب­پذیر (پهنه­بندی) و عوامل تأثیرگذار بر شدت سیل می­تواند به عنوان یکی از رویکردهای عمده در کاهش میزان آسیب­پذیری سیل و خسارات­های ناشی از آن مورد توجه قرار گیرد. در زمینه پهنه‌بندی و ارزیابی آسیب‌پذیری سیل در داخل و خارج از کشور مطالعات و پژوهش‌های ارزشمندی انجام گرفته که در ادامه برخی از این مطالعات در جدول شماره 1 آورده شده است.

 

جدول 1. پیشینه پژوهش

نویسنده (گان)

عنوان پژوهش

یافته‌های پژوهش

Sowmya et al

(2015)

پهنه‌بندی آسیب‌پذیری سیل شهری در ساحل جنوب غربی هند با استفاده از سنجش‌ازدور و GIS

مناطق آسیب‌پذیر، مناطق با آسیب‌پذیری بسیار بالا و آسیب‌پذیری بالا جمعاً 6/8 درصد از مساحت کل شهر را تشکیل داده‌اند.

Elkhrachy

(2015)

پهنه­بندی خطر سیل ناگهانی با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و ابزارهای GIS: مطالعه موردی شهر نجران، عربستان سعودی

متغیرهای رواناب، نوع خاک، شیب، ناهمواری، تراکم زهکشی، فاصله از کانال و کاربری اراضی به عنوان مهم‌ترین معیارهای مؤثر در پهنه­بندی سیل شناسایی شدند.

 

Song et al

(2019)

 

تعادل تاب‌آوری، آسیب‌پذیری در مقابل سیلاب­های شهری نمونه موردی شهرهای ساحلی چین

آسیب‌پذیری شهر شنژن در برابر سیلاب در یک نقطه متمرکز نیست و در توزیع آن در سراسر شهر وجود دارد و ۷۶ حومه و خارج از شهر در معرض خطر متوسط و بالای سیلاب قرار دارد.

 

Souissi et al (2020)

مدلسازی مناطق حساس به سیل در نواحی خشک با بهره­گیری از شاخص‌های چندمعیاره و AHP در محیط GIS: جنوب شرقی تونس

51/74 درصد از منطقه به لحاظ سیل‌خیزی در وضعیت متوسط و بسیار بالا قرار دارد.

 

 

Sarmah et al (2020)

ارزیابی آسیب‌پذیری انسانی در برابر خطر سیل شهری با استفاده از تحلیل سلسله مراتبی و سیستم اطلاعات جغرافیایی

پس از مشخص کردن پهنه‌های در خطر سیل شهر گواهاتی در کشور هندوستان به این نتیجه رسیده‌اند که برای مقابله با پدیده سیل در شهرهای کشورهای درحال‌توسعه که فاقد منابع مالی هستند برنامه‌ریزی و شناسایی پهنه­های در خطر شهرها ضروری است

Ekmekcioğlu et al (2021)

دیدگاه خبرگان در ارزیابی خطر سیل: یک رویکرد ترکیبی فازی AHP-TOPSIS برای استانبول، ترکیه

نقشه‌های تهیه شده نتایج متفاوتی نسبت به نظرات کارشناسان و متخصصان دارند که با توجه به تغییر مناطق مستعد سیل، میزان سرمایه‌گذاری در این مناطق نیز کاهش پیدا می‌کند.

حاتمی نژاد و همکاران (1396)

پهنه‌بندی خطر سیل با استفاده از تحلیل چند معیاره و GIS مطالعه موردی شهر ایذه

حدود 43 درصد از شهرستان در پهنه خطر خیلی زیاد، 14/16 درصد در پهنه خطر زیاد، 46/12 درصد در پهنه خطر متوسط، 91/10 درصد در پهنه خطر کم و 3/8 درصد خیلی کم از لحاظ سیل‌گیری قرار دارد.

حسام و همکاران

(1398)

پتانسیل‌سنجی خطر سیلاب شهری با رویکرد توسعۀ شهری ایمن (مطالعۀ موردی: شهر گنبد‌کاووس)

نقشۀ حاصل از خطرپذیری شهرستان گنبدکاووس که با استفاده از 9 پارامتر تعیین شد، بیانگر قرارگیری این شهر در پهنۀ با پتانسیل خطر زیاد است.

اسماعیلی علیوجه و همکاران (1399)

ارزیابی آسیب‌پذیری مناطق شهری در برابر سیل با منطق فازی (مطالعه موردی: منطقه 22 تهران)

با توجه به نقشه نهایی و این­که درصد تراکم جمعیت در شمال شرقی منطقه، نزدیک رودخانه ‌کن از 07/1 درصد بیش­تر است، احتمال آسیب‌پذیری در این منطقه بالا پیش‌بینی می‌گردد.

پور اسمعیل و همکاران (1400)

بررسی آسیب‌پذیری نواحی شهری در برابر سیل با استفاده از روش تاپسیس (مطالعۀ موردی: منطقۀ عظیمیه، شهر کرج)

نتایج نشان دهندۀ آسیب­پذیری این منطقه در برابر سیل بود که در بین زیر حوزه­های مورد بررسی، زیر حوزه­های شماره 1 و 2 بیشترین و زیر حوزۀ شماره 13 کمترین آسیب­پذیری را در برابر سیل داشتند

سعیدی منفرد و همکاران (1401)

پهنه‌‌بندی خطر وقوع سیل در شهرستان تربت‌‌حیدریه با استفاده از عملگرهای فازی

شهرستان تربت‌حیدریه با توجه به نقشه کلاسه‌بندی خطر سیل‌خیزی در منطقه با خطر خیلی زیاد است، لذا باید به عملیات آبخیزداری در سطح شهرستان توجه بیشتری شود.

 

     به طور کلی تمام مطالعات انجام شده داخلی و خارجی به عنوان یک راهنما برای محققین در زمینه انتخاب روش تحقیق مناسب و شناسایی متغیرهای­ مؤثر در شناسایی و پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری سیل عمل کرده‌اند.

     فرآیندهای طبیعی (یا خطرات) که محرک بلایای طبیعی هستند به طور گسترده در شش دسته طبقه‌بندی می‌شوند. تعاریف و توصیف هر خطر به شرح زیر است:

·       ژئوفیزیک2: به این خطر زمین‌شناسی نیز گفته می‌شود و از پوسته جامد زمین سرچشمه می‌گیرد. رویدادهای مرتبط با این خطر شامل زمین‌لرزه، فعالیت آتشفشانی و حرکت توده خشک می‌باشد.

·       هیدرولوژیکی3: این خطر با وقوع حرکت و پراکندگی آب شیرین و شور بر روی یا زیر سطح زمین مرتبط است. وقایع ایجاد شده توسط این خطر شامل سیل، رانش زمین و امواج است (Below et al, 2021).

·       هواشناسی4: این خطر رویدادهای کوتاه‌مدتی را تشکیل می‌دهد که از چند دقیقه تا چند روز طول می‌کشد و ناشی از شرایط جوی میکرو (کمتر از 1 کیلومتر) تا مقیاس متوسط (2 تا 2000 کیلومتر) است که می‌تواند توسط تغییرات آب‌وهوای جهانی تشدید می‌شود. طوفان‌های همرفتی (یا گردبادها)، طوفان‌های خارج از حاره (یعنی 30 درجه تا 60 درجه عرض جغرافیایی)، طوفان‌های استوایی (تا 30 درجه عرض جغرافیایی رخ می‌دهد)، مه و تغییرات شدید و ناگهانی دمایی در این دسته  از خطر گنجانده شده‌اند.

·       اقلیم‌شناسی5: خطری که با تغییرپذیری آب‌وهوا در یک بازه زمانی گسترده از درون فصلی تا چند دهه­ای در مقیاس بینایی تا کلان (بیش از 2000 کیلومتر) مرتبط است. خشکسالی، آتش‌سوزی جنگلی، حرکت یخچال‌ها  و طغیان دریاچه‌های یخبندان از جمله رویدادهای مرتبط با این خطر هستند (IRDR, 2014).

·       بیولوژیکی6: خطری که از یک ماده بیولوژیکی، مانند سم، کپک، یا ناقلی حامل ارگانیسم‌های بیماری‌زا سرچشمه می‌گیرد و قرار گرفتن در معرض آن تهدیدی برای سایر موجودات زنده یا انسان است. ازدحام ملخ‌ها، شکوفه‌های جلبکی، هجوم به حیات وحش سمی و بیماری‌های منتقله از طریق ناقل مانند طاعون، مالاریا  و کووید-19 نمونه‌هایی از این خطر هستند.

·       فرازمینی7: خطری که خارج از جو زمین منشأ می‌گیرد و ممکن است در اثر بقایای سیارک‌ها، شهاب‌سنگ‌ها، دنباله‌دارها یا زباله‌های فضایی انسانی، زمانی که این‌ها وارد جو زمین می‌شوند، یا برخورد ناشی از این اجرام بر سطح زمین ایجاد شود. این خطر همچنین ممکن است ناشی از شرایط بین سیاره‌ای مانند شراره‌های خورشیدی باشد که می‌تواند باعث اختلال در مگنتوسفر، ترموسفر یا یونوسفر زمین شود (Chaudhary & Piracha, 2021: 1102).

     در این میان مخاطرات هیدرولوژیکی خصوصاً سیلاب از مهم‌ترین مخاطرات در ایران و جهان می­باشد که امروزه بشر با آن مواجه است و هر ساله خسارات مالي و جاني فراواني را به دنبال دارد و از جمله بلایای طبیعي شناخته شده است که طبق گزارش جهاني برنامه عمران سازمان ملل در مورد خطر بلایای طبیعي، سیلاب همراه با زلزله و خشکسالي بالاترین رتبه را از لحاظ خسارت مالي و جاني به همراه دارد (آرخی و همکاران، 1400: 87) و همواره از ریسک بالایی برخوردار بوده است. ریسک سیل، خسارت قابل‌انتظاری است که در اثر آن به عناصری از جامعه و محیط آسیب‌های وارد می‌گردد (بازدار و همکاران، 1399: 199). در کنترل و مبارزه با اثرات سیلاب شناسایی فاکتورها و پارامترهای تأثیرگذار بر آن از اهمیت زیادی برخوردار است. به بیان دیگر قبل از هر گونه برنامه­ریزی به منظور کنترل سیلاب، می­بایست رفتار فرایندهای آن را به خوبی درک کرد. در واقع، اندازه و تناوب رخداد سیلاب در هر منطقه وابسته به عوامل متعددی است. مشخصه­های فیزیکی حوضه آبخیز مانند شیب، شبکه آبراهه و پستی‌وبلندی‌های زمین ... و اقدامات ناشی از فعالیت­های انسانی در وقوع و تشدید سیلاب و یا کاهش و افزایش میزان تلفات و خسارات حاصل از آن مشارکت دارند. شناسایی این عوامل و طبقه­بندی آن‌ها در هر منطقه­ای، از اصول اساسی و اولیه مهار سیلاب و کاهش مخاطرات آن به شمار می­رود (مددی و همکاران، 1399: 82). با توجه به علل گوناگون و تأثیرگذار در وقوع سیلاب، می­توان با اعمال روش­ها، اقدامات و راهکارهای علمی و عملی از بروز بسیاری از سیل­ها جلوگیری نموده و در سیل­هایی که نتوان از رخداد آن‌ها جلوگیری کرد، با انجام اقدامات متنوع از قبیل پهنه­بندی خطر سیلاب و متعاقب آن تعیین کاربری متناسب برای پهنه­های سیل­گیر، خسارات و تلفات ناشی از آن را کاهش داد. پهنه­بندی خطر رویکرد مهمی از فرایند مدیریت پیش از بحران است که به برنامه­ریزان و مدیران شهری در آماده­سازی و کاهش آسیب­پذیری کمک فراوانی می­کند (کرمی و امیریان، 1397: 110). نقشه پهنه­بندی خطر سیلاب می‌تواند به عنوان ابزاری کارآمد در برنامه­ریزی مسیر رشد و توسعه آتی شهر، همچنین شناخت مناطقی که در آن توسعه زیرساخت­های تخلیه و زهکشی سیلاب ضروری می­باشد مورد استفاده قرار گیرد.

 

روش پژوهش

پژوهش حاضر بر اساس هدف کاربردی بوده و بر اساس روش از نوع توصیفی - تحلیلی می­باشد. با توجه به هدف اصلی این پژوهش «پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل» از 3 مرحله بدین شرح تشکیل شده است:

1-       شناسایی معیارها و متغیرهای مهم و اثرگذار در پهنه­بندی آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل با توجه به مطالعات انجام‌گرفته و اطلاعات در دسترس؛ در مورد این‌که چه متغیرهای جهت پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل مناسب هستند، اتفاق‌نظر کاملی وجود ندارد از این‌رو در این قسمت از مقاله تلاش شده که با جمع­بندی کلی این موارد و با انتخاب کردن متغیرهای مشترک بین مطالعات انجام‌گرفته (جدول 2) و اطلاعات در دسترس، بهترین متغیرها جهت بررسی میزان آسیب‌پذیری از سیل انتخاب شود.

 

جدول 2. شاخص‌های مورد استفاده جهت پهنه­بندی آسیب‌پذیری شهری از مخاطره سیل در مطالعات گذشته

محقق

سال نشر

شاخص‌های مورداستفاده جهت پهنه‌بندی میزان خطر زلزله

پور مرتضی

1393

ارتفاع، اقلیم، کاربری اراضی، شیب، لیتولوژی، تراکم زهکشی، فاصله از رودخانه و واحد اراضی

یزدانی و همکاران

1396

ارتفاع، شیب، فاصله از آبراهه، کاربری اراضی، لیتولوژی

نوروزی طیولا و بینایی

1398

شبکه زهکشی، فاصله از معابر، کاربری، بافت فرسوده، تراکم جمعیت و شیب

علیپور

1399

شیب، جهت شیب، ارتفاع، فاصله از آبراهه، بارش، شاخص قدرت جریان، رطوبت، پوشش گیاهی، زمین‌شناسی، فاصله از رودخانه، فاصله از ساختمان، فاصله از معابر، کاربری اراضی

آزاد طلب و همکاران

1399

شیب، جهت شیب، ارتفاع، فاصله از رودخانه، تراکم رودخانه، تجمع جریان، کاربری اراضی، باران، شیب، فاصله از معابر، فاصله از ساختمان مسکونی، تراکم ساختمان.

آزاد خانی و همکاران

1399

ارتفاع، فاصله از آبراهه، کاربری اراضی، پوشش گیاهی، زمین‌شناسی، شیب و جهت شیب

سعیدی مفرد و آسیابی

1399

شیب، ارتفاع، کاربری اراضی، پوشش گیاهی، بارش، فاصله از آبراهه، تراکم زهکشی، زمین‌شناسی

خالدی و همکاران

1400

زمین‌شناسی، پوشش گیاهی، ارتفاع، شیب، فاصله از رودخانه، نوع کاربری اراضی و وضعیت خاک

رضایی مقدم

1400

شیب، فاصله از آبراهه، جهت شیب، طبقات ارتفاعی، فاصله از آبراهه، نوع خاک، پوشش گیاهی، کاربری اراضی

کاظمی و همکاران

1400

خاکشناسی، کاربری اراضی، بارندگی، سطح ایستایی آب، فاصله از آبراهه، ارتفاع و شیب

زیاری و همکاران

1400

شیب، فاصله از آبراهه، کاربری اراضی، ارتفاع، زمین‌شناسی و خاک

       

 

2-       استفاده از روش AHP8 برای وزن دهی به متغیرهای مربوط به پهنه‌بندی سیل، زیرا هر کدام از متغیرهای پژوهش دارای ارزش یکسانی در پهنه‌بندی سیل و در نتیجه مشخص شدن میزان آسیب‌پذیری، نیستند طوری که برخی از متغیرها اثرگذاری بیشتر و برخی دیگر اثرگذاری کمتری دارند؛ که در این زمینه با توجه به نظر متخصصان و از طریق روش مقایسه دو به دو درجه اهمیت هر کدام از متغیرها مشخص می‌شود.

3-       مرحله آخر مشخص کردن وضعیت پهنه‌بندی خطر سیل در سطح شهر ایلام  با استفاده از تلفیق متغیرها (نقشه‌ها) در محیط GIS. در این مرحله تمام نقشه­ها (متغیرهای) مربوط به پهنه­بندی در محیط GIS با استفاده از روش FAHP9 ترکیب شده و نقشه مربوط به میزان آسیب‌پذیری هر مکان در سطح کل شهر مشخص شده است.

 

قلمرو جغرافیایی پژوهش

شهر ایلام مرکز استان ایلام؛ از نظر موقعیت جغرافیایی در غرب و جنوب غربی کشور استقرار یافته است. این شهر در موقعیتی بین ۳۳ درجه و ۲۱ دقیقه و ۳۰ ثانیه تا ۳۳ درجه و ۵۱ دقیقه و ٤٨ ثانيه عرض شمالی از خط استوا و ٤٥ درجه و ٤١ دقیقه و ۰۷ ثانیه تا ٤٦ درجه و ۵۱ دقیقه و ۱۹ ثانیه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دریا ١٣٦٣ متر می­باشد که دارای ویژگی­هایی مانند وجود ارتفاعات در شرق، غرب و شمال، اختلاف درجه حرارت و بارندگی در بخش­های شمالی، آب و هوای نسبتاً سرد و زمستان طولانی می­باشد و شرایط آب و هوای معتدل کوهستانی را برای این شهر رقم زده است. بر اساس اطلاعات و آمار ثبت شده در ایستگاه سینوپتیک ایلام، حداکثر و حداقل مطلق درجه حرارت به ترتیب 6/40 و 6/12- درجه سانتی گراد بوده و متوسط بارندگی سالانه این ایستگاه 574 میلی­متر می­باشد. شهر ایلام دارای ٤ منطقه شهری است که منطقه یک (۱) شهری آن قدیمی‌ترین بخش شهر و هسته اولیه و متمرکزترین بخش شهر ایلام است منطقه دو (۲) شهری در بخش جنوب و جنوب شرق شهر و منطقه سه (۳) شامل بخش­های مرکزی شهر است که در روند توسعه شهر در دهه­های شصت و هفتاد توسعه زیادی نموده است. در پایان منطقه چهار (٤) که دارای بافت جدیدی است در غربی‌ترین بخش شهر ایلام قرار داشته و به اراضی زراعی ایلام ختم می‌شود (نور محمدی، ۱۳۹7: 66)، (شکل1).

 

Description: C:\Users\borhan\Desktop\ایران.jpg 

شکل 1. موقعیت جغرافیایی شهر ایلام

 

 

یافته­ها و بحث

گام اول: شناسایی متغیرهای مؤثر بر پهنه‌بندی آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل

چنانچه قبلاً ذکر شد بر اساس مطالعات انجام گرفته در زمینه پهنه‌بندی آسیب‌پذیری سیل و اطلاعات و نقشه­های در دسترس مهم‌ترین متغیرهای اثرگذار بر پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل در قالب 2 معیار طبیعی و برنامه‌ریزی و 11 متغیر: شیب زمین، جهت شیب، ارتفاع، اقلیم، فاصله از رودخانه، خاکشناسی، فاصله از آبراهه و فرسایش (معیارهای طبیعی)؛ فاصله از معابر، کاربری اراضی، فاصله از ساختمان­ها (معیارهای برنامه­ریزی) شناسایی شد (شکل 2 ).

 

Description: C:\Users\borhan\Desktop\سیل.jpg 

شکل2. نقشه­های (متغیرهای) اولیه مربوط  پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل

 

وزن دهی به متغیرهای پژوهش 

در این مرحله از پژوهش با توجه به اینکه هر کدام از متغیرهای شناسایی شده پژوهش (11 متغیر) برای پهنه‌بندی سیل دارای اهمیت یکسانی در زمینه بررسی آسیب‌پذیر منطقه در برابر سیل نیستند از نظر 73 کارشناس و متخصص (جدول 3) در زمینه مشخص کردن درجه اهمیت هر کدام از متغیرهای پژوهش (مقایسه دو به دو) استفاده شده است. بدین منظور در ابتدا پرسشنامه­ای در این زمینه که مشخص کننده درجه اهمیت هر متغیر نسبت به تمام متغیرها بوده طراحی‌شده، سپس در اختیار کارشناسان قرار داده شده و در نهایت از نظر کارشناسان میانگین‌گیری شده و از طریق روش AHP و با استفاده از نرم­افزار Expert Choice درجه اهمیت هر متغیر مشخص شده است (شکل 3).

 

جدول 3. ویژگی متخصصان و کارشناسان

وضعیت تحصیلی کارشناسان

تعداد

درصد

 

 

وضعیت

هیئت علمی دانشگاه

4

5/5

دانشجوی دکتری

5

7/6

کارشناس تخصصی

43

9/58

پژوهشگر

21

8/28

جمع

73

100

حوزه تخصصی کارشناسان

تعداد

درصد

 

 

 

تخصص

زمین‌شناسی

9

3/12

شهرسازی ، جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری

9

3/12

عمران

20

4/27

محیط زیست

9

3/12

علوم اجتماعی

9

3/12

مدیریت بحران

9

3/12

جغرافیا و اقلیم

8

3/11

جمع

73

100

 

Description: C:\Users\borhan\Desktop\معیارهای سیل\وزن دهی 1.JPG 

شکل 3. نمودار مربوط به وزن متغیرها   

 

     در روش وطن دهی AHP چنانچه شاخص سازگاری معادل 1/0 یا کمتر از آن باشد یعنی CR < 0/1 وزن دهی صحیح است (کرمی و امیریان، 1397: 112)؛ در غیر این صورت وزن نسبی داده شده به متغیرها بایستی تغییر یابند و وزن دهی مجدداً انجام پذیرد، همان‌طور که مشاهده می‌شود مقدار نرخ ناسازگاری (02/0) از میزان مجاز آن کمتر بوده و این صحت سازگاری را نشان می‌دهد. بر این اساس در پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل از 11 متغیر مورد بررسی 3 متغیر فاصله از آبراهه با وزن 244/0؛ فاصله از رودخانه با وزن 126/0 و جهت شیب با وزن 102/0  با اهمیت ترین متغیرها هستند و نقش کلیدی در پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل ایفا می کنند.

در ادامه هر یک از متغیرها طبقه‌بندی شده و وزن­دهی­ها بر اساس روش AHP صورت گرفته است. جدول 4 این نتایج را برای متغیرها (شاخص ها) نشان می‌دهد.

 

جدول 4 . رده­بندی و درجه اهمیت شاخص­های مؤثر در پهنه­بندی میزان آسیب­پذیری شهر ایلام در برابر سیل

 

ردیف

 

نام لایه

زیر معیار

طبقه

درجه آسیب‌پذیری

اهمیت

 

 

        1

 

 

شیب (درصد)

10-0

بسیار پایین

بسیار بالا

20-10

پایین

بالا

25-20

متوسط

متوسط

30-25

بالا

پایین

بالاتر از 30

بسیار بالا

بسیار پایین

 

 

2

 

 

جهت شیب

شمال و شمال شرق

بسیار کم

بسیار بالا

شرق و جنوب شرق

کم

بالا

جنوب و جنوب غرب

زیاد

کم

غرب و شمال غرب

بسیار زیاد

بسیار کم

 

 

3

 

 

ارتفاع (متر)

کمتر از 1400

بسیار بالا

بسیار پایین

1500-1400

بالا

پایین

1600-1500

متوسط

متوسط

1700-1600

پایین

بالا

بالاتر از 1700

بسیار پایین

بسیار بالا

 

4

 

اقلیم

نیمه‌خشک

بسیار بالا

بسیار پایین

نیمه مرطوب

پایین

بالا

 

 

5

 

 

فاصله از رودخانه (متر)

50-0

بسیار بالا

بسیار پایین

100-50

بالا

پایین

150-100

متوسط

متوسط

200-150

پایین

بالا

بالای 200

بسیار پایین

بسیار بالا

 

6

 

خاکشناسی

Rock Outcrops

بسیار بالا

بسیار پایین

Inceptisols

بسیار پایین

بسیار بالا

 

 

7

 

 

فاصله از آبراهه (متر)

کمتر از 100

بسیار بالا

بسیار پایین

500-100

بالا

پایین

100-500

متوسط

متوسط

2000-1000

پایین

بالا

بالاتر از 2000

بسیار پایین

بسیار بالا

 

 

8

 

 

فرسایش خاک

VII

بسیار بالا

بسیار پایین

VI

بالا

پایین

V

متوسط

متوسط

II

پایین

بالا

 

9

 

فاصله از معابر (متر)

50-0

بسیار بالا

بسیار پایین

100-50

بالا

پایین

150-100

متوسط

متوسط

200-150

پایین

بالا

بالاتر از 200

بسیار پایین

بسیار بالا

 

10

 

کاربری اراضی

ساخته شده

بسیار بالا

بسیار پایین

ساخته نشده

پایین

بالا

 

 

11

 

 

فاصله از ساختمان‌ها (متر)

50-0

بسیار بالا

بسیار پایین

100-50

بالا

پایین

150-100

متوسط

متوسط

200-150

پایین

بالا

بالای 200

بسیار پایین

بسیار بالا

منابع (پورمرتضی، 1393؛ یزدانی و همکاران، 1396؛ نوروزی طیولا و بینایی، 1398؛ علیپور، 1399؛ آزادطلب و همکاران، 1399؛ آزاد خانی و همکاران، 1399؛ سعیدی مفرد و آسیابی، 1399؛ رضایی مقدم، 1400؛ کاظمی و همکاران، 1400؛ زیاری و همکاران، 1400).

 

پهنه‌بندی آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل

در این مرحله بعد از تهیه وزن متغیرها و اطمینان از صحت وزن دهی با استفاده از شاخص ناسازگاری اقدام به اعمال وزن‌ها در لایه‌های مربوطه شد. بداین منظور ابتدا متغیرهای مورد استفاده در محیط GIS به فرمت رستری تبدیل و سپس با استفاده از توابع Distsnce و همچنین Reclassify طبقه‌بندی مجدد برای هر کدام از 11 متغیر مورد بررسی انجام شد. در ادامه با استفاده از تابع Membership FUZZY تمام متغیرها (نقشه­ها) فازی­سازی شده و به دامنه بین یک و صفر آورده شدند. سپس با استفاده از دستور Raster Calculator وزن مربوط به هر شاخص در شاخص مربوطه اعمال شده و در نهایت با استفاده از تابع FUZZY Overlay تمام نقشه­ها با هم دیگر ترکیب و نقشه نهایی مربوط به وضعیت آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل به دست آمده است.

     در ادامه به معرفی و بررسی هر کدام از متغیرهای پژوهش پرداخته شده، سپس هر کدام از این متغیرها (نقشه­ها) بر اساس جدول شماره 4 طبقه­بندی مجدد شده و وضعیت آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل نسبت به هر کدام از این 11 متغیر مشخص شده (اشکال 4 تا 14) و در نهایت وضعیت آسیب‌پذیری کلی شهر ایلام در برابر سیل بر اساس ترکیب 11 متغیر مورد بررسی، مشخص شده است.

     شیب: شیب از پارامترهای بسیار مؤثر در پدیده سیلاب می‌باشد. شیب بر سرعت جریان آب تأثیر گذاشته و سرعت آن را افزایش می‌دهد. شیب رودخانه اصلی، کنترل کننده سرعت جریان در مسیر رودخانه است. میزان تخلیه ذخیره از حوضه در رابطه با شیب رودخانه اصلی است. تأثیر شيب روي مقدار رواناب، ناشي از اثر آن بر عمق و ظرفيت نگهداري آب و خاک و همچنين فرصت نفوذ آب در آن و ميزان نفوذ آب در خاک است. چنانچه مقدار شيب افزايش يابد، نقش عوامل افزاينده نفوذ کاهش‌یافته و ميزان رواناب زياد می‌شود، زيرا تجمع آب در ناهمواری‌های سطحي رابطه­ي نزديک با شيب آبريز داشته و با افزايش آن تقليل می‌یابد، همچنین با افزایش شیب تخلیه آب سریع‌تر صورت می‌گیرد. به‌طوری که گفته می‌شود سیل‌های مخرب نتیجه بارندگی‌های مداوم و سنگین در مناطق کوهستانی رودخانه‌ها می‌باشند. افزایش شیب باعث افزایش سرعت جریان و کاهش سرعت نفوذ آب در زمین می‌گردد و بر عکس. در شرايط مساوي سرعت جريان در حوضه‌های با شيب تند نسبت به حوضه‌های با شيب ملايم سریع‌تر است (رضایی مقدم و همکاران، 1400: 25). (شکل 4).

     جهت شیب: نحوه دامنه در جهات مختلف جغرافیایی نقش فراوانی در تغییرات محیط شکل زایی دارند، افزایش یا کاهش میزان بارندگی، در ارتباط با جهت کوهستان‌ها نسبت به جریان‌های مرطوب هوا می‌باشد. در واقع چنانچه امتداد ناهمواری‌ها عمود بر جهت وزش هوای مرطوب باشد، بارندگی به حداکثر شدت خود می‌رسد؛ بنابراین تقریباً همیشه اختلافات قابل‌توجهی در میزان بارندگی، بین دامنه‌های رو به باد و پشت به بادهای مرطوب وجود دارد. در مطالعات مربوط به هیدرولوژی در حوضه‌های آبریز، جهت دامنه‌ها به دلیل تأثیری که در فرآیندهای ژئومرفولوژیکی دارد، بررسی می‌شود. از تأثیراتی که جهت دامنه‌ها بر تعادل طبیعی آن می‌گذارد می­توان به ذوب برف‌ها، تنوع پوشش گیاهی، تحول خاک و ... اشاره کرد. عوامل مذکور در بالا در واقع از اختلاف دریافت انرژی خورشیدی در جهات مختلف دامنه‌ها حاصل می‌شود. در نیمکره شمالی، دامنه‌های شمالی انرژی کمتری را نسبت به دامنه‌های جنوبی دریافت می‌کنند. تفاوت در میزان کسب انرژی در جهات مختلف دامنه‌ها، در اکوسیستم محیط، میزان بارش، پوشش گیاهی و در نتیجه فرآیندهای مورفوژنز تأثیر می‌گذارد (سعیدی نیا، 1395: 68)، (شکل 5).

     ارتفاع: ارتفاع هر نقطه از سطح دریا بیانگر موقعیت آب‌وهوایی، پوشش گیاهی، خاک و عوامل وابسته به آن‌ها می‌باشد. ارتفاع هر حوضه بر حسب متر از سطح آب‌های آزاد بیان می‌شود. ارتفاع حوضه موجب تفاوت‌های اقلیمی آن حوضه و در نتیجه با تحولات طبیعی مانند تشکیل یا نابودی خاک، پوشش گیاهی و ... همبستگی نزدیکی پیدا می‌کند. همان‌طور که می‌دانیم میزان بارندگی با افزایش ارتفاع افزایش می‌یابد و حتی نوع و شدت آن نیز تغییر می‌کند، مثلاً با افزایش ارتفاع احتمال وقوع برف زیاد می‌شود که خود برف از نظر مسائل هیدرولوژیکی با باران تفاوت‌های زیادی دارد (شکل 6).

     اقلیم: اقلیم‌های مختلف با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فرد و رژیم بارشی متفاوتی که نسبت به همدیگر دارند از نظر ایجاد سیل‌خیزی نيز شرایط متفاوتی را ایجاد می‌کنند. برای مثال در اقليم معتدل به دليل یكنواختی بارش از نظر زمانی و مكانی منطقه حالت متعادلی دارد و این مناطق جزو مناطق با سیل‌خیزی کم می‌باشند (پور مرتضی، 1393: 68)، (شکل 7).

     فاصله از رودخانه‌ها: رودخانه‌ها به عنوان يكي از مهم‌ترین فاكتورهاي تأثیرگذار در وقوع سيل در يك منطقه در نظر گرفته می‌شوند بخصوص در شرايط طغياني رودخانه (علیپور، 1399: 33). در زمان وقوع بارش‌های تند و سیل‌آسا با طغیان کردن و بالا آمدن آب رودخانه‌ها مناطق نزدیک و هم‌جوار رودخانه‌ها به شدت در معرض آسیب‌دیدگی ناشی از سیل قرار می‌گیرند؛ بنابراین در زمان انجام ساخت‌وسازها باید فاصله مناسب از رودخانه‌ها در نظر گرفته شود و با رعایت حریم مناسب خسارت ناشی از سیل را به حداقل ممکن رساند (شکل 8).

     نوع خاک: نسبت ذرات تشکیل‌دهنده خاک نقش مهمي در نفوذپذیری خاک داشته و عامل مهمي در وقوع سیلاب و افزایش سیل‌خیزی یک منطقه محسوب می‌گردد. دانه‌بندی خاک که ترکيبي از ذرات شن، رس و سيلت است در افزایش وقوع سیلاب بسيار مهم می‌باشد. نسبت ذرات سه‌گانه مربوطه تعیین‌کننده ويژگي نفوذپذیری خاک به شمار می‌آید به اين معنا که هر چه درصد شن در ساختار خاک بيشتر باشد ميزان نفوذپذيري آن بيشتر می‌گردد و در مقابل افزايش درصد رس در خاک علاوه بر کاهش نفوذپذيري، به علت وجود کلوييدها، خاک به نحو مؤثری در تبادلات کاتيوني شرکت جسته و زمينه پديده فيلتراسيون سيال می‌گردد. لذا خاک به هر منظور که مورد مطالعه قرار گيرد (چه خاک پوششي و چه خاک بستر و کف محل دفن) تراوايي يک ويژگي مهم آن تلقي می‌گردد. معمولاً خاک لايه پوششي براي سنگ‌بستر محسوب می‌شود که هر قدر غيرقابل نفوذتر باشد از ورود آب به داخل زمين بيشتر جلوگيري می‌کند (فراهانی محمدآبادی: 1396: 15). در محدوده مور مطالعه دو نوع خاک Rock Outcrops10 و Inceptisols11 وجود دارد. (شکل 9).

     فاصله از آبراهه: در مواقع بارش در صورت ادامه بارش‌ها در سطح حوضه با هدایت شدن آب به سمت رودخانه‌ها و آبراهه‌های اصلی، این رودخانه به علت عدم ظرفیت در امر هدایت آب در اصطلاح طغیان کرده و اراضی مجاور را تحت تأثیر قرار می‌دهند؛ بنابراین میزان دوری و یا نزدیکی به شبکه آبراهه می‌تواند عاملی مؤثر در وقوع بحران سیلاب باشد که هرچه جاده به آن‌ها نزدیک‌تر باشد احتمال قرارگیری و وضعیت بحرانی نیز بیشتر است (آزادخانی و همکاران، 1399: 32). از جمله‌ی مهم­ترين عوامل افزايش خسارات سيل استفاده غيراصولي از حريم مسیل‌های به ظاهر مساعد که در معرض سیلاب‌های ادواري قرار دارند، می‌باشند. بنابراين فواصل نزديک به آبراهه‌ها عمدتاً در معرض خطر سيلاب قرار دارند (رضایی مقدم و همکاران، 1400: 26)؛ (10).

     فرسایش‌پذیری خاک: فرسایش‌پذیری خاک یکی از پارامترهای مهم در افزایش شدت و وقوع سیل‌خیزی یک منطقه می‌باشد. به‌طور کلی مناطقی که داری میزان فرسایش‌پذیری خاک بالا هستند در زمان وقوع بارش‌ها (حتی متوسط) به دلیل سست بودن خاک موجود در منطقه و با از بین رفتن پوشش سطحی به شدت در معرض انواع مختلف لغزش‌های ناشی از بارندگی و سیل قرار می‌گیرند که در این صورت توده‌های عظیم خاک همراه با آب که داری شدت ویرانگری فراوانی می‌باشند جابه‌جا می‌شوند. (شکل 11).

     فاصله از معابر: از جمله پارامترهای مهم دیگر که در بحث سیل‌خیزی یک منطقه می‌تواند تأثیرگذار باشد وجود معابر در منطقه است. در زمان وقوع بارش‌ها و هم‌زمان با جاری شدن رواناب‌ها، در معابر آب‌گرفتگی رخ می‌دهد و عبور و مرور بسیار سخت می‌شود (شکل 12).

     کاربری اراضی: از جمله نقشه‌های مورد استفاده در این مطالعه نقشه کاربری اراضی می‌باشد. منظور از مطالعه کاربری زمین، تهیه اطلاعات اساسی درباره ویژگی‌های زمین و فعالیت‌های مختلفی که در آن صورت می‌پذیرد، می‌باشد. بهره­وری از زمین یکی از عوامل مهم در تولید هرزآب در یک حوضه آبریز است، هرگاه پوشش گیاهی در یک ناحیه متراکم‌تر باشد پتانسیل تولید هرزآب کمتر و بالعکس هرچه پوشش گیاهی ضعیف‌تر پتانسیل تولید هرزآب بیشتر می‌باشد؛ بنابراین نوع کاربری از عوامل بسیار مؤثر در رخداد سیلاب‌ها می‌باشد. تغییر کاربری اراضی به کاربری نامناسب اغلب بر روی پدیده‌های هیدرولوژیکی اثر می‌گذارد و موجب افزایش تولید رواناب می‌گردد. برخی سطوح نظیر سطوح شهری و بایر و ... نیز ظرفیت قابل‌توجهی را در تولید رواناب دارا می‌باشند. بارش‌های زمین‌های لم‌یزرع و بدون پوشش گیاهی در مقایسه با نواحی جنگلی، به سرعت بر روی سطح زمین جاری می‌شوند. در نتیجه برخی نواحی کاربری اراضی (برای مثال درصد بالایی از کاربری‌های شهری) در مقایسه با نواحی مشابه جنگل و چمن پوشیده شده‌اند رواناب شدیدتری جاری می‌شود (حاتمی نژاد و همکاران، 1396: 144). در این مقاله کاربری اراضی به دو دسته ساخته شده (کاربری شهری، فرودگاه و ...) و کاربری ساخته نشده (زمین‌های کشاورزی، مراتع و ...) تقسیم‌بندی شده است. (شکل 13).

     فاصله از ساختمان: فاصله از ساختمان و بحث ايمني و جلوگيري از تخریب‌های ناشي از سیل‌های احتمالي حائز اهميت می‌باشد. عدم رعايت اصول شهرسازي در فواصل بين ساختمان‌ها بخصوص عدم استاندارد حريم ممكنه ساختمان‌ها از رودخانه و ساخت‌وساز در حريم رودخانه باعث گسترش و تسريع بخشي سرعت سيلاب در مواقع بحراني خواهد شد (پوراحمد و همکاران، 1399: 3)، (شکل 14).

 

Description: C:\Users\borhan\Desktop\شیب و جهت شیب.jpg 

شکل 4: پهنه­بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام بر اساس شیب            شکل 5: پهنه­بندی میزان آسیب‌پذیری ایلام بر اساس جهت شیب

 

Description: C:\Users\borhan\Desktop\ارتفاع اقلیم.jpg 

شکل 6: پهنه­بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام بر اساس ارتفاع            شکل 7: پهنه­بندی میزان آسیب‌پذیری ایلام بر اساس اقلیم

 

 

Description: C:\Users\borhan\Desktop\رودخانه و خاکشناسی.jpg 

شکل 8: پهنه­بندی میزان آسیب‌پذیری ایلام بر اساس فاصله از رودخانه     شکل 9: پهنه­بندی میزان آسیب‌پذیری ایلام بر اساس خاکشناسی

 

Description: C:\Users\borhan\Desktop\آبراهه و خاک.jpg 

شکل 10: پهنه­بندی آسیب‌پذیری ایلام بر اساس فاصله از آبراهه  شکل 11: پهنه­بندی میزان آسیب‌پذیری ایلام بر اساس فرسایش خاک

 

Description: C:\Users\borhan\Desktop\معابر و کاربری اراضی.jpg 

شکل 12: پهنه­بندی میزان آسیب‌پذیری ایلام بر اساس فاصله از معابر   شکل 13: پهنه­بندی آسیب‌پذیری ایلام بر اساس کاربری اراضی

 

Description: C:\Users\borhan\Desktop\ساختمان.jpg 

شکل 14: پهنه­بندی میزان آسیب‌پذیری ایلام بر اساس فاصله از ساختمان‌های مسکونی

 

     بررسی وضعیت پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام از مخاطره سیل­ بیانگر آن است که قسمت‌های شمال غربی، غرب و جنوب غربی و جنوب شهر ایلام در وضعیت آسیب‌پذیری کمتری نسبت به سایر مناطق شهر ایلام قرار دارند. همچنین بیشتر قسمت‌های مرکزی، شرق و شمال شرق ایلام در وضعیت آسیب‌پذیری زیاد قرار دارند (شکل 15). همچنین بیش از 600 هکتار از مساحت شهر ایلام در صورت وقوع زلزله در وضعیت آسیب‌پذیری بالا و بسیار بالا، 580 هکتار از شهر ایلام در وضعیت آسیب‌پذیری کم و بسیار کم قرار دارد. درنهایت 299 هکتار از شهر ایلام در وضعیت آسیب­پذیری متوسط قرار دارد (جدول 5).

 

 

 

 

جدول 5. مساحت کلاس‌های میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل

کلاس آسیب‌پذیری

هکتار

درصد

بسیار کم

628

14

کم

1232

26

متوسط

1204

25

بالا

1202

25

بسیار بالا

485

10

 

Description: C:\Users\borhan\Desktop\پهنه بندی سیل\پهنه بندی کلی.jpg 

شکل 15: وضعیت پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر مخاطره سیل

 

      شهر ایلام به علت وضعیت توپوگرافی و همچنین به علت قرارگیری در میان رشته کوه­هایی که بخش اعظمی از اطراف شهر را احاطه کرده است در موقعیتی قرارگرفته که با افزایش بارندگی‌ها، روان آب‌ها و سیلاب‌های حاصله راهی جز ورود به شهر ایلام برای آن‌ها وجود ندارد. به علت وجود ارتفاعات زیاد در بخش‌های شرقی و شمالی شهر، این منطقه در هنگام بارش‌های رگباری به عنوان یک آبگیر با شیب بالا عمل کرده و حجم زیادی از آب را به دامنه‌های پایین دست روانه می‌کند. همچنین جهت شمالی شهر ایلام به علت اینکه در معرض نور کمتری قرار می‌گیرد رطوبت بیشتری داشته و این عامل باعث رویش پوشش گیاهی بیشتری می‌شود وجود پوشش گیاهی انبوه‌تر باعث جذب بیشتر آب شده و این عامل باعث به حداقل رسیدن رواناب می‌شود.

 به بیان دقیق‌تر این منطقه‌ی به دلیل کوهستانی بودن و شرایط اقلیمی و زمین‌شناسی جزو مناطق سیل‌خیز کشور می‌باشد؛ این موضوع سبب گردیده در محدوده‌ی شهر ایلام سالیانه سیلاب متعددی رخ دهد. لذا همان‌طور که در شکل 15 نیز مشخص شده محدوده‌ی وسیعی از شهر ایلام (1687 هکتار) دارای پتانسیل بالای آسیب‌پذیری از سیل می‌باشد که ناشی از شرایط توپوگرافی و زمین‌شناسی خاص این محدوده می‌باشد. همچنین با توجه به نقشه نهایی پهنه‌بندی آسیب‌پذیری سیل و با توجه به وزن بالای معیارهای آبراهه و رودخانه مناطقی که در نزدیکی این 2 معیار قرار داشته‌اند، به عنوان مناطق آسیب‌پذیر شناسایی شده‌اند. و بیشتر مناطقی که نزدیک به رودخانه و آبراهه بوده اند در معرض آسیب­پذیری بیشتری قرار داشته­اند.

ازآنجاکه شکل حوزه آبخیز شهر ایلام تقریباً گرد می­باشد، در صورت رخداد رگبار و بارشهای شدید، این عامل منجر به کوتاهی زمان تمرکز و به همراه سطوح نفوذناپذیر شهری موجب شکل­گیری سیلاب و آب­گرفتگی معابر و مسیل­های شهری می­گردد. همچنین با تصرف و تجاوز به حریم مسیل­ها در مناطق مختلف شهر ازجمله هانیوان، فاطمیه و چالسرا به آبگرفتگی کانال­ها و مسیل­ها کمک کرده­اند. از طرفی توسعه­ی شهر به سمت ارتفاعات در شمال، شمال­شرقی و جنوب­شرقی شهر، بر خطرات ناشی از فرآیندهای جریانی و سیلابی می­افزاید. 

        

 

نتیجه­گیری 

     هنگام بروز سیل در روزهای 6 و 7 آبا­­ن ماه 1394 در شهر ایلام، میزان بارش در این حوزه آبخیز بر اساس آمار سازمان هواشناسی کشور بیش از 320 میلی­متر بوده است. هرچند این پدیده از شدت بالایی برخوردار بوده و شاید کنترل و هدایت آن خارج از اراده و توان مسئولین استان بوده و به گفته مدیران هواشناسی استان وقوع این پدیده در 100 سال اخیر بی­سابقه بود، اما میزان خرابی­های به بار آمده بیش‌ازحد انتظار بود. ازاین‌رو تعیین مناطق با خطر سیل‌خیزی زیاد و مناطق آسیب‌پذیر این کمک را به ما می‌کند تا با انجام اقدامات لازم همچون آبخیزداری در این مناطق مقدار رواناب ناشی از بارش را کاهش داد. ایجاد شیب شکن‌ها موجب کاهش سرعت آب و افزایش نفوذپذیری شده که نتیجه آن در کاهش میزان تولید رواناب قابل مشاهده خواهد بود. از تغییر کاربری و تخریب مراتع در این مناطق باید جلوگیری شود؛ زیرا باعث افزایش حجم رواناب خواهد شد. از اقدامات مؤثر دیگر در این زمینه تقویت پوشش گیاهی است. در نهایت اینکه اجرایی شدن تمامی این راه‌حل‌ها نیازمند اقدامات مدیریتی مؤثر در این زمینه خواهد بود؛ در غیر این صورت برنامه کاهش خطر سیل‌خیزی به سرانجام نخواهد رسید. با توجه به اینکه مشخص نمودن مناطق و نواحی دارای خطر و درجه آسیب­پذیری بالا از سیل جزو اقدامات اولیه برای برنامه­ریزی و کاهش خسارات مربوط به سیلاب می­باشد؛ در پژوهش حاضر سعی شده است به پهنه­بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر خطر سیل پرداخته شود؛ که در این راستا در ابتدا متغیرهای اثرگذار بر پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل در قالب 2 معیار طبیعی و برنامه‌ریزی و 11 متغیر: شیب زمین، جهت شیب، ارتفاع، اقلیم، فاصله از رودخانه، خاکشناسی، فاصله از آبراهه و فرسایش (معیارهای طبیعی)؛ فاصله از معابر، کاربری اراضی، فاصله از ساختمان­ها (معیارهای برنامه­ریزی) شناسایی شد. بعد از وزن دهی این متغیرها با روش AHP و نظر 73 کارشناس، با استفاده از روش FAHP در محیط GIS پهنه­بندی مربوطه انجام گرفته است. به طور کلی بررسی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر سیل، در 5 کلاس آسیب‌پذیری بسیار کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد انجام گرفته است؛ که بر این اساس 1860 هکتار از شهر ایلام در صورت وقوع سیل در این شهر در کلاس آسیب‌پذیری پایین قرار می‌گیرد. 1204 هکتار از شهر در کلاس متوسط و در نهایت 1687 هکتار از شهر ایلام در کلاس آسیب‌پذیری بالا و بسیار بالا قرار دارد که در صورت وقوع سیل می‌تواند شهر ایلام را با چالش‌های اساسی روبه‌رو سازد. بررسی وضعیت 14 ناحیه شهری در سطح 4 منطقه شهر ایلام بیانگر آن است که از 4 ناحیه شهری مربوط به منطقه 1 دو ناحیه شهری تپه شاهد و مرکزی؛ از منطقه 2 که دارای 2 ناحیه شهری است ناحیه شهری بانبرز؛ از منطقه 3 نیز از 4 ناحیه شهری دو ناحیه شاه‌آباد و نوروزآباد و در نهایت از 4 ناحیه شهری مربوط به منطقه 4 نیز تنها ناحیه آزادگان در معرض آسیب‌پذیری بالا ناشی از سیل قرار می‌گیرند. همچنین نتایج نشان داد که آسیب­پذیری شهر ایلام در برابر سیل بیشتر ناشی از عوامل محیطی همانند فاصله از آبراهه؛ فاصله از رودخانه و جهت شیب است که بر اساس نقشه­ی ارائه شده، پهنه­بندی میزان آسیب­پذیری شهر ایلام در برابر سیل، می­توان در آینده اقدامات مدیریتی مناسبی جهت کاهش خسارت­ها و تلفات ناشی از سیل انجام داد. در این راستا با توجه به یافته­های پژوهش پیشنهادهای زیر ارائه شده است:

·       با توجه به اینکه بیشتر مناطق و نواحی آسیب‌پذیری در برابر سیل بیشتر در نزدیکی رودخانه‌ها و آبراهه‌ها بوده‌اند، باید سعی شود با یک برنامه‌ریزی ادامه‌دار و نظارت دقیق از ساخت‌وسازهای غیراصولی در حریم رودخانه‌ها و آبراهه‌ها خصوصاً در مناطق 1 و 3 که دارای آسیب‌پذیری بیشتری هستند جلوگیری به عمل آید.

·       اقدامات اوليه مناسب در هنگام وقوع بحران یكي از موارد مهم است. پيش زمينه این اقدامات مناسب، آموزش صحيح است. پيشنهاد مي­شود کارگاه­های آموزشي با محوریت مدیریت بحران (زلزله و سیل) برای آموزش و آگاهي شهروندان برگزار شود.

·       حمایت از تشكيل تعاوني مالكان مستغلات در آن دسته از بلوك­های شهری که نيازمند تجميع و تنظیم مجدد زمين است (خصوصاً منطقه 1).

·       کاهش تراکم ساختماني و جمعيتي در نقاط با آسیب‌پذیری بالا. بين تراکم جمعيت و آسيب­پذیری یک ارتباط مستقيم برقرار است. یعني هر جا که تراکم جمعت بالا باشد در هنگام بحران آسيب­پذیری نيز بيشتر خواهد بود؛ بنابراین پيشنهاد مي­شود که در طرح­های شهری تراکم جمعيت متعادل­تر در نظر گرفته شود. به این صورت که و جمعيت در سراسر شهر توزیع گردد تا در هنگام وقوع بحراني همچون سيل تعداد تلفات کمتر شود (مناطق 1 و 3).

·       پهنه مرکزی شهر ایلام در برابر بحران­هایي مانند سيلاب از آسيب­پذیری بالایي برخوردار است. مصالح به کار رفته در این پهنه به دليل قدمت زیاد از کارایي لازم برخوردار نبوده و در برابر بحران­ها آسيب­پذیر خواهند بود؛ بنابراین پيشنهاد مي­شود که سازمان­های مدیریت شهری نسبت به بهسازی و نوسازی بناهای فرسوده در بافت مرکزی شهر ایلام اقدام نمایند.

·       ایجاد سیل برگردان از طریق ایجاد دیواره­ها در کنار رودخانه، کندن کانال­های عرضی و موانع در مسیر سیل، منحرف کردن آب­های تجمع شده به مناطق دیگر، ایجاد سیل شکن در دره­ها برای جلوگیری از تجمع آب.

·       با توجه به اینکه بخش­های وسیعی از شهر ایلام در سال­های اخیر بر روی واحدهای تپه­ماهور دارای آبراهه و مسیل­های فصلی مشرف به شهر گسترش پیدا کرده است، می­بایست در طرح توسعه شهر ویژگی­های فیزیکی و توپوگرافی آن و همچنین مقادیر دبی و رواناب­ها با دوره­های بازگشت مختلف دیده شود و بر اساس آن، میزان عرض و ارتفاع جداول شبکه معابر طراحی و احداث گردد تا کلیه آبهای سطحی به­طور اصولی به خارج از شهر هدایت گردند.

 

تقدیر و تشکر

این پژوهش مستخرج از رساله دکتری رشته جغرافیا و برنامه­ریزی شهری بوده که در دانشگاه آزاد اسلامی واحد ملایر انجام شده است.

 

منابع        

آرخی، صالح؛ یاری بیگی، حدیث و عمادالدین، سمیه. (1400). پهنه‌بندی خطر سیلاب با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (مطالعه موردی:
      حوضه آبخیز گرگانرود). پژوهشهای ژئومورفولوژی کمّی، 10 (3)، 110-86.

آزادخانی، پاکزا؛ حسین زاده، جعفر و صیدی، روح الله. (1399). شناسایی و تعیین پهنه‌های مناسب مخاطرات محیطی مؤثر در توسعه کالبدی 
      شهر ایلام، مخاطرات محیط طبیعی، 9 (23)، 40-19.

اسماعیلی علویجه، الهام؛ کریمی، سعید و علوی پور، فاطمه سادات (1399). ارزیابی آسیب‌پذیری مناطق شهری در برابر سیل با منطق فازی 
      (مطالعه موردی: منطقه 22 تهران). علوم و تکنولوژی محیط زیست، 22 (3)، 361-349.

بازدار، سجاد؛ زندمقدم، محمد رضا و کامیابی، سعید. (1399). سنجش و ارزیابی کمی آسیب‌پذیری شهری در برابر زلزله نمونه مورد استان 
      ایلام، تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 20(59)، 212-197.

پوراحمد، احمد؛ قرباني، رامين؛ مرادي، نادر. (1399).  مخاطرات سيلاب رودخانه قره سو و جمعيت تحت تأثير ناشي از آن در محله كرناچي 
      شهر كرمانشاه، دومين كنفرانس ملي مديريت شهري، شهرسازي و معماري، تبريز

پوراسمعیل، مینا؛ سلاجقه، علی؛ ملکیان، آرش و کشتکار، امیر رضا. (1400). بررسی آسیب‌پذیری نواحی شهری در برابر سیل با استفاده از روش 
      تاپسیس (مطالعۀ موردی: منطقۀ عظیمیه، شهر کرج).  نشریه علمی - پژوهشی مرتع و آبخیزداری، 74 (1)، 36-23.

پورمرتضی، غلامرضا. (1393). ارزیابی پهنه­های سیلاب آجرلو چای به روش L-THIA، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه محقق اردبیلی.

حاتمی نژاد، حسین؛ آتش‌افروز، نسرین و آروین، محمود. (1396). پهنه‌بندی خطر سیل با استفاده از تحلیل چندمعیاره و GIS مطالعه موردی:
      شهرستان ایذه. دانش پیشگیری و مدیریت بحران، 7 (2)، 57-44.

حسام، رسول؛ ضرابی، اصغر و تقوایی، مسعود. (1398). پتانسیل‌سنجی خطر سیلاب شهری با رویکرد توسعۀ شهری ایمن (مطالعۀ موردی: شهر 
      گنبد‌کاووس).  مدیریت مخاطرات محیطی، 6 (1)، 32-17.

حسن‌زاده، رضا؛ هنرمند، مهدی؛ حسین­خانی زاده، مهدیه و محمدی، صدیقه. (1400).  پهنه‌بندی سیلاب در نواحی شهری با استفاده از مدل 
      هیدرولوژیکی و اطلاعات میدانی (مطالعۀ موردی: سیل بردسیر، استان کرمان). اکوهیدرولوژی، 8 (2)، 344-331.

رضائی مقدم، محمدحسین؛ مختاری، داوود و شفیعی مهر، مجید. (1400). پهنه‌بندی خطر سیلاب در حوضه آبریز شهر چای میانه با استفاده از 
      مدل ویکور. هیدروژئومورفولوژی، 8 (28)، 37-19.

سازمان آمار ایران. (1395). نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن ایلام.

سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان ایلام. (1399). سالنامه آماری ‌شهر ایلام.

سعیدی مفرد، ساناز و آسیایی، مهدی. (1401).  تحلیل وضعیت تاب‌آوری شهری نیشابور در برابر مخاطرات طبیعی. فصلنامه مطالعات برنامه­
      ریزی سکونتگاه­های انسانی، 18 (1)، 294-283.

سعیدی مفرد، ساناز؛ آسیایی، مهدی؛ گهرخواه، فاطمه. (1401). پهنه‌‌بندی خطر وقوع سیل در شهرستان تربت‌‌حیدریه با استفاده از عملگرهای 
      فازی.  نشریه جغرافیا و توسعه، 20 (66)، 106-81.

سعیدی نیا، آرزو. (1395). پهنه‌بندی سیلاب در بخشی از کلان‌شهر کرج (محدوده رودخانه آتشگاه- باغستان)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد 
      دانشگاه خوارزمی.

شهابی، هیمن. (1400). کاربرد مدل‌های شبکه عصبی مصنوعی، نسبت فراوانی و تابع شواهد قطعی در تهیه نقشه حساسیت به وقوع سیل در 
      حوزه آبخیز هراز: الگویی برای مطالعات مخاطرات سیلاب شهری. فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 12 (45)، 
      202-181.

علیپور، فاروق. (1399). پهنه‌بندی خطر سيلاب در شهر سقز با استفاده از مدل‌های پیش‌بینی كننده مكاني، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه 
      کردستان.

فراهانی، حسین و عباسی، فریبا. (1402). تحلیل مؤلفه‌های تاب‌آوری سکونتگاه‌های روستایی در برابر خطر وقوع زلزله (مطالعه‌ی موردی:
      شهرستان ایجرود، استان زنجان).  مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 18 (1)، 224-211.

قادری، رضا و  فرهمند، قاسم. (1401). پهنه‌بندی آسیب‌پذیری مناطق شهری در برابر زلزله (مطالعه موردی: شهر ارومیه).  آمایش سرزمین، 14
      (2)،569-543.

کرمی، محمد رضا و امیریان، سهراب. (1397). پهنه­بندی آسیب­پذیری شهری ناشی از زلزله با استفاده از مدل Fuzzy-AHP مطالعه موردی 
      شهر تبریز. برنامه‌ریزی توسعه کالبدی، 3 (6)، 124-110.

مختاری، داود، رضائی مقدم، محمدحسین، رحیم‌پور، توحید و معزز، سمیه. (1399). تهیۀ نقشۀ خطر وقوع سیلاب در حوضۀ آبریز گمناب‌چای با 
      استفاده از مدل ANP و تکنیک GIS. اکوهیدرولوژی، 7 (2)، 509-497.

مددی، عقیل، اصغری، صیاد، بادامکی، مهدی و قلعه، احسان. (1399). پهنه‌بندی خطر سیلاب در حوضه آبریز قوری چای کورائیم در استان 
      اردبیل. پژوهشهای ژئومورفولوژی کمّی، 9 (2)، 97-81.

مشهدی، حسن و امینی ورکی، سعید. (1394). تدوین و ارائه الگوی ارزیابی تهدیدات، آسیب‌پذیری و تحلیل خطرپذیری زیرساخت‌های حیاتی 
      تأکید بر پدافند غیرعامل، مدیریت بحران، 4، 85-69.

Agba, A. M. Ogaboh, J. J. Akpanudoedehe & E. M Ushie. (2010). Socio-Economic and Cultural Impacts
      of Resettlement on Bakassi People of Cross River State, Nigeria. Studies in Sociology of Science,
      1(2), 50-62.

Below, R, Wirtz, A& Guha-Sapir, D. (2021). Disaster Category Classification and Peril Terminology for
      Operational Purposes; Report No. 264; Université Catholique de Louvain.

Chaudhary, M.T & Piracha, A. (2021). Natural Disasters-Origins, Impacts, Management. Encyclopedia,
      1, 1101–1131. https://doi.org/ 10.3390/encyclopedia1040084

Ekmekcioğlu, Ö, Koc, K & Özger, M. (2021). Stakeholder perceptions in flood risk assessment: A hybrid
      fuzzy AHP-TOPSIS approach for Istanbul, Turkey, International Journal of Disaster Risk Reduction, 
      60, 1-12.

Elkhrachy, I. (2015). Flash Flood Hazard Mapping Using Satellite Images and GIS Tools: A case study of
      Najran City, Kingdom of Saudi Arabia (KSA), The Egyptian Journal of Remote Sensing and Space       Science, 18 (2), 261-278.

Federico, R, Silvia, C, Walter, S, Tiago, M & Paulo, B. )2021(. An improved seismic vulnerability
      assessment approach for historical urban centres: the case study of Campi Alto di Norcia, Italy.
      Applied Sciences. 11(2):849.

Integrated Research on Disaster Risk (IRDR). (2014). Peril Classification and Hazard Glossary. IRDR
      DATA Publication No. 1. Beijing:Integrated Research on Disaster Risk. 2014. Available online.

Podlaha, M, Lorinc, G, Srivastava, S &  Bowen, B (2020). Global Catastrophe Recap: First Half of July
      2020. pp 110.

Sarmah, T, Das, S, Aishwarya, N & Bharath H, A, (2020). Assessing human vulnerability to urban flood
      hazard using the analytic hierarchy process and geographic information system, International Journal
      of Disaster Risk Reduction, 50, 116-125.

Song, J, Chang, Z, Li, W & Feng, Z. (2019). Resilience-vulnerability balance to urban flooding: A case
      study in a densely populated coastal city in China. Cities, 95, 211-226.

Souissi, D. Zouhri, L, Hammami, S & Msaddek, M. H. (2020), GIS-based MCDM – AHP modeling for
      flood susceptibility mapping of arid areas, southeastern Tunisia, Geocarto International , 35 (9), 18-
      29.

Sowmya, K., John, C.M. & Shrivasthava, N.K. (2015). Urban flood vulnerability zoning of Cochin City,
      southwest coast of India, using remote sensing and GIS. Nat Hazards, 75, 1271–1286.

Xiaodong. Z, Jia, Y, Yun, C, Jiahong, W, Jiayan, C & Zhan’e, Y. (2020). Supply–demand analysis of
      urban emergency shelters based on spatiotemporal population estimation. International Journal of
      Disaster Risk Science. 11(3):16

 

 

[1] . AON

[2]  . Geophysical

[3]  . Hydrological

[4]  . Meteorological

[5]  . Climatological

[6]  . Biological

[7]  . Extraterrestrial

[8] . Analytic Hierarchy Process

[9] . Fuzzy Analytic Hierarchy Process

[10] 11- آن قسمت از کوهستان‌های البرز و زاگرس که عاری از پوشش خاکی و یا دارای پوشش خاکی کمتر از 10 سانتیمتر است.

[11] 12- افق‌ها به سختی قابل تشخیص بوده و نشان‌دهنده شروع تشکیل خاک و درجه­بندی آن هستند.


مقالات مرتبط

حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات دانشگاه آزاد اسلامی است.
حق نشر © 1403-1400

صفحه اصلی| عضویت/ ورود| درباره سند| تماس با ما|
[English] [العربية] [en] [ar]