خوانش تکنیک نقشه های شناختی در دستیابی به همساختی محیط و رفتار در فضاهای آموزشی (نمونه موردی: مراکز آموزش عالی شهر تهران)

محورهای موضوعی : معماری و شهرسازی و سکونتگاههای انسانی

شیما فعلی ¹ , فرح حبیب ² , آزاده شاهچراغی ³

1 - گروه معماری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استاد گروه معماری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - دانشیار گروه معماری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1402/04/24 تاریخ پذیرش : 1402/05/24 تاریخ انتشار : 1403/06/01

کلید واژه: نقشه شناختی, همساختی محیط و رفتار (سینومورفی), نقشه برداری رفتاری, مراکز آموزش عالی شهر تهران,

چکیده مقاله :

مقدمه: طراحی‌های معماری در فضاهای آموزشی بیشتر با انواع طراحی‌های دستوری و فرمال و اغلب به صورت نخبه‌گرا است که بدون مشارکت و نظر سنجی و مطالعات رفتاری صورت می‌گیرد. هدف: در این تحقیق تلاش شده است از تکنیک نقشه شناختی به عنوان یک تکنیک تحلیل فضا استفاده گردد تا به برداشت‌های الگوهای رفتاری استفاده‌کنندگان از فضا با یک مدل مفهومی کالبدی-فضایی-رفتاری به هم‌ساختی ظرف کالبدی (محیط‌های آموزشی) و رفتار در فضا در قالب سینومورفی فضا بپردازد. به عبارت دیگر هدف اصلی این تحقیق تبیین چارچوبی راهبردی جهت دستیابی به هم‌ساختی محیط - رفتار پایدار (سینومورفی) در طراحی دانشکده‌های معماری و شهرسازی است.روش شناسی تحقیق: روش تحقیق مورد نظر به لحاظ هدف ، کاربردی و به لحاظ متد روش توصیفی-تحلیلی می‌باشد. این پژوهش با رویکردی تلفیقی و استفاده از روش تحقیق پدیدار شناسی توصیفی(دیکلمن) و مشاهدات میدانی مستقیم و غیرمداخله ای به تحلیل کیفی داده ها و استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی به تحلیل کمی داده ها می پردازد.قلمرو جغرافیایی تحقیق: مراکز آموزش عالی شهر تهرانیافته ها و بحث: در کاربست مولفه های همساختی محیط و رفتار(سینومورفی) که شش مولفه و هفت فضای داخلی دانشکده که بیشترین فراوانی تجمع دانشجویان را داشته اند مورد شناسایی قرار گرفت، این نتایج حاصل شد که دو رویکرد پارادایمیک و پارادوکسیکال بین نقشه های شناختی و نقشه برداری رفتاری وجود دارد. محصول پارادایم بر هم کنش این دو مفهوم سینومورف فضا بوده است.نتایج: می‌توان هم‌ساختی محیط و رفتار را راه حلی در جهت کاهش تعارضات یاد شده دانست. انعطاف پذیری فضا بسیار در تقویت و تشدید سینومورف فضا موثر است. استفاده از رویکرد امکان دهندگی و احتمال دهندگی فضا می تواند محصول کار که یک دانشکده اجتماعی یا دانشکده اجتماع محور است را تبیین کند.

چکیده انگلیسی:

Abstract:Introduction: Architectural designs in educational spaces are mostly with types of grammatical and formal designs and are often elitist, which are done without participation, surveys and behavioral studies. The main purpose of this research is to explain a strategic framework to achieve the harmony of environment-sustainable behavior (Synomorphy) in the design of architecture and urban planning faculties.MethodologyThe intended research method is applied in terms of purpose and descriptive-analytical method in terms of method. This research deals with the qualitative analysis of data with a combined approach and the use of descriptive phenomenological research method (Dickelman method) and direct and non-interventional field observations, and the use of hierarchical analysis method for quantitative data analysis. Geographical area of researchAcademic centers of TehranResults and discussionIn the application of the components of environment and behavior (synomorphy), six components and seven interior spaces of the faculty that have the highest frequency of student gathering were identified, these results were obtained that two paradigmatic and paradoxical approaches between maps There is cognitive and behavioral mapping. The paradigm product of the interaction of these two concepts has been the synomorph of space.ConclusionIt is possible to consider the integration of environment and behavior as a solution to reduce the mentioned conflicts. The flexibility of the space is very effective in strengthening and intensifying the synomorph of the space. Using the approach of enabling and making space possible can explain the work product that is a social school or community-oriented school.

متن کامل:



فصلنامه نشریه علمی مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه های انسانی 

دوره    ، شماره  

شاپای چاپی 5968- 2538   شاپای الکترونیکی  X595- 2538  

http:// www.JSHSPiaurasht.ac.ir

 

صص.

 

 

 

 

 

 

خوانش تکنیک نقشه های شناختی در دستیابی به همساختی محیط و رفتار در فضاهای آموزشی (نمونه موردی: مراکز آموزش عالی تهران) 

تاریخ دریافت         تاریخ پذیرش

چکیده 

مقدمه: طراحی­های معماری در فضاهای آموزشی بیشتر با انواع طراحی­های دستوری و فرمال و  اغلب به صورت نخبه­گرا است که بدون مشارکت و نظر سنجی و مطالعات رفتاری صورت می­گیرد. 

هدف: هدف اصلی این تحقیق تبیین چارچوبی راهبردی جهت دستیابی به هم­ساختی محیط - رفتار پایدار (سینومورفی) در طراحی دانشکده­های معماری و شهرسازی است.

روش شناسی تحقیق: روش تحقیق مورد نظر به لحاظ هدف ، کاربردی و به لحاظ متد روش توصیفی-تحلیلی می­باشد. این پژوهش با رویکردی تلفیقی و استفاده از روش تحقیق پدیدار شناسی توصیفی(دیکلمن) و مشاهدات میدانی مستقیم و غیرمداخله ای به تحلیل کیفی داده ها و استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی به تحلیل کمی داده ها می پردازد.

قلمرو جغرافیایی تحقیق: مراکز آموزش عالی تهران

یافته ها و بحث: در کاربست مولفه های همساختی محیط و رفتار(سینومورفی) که شش مولفه و هفت فضای داخلی دانشکده که بیشترین فراوانی تجمع دانشجویان را داشته اند مورد شناسایی قرار گرفت، این نتایج حاصل شد که دو رویکرد پارادایمیک و پارادوکسیکال بین نقشه های شناختی و نقشه برداری رفتاری وجود دارد. محصول پارادایم بر هم کنش این دو مفهوم سینومورف فضا بوده است.

نتایج: می­توان هم­ساختی محیط و رفتار را راه حلی در جهت کاهش تعارضات یاد شده دانست. انعطاف پذیری فضا بسیار در تقویت و تشدید سینومورف فضا موثر است. استفاده از رویکرد امکان دهندگی و احتمال دهندگی فضا می تواند محصول کار که یک دانشکده اجتماعی یا دانشکده اجتماع محور است را تبیین کند.

 

واژگان کلیدی:

همساختی محیط و رفتار (سینومورفی)، نقشه شناختی، نقشه برداری رفتاری، مراکز آموزش عالی تهران

 

 

 

مقدمه:

در شهرها با معضلاتی رو به رو هستیم که ناشی از عدم هم ساختی محیط و رفتار است از جمله معماری و فضاهای شهری با کالبد و منظر مطلوب و دارای ویژگی­های زیبایی­شناختی بصری و استفاده از رنگ­های متنوع و پوشش­گیاهی و ترکیب نورهای رنگی مختلف جهت جذابیت فضاها که به تعداد قابل قبولی طراحی شده­اند، اما آن چه موجب مأیوس شدن بیننده می­شود عدم استفاده شهروندان از این فضاها می­باشد؛ به گونه­ای که این تابلوهای زیبای نقاشی را شکست خورده نشان می­دهد؛ همچنین در بعضی موارد با فضاهایی مواجه هستیم که پذیرای گروه­های مختلف شهروندی است، اما رفتارهای انجام شده درون آن تنها شامل رفتارهای ضروری است و شهروندان از انجام رفتارهای اجتماعی و اختیاری در آن خودداری می­کنند و این فضاها ترغیب کننده تعاملات اجتماعی نیستند و برای افراد ناامن تلقی می­گردند. از این رو ادراک فضا مطرح می­شود که یک موضوع اصلی در روانشناسی شناختی است و ادبیات قابل توجهی در این مورد وجود دارد. بارکر از واژه سینومورفی برای توصیف صحیح تناسب بین محیط و کاربران آن استفاده می کند (Torrington, 2009). بنابراین با توجه به موضوع مورد اشاره، محیط مدرسه برای رشد کودک مهم به شمار می­رود و نظریه­های روان­شناسی محیط­زیست بیان می­کنند که زمینه محیط­زیست، نگرش­ها و رفتار اجتماعی را تحت تاثیر قرار می­دهد(Schneider.2021).        

مسئله اصلی عدم بررسی ارتباط محیط و رفتار در این فضاها و در نتیجه پیاده شدن یک رویکرد جبرگرایی در طراحی آن­ها می­باشد. به عبارت دیگر می توان گفت استفاده از مدل­های جدید کالبدی- فضایی در حذف تضادهای بین محیط کالبدی و رفتار حاصل از آن یک اصل مهم در این زمینه به شمار می رود.

مطالعات و طراحی­های مرتبط با فضاهای آموزشی بیش­تر به بُعد کالبدی موضوع تاکید دارد، اما آن چه که به طور قطع در فرآیند تولید این فضاها تکمیل­کننده خواهد بود موضوع حضور و امکان استفاده تمامی گروه­های مخاطب است که حضور خود در فضاها را از طریق رفتارهایشان اعلام می­نمایند و طراحی مبتنی بر رفتارهای گروه­های مختلف استفاده­کنندگان و هدایت و تشویق رفتارها به سوی تعاملات اجتماعی بیش تر و ارتقا حس تعلق از طریق هم ساختی محیط با رفتار مورد نظر است؛ بنابراین تحقیق در پی تکمیل فرآیند تولید مکان­ها در قالبی است که هم ابعاد انسانی و هم بُعد کالبدی را در نظر بگیرد. اهمیت موضوع با عملیاتی شدن هم­ساختی محیط و رفتار از طریق تکنیک­های تحلیل فضا و اعمال نتایج آن، بیشتر احساس می­گردد که در این تحقیق تلاش شده است از تکنیک نقشه شناختی به عنوان یک تکنیک تحلیل فضا استفاده گردد تا به برداشت­های الگوهای رفتاری استفاده­کنندگان از فضا با یک مدل مفهومی کالبدی-فضایی-رفتاری به هم­ساختی ظرف کالبدی (محیط­های آموزشی) و رفتار در فضا در قالب سینومورفی فضا بپردازد.

جدول 1: پیشینه تحقیق

ردیف	نظریه پرداز	سال	نظریه	یافته­ها
1	امین­زاده و دخی	1382	طراحی و الگوهای رفتاری پیشنهادی برای بهسازی پارک­های شهری	سازگاری وانعطاف­پذیری مکان رفتاری از طریق مطالعه سلسله مراتب نیازهای انسانی
2	صالح­نیا و معماریان	1388	اجتماع­پذیری فضای معماری	نتیجه نشان می­دهد که اجتماع­پذیری فضای عمومی معماری با همنشستی و ترکیب مناسب عامل­های کالبدی-فضایی آن و روانی-اجتماعی استفاده­کنندگانش، حاصل می­آید.
4	بحرینی	1392	تحلیل فضاهای شهری در ارتباط با الگوهای رفتاری استفاده­کنندگان	ارائه ضوابط مناسب طراحی با تحلیل کمی کیفی فضای خیابان و الگوهای رفتاری استفاده کنندگان
5	فراهانی و همکاران	1393	کیفیات محیطی مؤثر بر قرارگاه­های رفتاری در فضاهای سب و باز محلی	به شناسایی هنجارهای کیفیات محیطی مؤثر بر شکل­گیری قرارگاه­های رفتاری مطلوب با استفاده از ویژگی­هایی چون تعداد، تنوع و چگونگی سازمان­دهی قرارگاه­های رفتاری در فضاهای سبز و باز محلی پرداخته است و نشان می­دهد که هنجارهای نفوذپذیری بصری و فیزیکی، تنوع فعالیتی، امنیت و آسایش محیطی نقش به سزایی در شکل­گیری قرارگاه رفتاری مطلوب در فضای سبز و باز محلی دارند.
6	گلستانی و همکاران	1394	سنخیت­شناسی همسویگی معنادار رروش­های ارزیابی قرارگاه­های رفتاری و بازطراحی مبلمان و فضاهای شهری	شاخص­های کاربری و فعالیت، دسترسی، تجهیزات، کالبد، ساختار،منظر شهری، معنا، شرایط اقلیمی، آلودگی محیطی به عنوان معیارهای بازطراحی مبلمان معرفی شده و میزان سنخیت آن­ها با بازطراحی و ارزش گذاری هریک مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
7	شاه­چراغی و بندرآباد	1394	محاط در محیط	مؤلفه­های ادراک و شناخت محیطی، زیبایی شناسی محیطی و حس مکان، محاط در معماری و شهر
8	لطیفی و سجادزاده	1394	ارزیابی تأثیر مؤلفه‌های کیفیت محیطی بر الگوهای رفتاری در پارک­های شهری	به شناسایی و ارزیابی محرک‌ها و الگوهای رفتاری کاربران در قالب نیازها و کیفیت‌های محیطی در پارک‌های شهری پرداخته شد و نتیجه حاصل از پژوهش نشان می­دهد که نیازهای انسانی نتیجه‌ تأثیر رفتار بر فضا و محیط است و قابلیت محیط، زمینه‌ساز انجام رفتارهاست و از سویی دیگر ارتقای کیفیت محیطی و تأثیر مؤلفه‌های آن بر قلمروها و الگوهای رفتاری در پارک‌های شهری صرفاً مفهومی کمّی و تکنیکی نبوده، بلکه با مفاهیم کیفی نیز در ارتباط است.
9	حمزه­نژاد و قلیچی	1397	اجتماع­پذیری و کیفیت قرارگاه­های رفتاری در پارک­های درون دانشگاهی	شاخص­های تأثیرگذار شامل: حضور طبیعت و درختان، وجود نشانه­ها مانند تابلوهای اطلاع­رسانی و اعلامیه­ها و سایر موارد، وجود خدمات جانبی و وجود آب در فضای کالبدی، اندازه فضا و محدود نبودن آن مانند گستردگی دید، چگالی پایین فضا مانند خلوتی فضا و ایجاد فضای خلوت برای دید، دور بودن قلمروها از نوار حرکتی
10	همدانی­گلشن و همکاران	1398	تدوین یک چارچوب نظری ترکیبی از بر هم­کنش نحو فضا و قرارگاه­های رفتاری	ایجاد دریچه­ای برای ادراک الگوهای رفتاری-حرکتی در محیط­های مسکونی
11	Askarizad & Safari	2020	تأثیر تعاملات اجتماعی بر الگوهای رفتاری مردم در فضاهای شهری	به بررسی تأثیر تعاملات اجتماعی بر الگوهای رفتاری مردم در پیاده­راه میدان شهرداری رشت پرداخته شده است. برای این منظور، تکنیک چیدمان فضا و چهار نوع از تکنیک مشاهده را به کار گرفته و با توجه به نتیجه حاصل، عوامل مؤثر در فضاهای شاداب شهری به منظور ارتقاء سطح کیفی در فضاهای عمومی را معرفی نموده است.
12	تفکر و شاهچراغی و حبیب	1399	بازخوانی نظریه سینومورفی در معماری بازار محلی ‌ایران	‌به ‌ارائه ‌مدلی برای تحلیل میاندانشی محیط انسان ساخت جمعی از طریق بازخوانی «نظریه سینومرفی» راجر بارکر و به کارگیری آن در تحلیل بازار محلی تجریش به عنوان یک قرارگاه سرزنده است. این پژوهش با رویکردی کیفی به روش تحلیل محتوا در بخش اول و روش توصیفی- تحلیلی و قومنگاری در بخش دوم به انجام رسیده است

 نقشه شناختی

اصطلاح نقشه شناختی، نخستین بار توسط روانشناس آمریکایی ادوارد تالمن در سال 1948، طی مطالعاتی و آزمایشاتی که بر روی رفتار موش­های صحرایی انجام داد، مطرح شد و در مورد این آزمایش در رابطه با دانش فضایی در مغز انسان بحث شد. در ادامه، زمینه­های جغرافیا و برنامه­ریزی شهری مفهوم نقشه شناختی یا نقشه ذهنی را تبدیل به یک پارادایم تحقیق بین رشته­ای در زمینه ظزفیت جهت­گیری فضایی انسان در دهه 1960 کرد (رخساری، 1396: 42). این نقشه­ها ابزارهایی برای سازماندهی و ذخیره اطلاعات فضایی هستند که به افزایش ظرفیت ذهنی و ارتقای یادآوری و یادگیری اطلاعات منتهی می­شوند. این تعبیر بدین معناست که نقشه­های شناختی دارای پیوندی با فرآیندهای روان­شناختی­اند و هر فردی اطلاعات محیطی را کسب کرده، کدگذاری، ذخیره، فراخوانده و بازیابی می­کند. از این جهت نقشه شناختی یک محصول است که به واسطه آن شخص به سازماندهی بازنمایی بخشی از محیط فضایی می­پردازد. در کتاب دگرگونی نقشه­های شناختی نوشته بلاباناتی، نقشه­های شناختی، شکل­واره­ای مختصر تعبیر شده است که افراد، گروه­ها، سازمان­ها و جوامع برای مشاهده، درک و بازنمایی پدیده درک شده در جهان، خلق کرده و از آن استفاده می­کنند (اسدپور و همکاران، 1394). پس از تالمن لینچ در سال 1960، با مطالعه سه شهر، عناصر پنجگانه راه، نشانه، گره، محدوده و لبه را به عنوان عوامل تاثیرگذار بر تصویر ذهنی شهروندان از شهر معرفی نمود. پس از آن اپلیارد در سال 1978، شکل، نمایانی و کاربری را عوامل موثر بر این تصویر ذهنی دانست. ساواج و هنری در سال 1996، بر مبنای تئوری لینچ و با استفاده از نقشه شناختی به جانمایی و تشخیص مکان­ها و فعالیت­ها پرداختند. آن­ها عوامل خوانایی منظر شهری را نشانه، راه و گره معرفی نمودند و از این بین تأکید بیشتری بر روی عنصر نشانه داشتند (Savage & Henry, 1996). نگرو در سال 2003، به بررسی نقشه ذهنی شهروندان از محیط پرداخت و نشانه را مهم­ترین عنصر در نقشه­های شناختی معرفی نمود. او بیان کرد که کنتراست بیشتر بین لبه جلویی ابنیه با پس زمینه خیابان، رنگ و عناصر نما بر تشکیل نقشه ذهنی شهروندان تاثیرگذار است (Negro, 2003). ارایدین در سال 2007، به شناسایی و ارزیابی فضایی عناصر لینچ پرداخت و کیفیت­های پیچیدگی، گوناگونی، پیوستگی، سلسله مراتب و یکپارچگی را در محیط بررسی نمود(Eraydin, 2007). زنگین و اردوغان در سال 2013، با استفاده از تئوری لینچ، به بررسی ادراک علائم متمایز در محیط، بی نظمی و ریتم با استفاده از نقشه­های شناختی ترسیمی افراد پرداخت (Zengin & Erdogan, 2013). مهدزر و سفری نیز در سال 2014، در تحقیقات خود دریافتند که عناصر دو بعدی لینچ از جمله راه، لبه و تا حدودی محدوده در ادراک محیط دارای تاثیرگذاری زیادی می­باشند. و هندسه فضایی سبب ایجاد وحدت فضایی و در نتیجه ادراک بهتر محیط می­گردد؛ بنابراین برای ایجاد یکپارچگی فضایی و سهولت ادراک محیط هندسه فضایی خوانا کننده محیط نیاز است (Mahdzar & Safari, 2014). درهمین سال کاونبرگ و هوله در تحقیقات خود برای شناخت عوامل محیطی موثر بر فرآیند جابه­جایی و پیاده­روی بزرگسالان، فاکتورهای دسترسی به تسهیلات عمومی و پیاده، ایمنی ترافیک، آشنایی با محیط، عوامل اجتماعی و در نهایت زیبایی­شناختی را فهرست نموده و مورد بررسی قرار دادند (Cauwenberg & Holle, 2012).

یک نقشه شناختی الگوی مناسبی از محیط را برای جاندار فراهم می کند. یک الگوی شکل انتزاعی دارد. به همین دلیل و به خاطر انتزاع و خطاهای توجه، ادراک و یادآوری، نقشه های شناختی می توانند کاملا متفاوت از واقعیت باشند. البته باید به این نکته اشاره کرد که نقشه های شناختی می توانند مقیاس های مختلفی را به طور مثال از حیاط یک خانه تا بخش بزرگی از یک منطقه و یا شهر را در بر داشته باشند. در این ارتباط دو نوع دانش فضایی شامل دانش مسیری و دانش پیمایشی مطرح شده است. دانش مسیری(رهیاب) به تجربه مستقیم راهبری اشاره دارد . از سوی دیگر دانش پیمایشی بیشتر شبیه نقشه است و به روابط دوطرفه کلی میان مکان ها مربوط می شود و می تواند آن را با مطالعه یک نقشه به دست آورد(شاهچراغی و بندرآباد، 475،1395).

قابلیت ادراک پذیری و به خاطر سپاری واضح و دقیق محیط، جزئی اساسی از هر شهر پاسخده و موفق بوده و رضایت عاطفی از زندگی در شهر را منتج میشود. وضوح ادراکی فضاهای شهری نه تنها از جنبه های شناختی حائز اهمیت است، بلکه موضوعات عاطفی، عملکردی و اجتماعی را نیز در بر میگیرد(Kim,2019).

در رابطه با جنبه های عاطفی، هیجانی و احساسی، محیطهایی که تصویر واضحی در نقشه های شناختی افراد دارند، فضاهای امنتر و آرامش بخشتری ادراک میشوند. از طرف دیگر عدم ادراک واضح فضا، موجب کاهش احساس کنترل بر محیط و در نتیجه کاهش احساس خودانگیختگی می شود(Vanments & Treur.2021 ).

مطالعات نشان می دهد که توانایی استفاده از نقشه های شناختی از کودکی تا بزرگسالی تغییر می کند. همچنین مهارت شکل دهی به نقشه شناختی از شخصی به شخص دیگر تغییر می کند، از آنجاییکه مردان و زنان رویکردی متفاوت در درک محیط شان دارند، بازشناسی مسیرها، شکل دهی به نقشه های شناختی و نهایتا راهیابی در محیط ها و فضاهای شهری تفاوت هایی را در میان زنان و مردان نشان می دهند(شاهچراغی و بندرآباد، 478،1395).

سینومورفی

اولین بار مدار رفتار به عنوان واحدی برای سنجش و تحلیل فضاهای معماری توسط بارکر مطرح شد. قرارگاه یا مکان رفتاری ترکیبی از فعالیت و مکان است که دارای اجزای زیر است :

فعالیتی قابل تکرار و ارتجاعی (الگوی جاری رفتار)

طرح خاصی از محیط (محیط کالبدی)

رابطه سازگار بین این دو (همساختی )

دوره زمانی خاص اگر یک الگوی جاری رفتاری در یک مکان کالبدی در زمان­های مختلف بروز کند آن مکان می­تواند جزئی از یک یا چند قرارگاه رفتاری باشد. یک قرارگاه رفتاری می­تواند یک حریم داشته باشد که رفتار در آن مستقر می­شود. راجر باركر در سال 1968 ایده نوآورانه خود را مطرح كرد كه محیط ها رفتار افراد مستقر در خود را شكل میدهند و افراد صرف نظر از تفاوتهای فردی، در یك محیط معین به نحو بسیار مشابهی رفتار میكنند(Secchiaroli & Bonnes,1992) . او نظامهای كالبدی و رفتاری محیط را به طور مجزا شناسایی و در قالب یك واحد تحلیل مشترك با عنوان «محیط اكولوژیك» یا «مقر رفتاری» انسجام بخشید كه پیش از او به «میدان» یا «فضای زندگی» نیز تعبیر شده بود (گلرخ،1391).

شاه­چراغی و بندر آباد (1396) منظور از سینومرف را این گونه بیان می کنند : هم ساختی میان رفتار و کالبد محیط است. در هر لحظه در هم تنیدگی رفتار انسان و کالبدی که درون آن قرار گرفته است، رخ می­دهد. با این مفهوم مشخص می­شود که رفتار و کالبد دو جز­ء هستند که در یک زمان و مکان یک پارچه می­شوند. راجر بارکر(1968) هشت عامل را مهم­ترین عوامل شکل­دهنده سینومرف (رفتار - کالبد) معرفی کرده است.

نیروهای فیزیکی: چیدمان فیزیکی می­تواند ما را به انجام رفتاری تشویق کند یا از آن باز دارد. مثل راهروهای مدرسه که فقط می­توان در آن حرکت کرد و یا با وجود چند صندلی می­توان در آن مستقر شد.

نیروهای اجتماعی: مدیریت یک محیط می­تواند ما را به انجام رفتاری تشویق کند یا از آن باز دارد. مدیر یک فروشگاه یا معلم کلاس می­تواند الگوی رفتاری خاصی را تحمیل کند.

فرایندهای فیزیولوژیکی : پاسخ فیزیولوژیک افراد به کالبد غیر قابل انکار است. در اتاقی با دمای صفر درجه رفتارها با شتاب و حرکت افراد کند همراه احساس عدم آسایش است.

ظاهر محیط: ظاهر و چیدمان محیط الگوی رفتاری را تقاضا می­کند. ظاهر زمین چمن صاف و مسطح برای کودکان به معنای امکان دویدن و جیغ کشیدن بدون هیچ محدودیتی است. اما ظاهر یک مراسم خاکسپاری فشار زیادی بر فرد وارد می­کند تا غمگین باشد.

واکنش­های آموخته شده: یادگیری این که رفتار مناسب برای یک سینومرف رفتار–کالبد کدام است پیوسته انجام می­شود این یادگیری از سنین کودکی آغاز می­شود و متناسب با فرهنگ است.

انتخاب توسط افراد: افراد گاهی امکان انتخاب حضور در قرارگاه رفتاری و یا عدم ورود به آن را دارند.

انتخاب به وسیله قرارگاه رفتاری: برخی قرارگاه رفتاری پیش شرط­هایی برای ورود به آن ها دارند که مانع از ورود افراد می­شود که رفتارشان آمادگی انطباق با الگوی رفتاری آن ظرف کالبدی را ندارد مثل شرط سنی ورود به سینما.

تاثیر رفتار بر ظرف کالبدی: مسیرهای میان­بُر بین نقاط مختلف شهر به وسیله رفت و آمد شهروندان شکل می­گیرد. در پارک­ها، رد پا روی چمن­ها مشهود است؛ پس در این شرایط، رفتار (جای پای شهروندان) ظرف کالبدی را شکل داده است چون مسیر در پی رفتار ایجاد شده است (Barker, 1968).

بارکر پیوند ساختار کالبدی و الگوهای پایدار رفتاری در قرارگاه را «سینومرفی» نامیده است. این شباهت ساختاری کالبد-رفتار را میتوان به هم ساخی نیز تعبیر نمود(شاهچرغی و بندرآباد، 97،1394).
بر اساس مطالعات صورت گرفته مدل مفهومی پژوهش در شکل زیر نمایش داده شده است.

 

شکل 1 . مدل مفهومی پژوهش

روش شناسی پژوهش

روش تحقیق مورد نظر به لحاظ هدف ، کاربردی و به لحاظ متد روش توصیفی-تحلیلی می­باشد. این پژوهش با رویکردی تلفیقی و استفاده از روش تحقیق پدیدار شناسی توصیفی(دیکلمن) و مشاهدات میدانی مستقیم و غیرمداخله ای به تحلیل کیفی داده ها و استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی به تحلیل کمی داده ها می پردازد. 

با توجه به موضوع پژوهش و هدف تحقیق، دانشجویان دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم ­و صنعت که بیشترین فراوانی در نمود الگوهای رفتاری خارج از کلاس ها را دارد، به عنوان جامعه آماری پژوهش انتخاب شده است.

روش تحلیل داده های کیفی با استفاده از روش دیکلمن انجام می­شود. دیکلمن یک روش هفت مرحله­ای برای انجام تحلیل پدیدارشناسی ارائه کرده است:

·       خواندن مصاحبه­ها برای دریافت یک ایده کلی

·       نوشتن خلاصه­های تفسیری و جستجو برای موضوعات بالقوه

·       تجزیه ­و تحلیل موارد پیاده شده به عنوان یک کار گروهی برای یک موضوع تفسیری

·       رجوع به متن یا شرکت­کنندگان برای روشن نمودن موضوعات معین

·       مقایسه متون برای تعیین معانی رایج و اعمال مشترک

·       تعیین الگوهای مرتبط با موضوعات

·       سوال از گروه مفسر و دیگر همکاران برای پیشنهادات در طرح نهایی

برای تحلیل داده های کمی از مدل تحلیل سلسله مراتبی AHP و خروجی های Expert Choice استفاده شده است. گروه­های منتخب برای این تحقیق که شامل 30 نفره خبره و20 نفر دانشجویان دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت که مجموعا50 نفر می­باشد مورد نظر بوده است.

یافته ها و بحث

همان طور که روش شناسی پژوهش اشاره شد نمونه موردی مورد مطالعه دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران است.

جدول 2. معرفی دانشگاه علم و صنعت و دانشکده معماری شهرسازی

دانشگاه علم و صنعت
جمعیت دانشجویان دانشگاه علم و صنعت	10837
دانشکده معماری شهرسازی دانشگاه علم و صنعت
جمعیت دانشجویان دانشکده معماری شهرسازی دانشگاه علم و صنعت	750 نفر، کاردانی ندارد، کارشناسی ارشد حدودا 150 نفر، دکترا 37 نفر
گروه­های آموزشی دانشکده معماری شهرسازی دانشگاه علم و صنعت	تعداد	نام گروه­های دانشکده
	4	معماری، شهرسازی، مرمت، طراحی صنعتی معماری: کارشناسی معماری کارشناسی ارشد معماری گرایش­های: فن­آوری، مسکن، معماری پایدار، آموزشی-فرهنگی، بهداشتی درمانی گروه شهرسازی: برنامه­ریزی شهری، برنامه­ریزی منطقه­ای، طراحی شهری گروه مرمت: حفاظت و مرمت میراث شهری، حفاظت و مرمت میراث معماری گروه طراحی صنعتی

مآخذ: برگرفته از سایت دانشگاه علم و صنعت ایران، 1399

 

شکل 2. معرفی دانشگاه علم و صنعت و دانشکده معماری شهرسازی مآخذ: برگرفته از سایت دانشگاه علم و صنعت ایران، 1399

در این بخش از تحقیق با استفاده از تکنیک تصمیم­گیری چند معیاره سعی در مقایسه زوجی پارامترها و شاخص­های به دست آمده از طریق اسناد کتابخانه­ای می­گردد تا اولویت­بندی پارامترها مشخص گردد و سپس با استفاده از این به تحلیل فضاهای منتخب و مشترک و تأثیر گذار در نمونه مورد بررسی پرداخته شده است

مرحله اول: ساختن مدل سلسله مراتب

در این مرحله به ساختن درخت سلسله مراتبی پرداخته شده است.

 

شکل 3. تشکیل درخت سسله مراتب

با توجه به شکل 3 هدف پژوهش بکارگیری مفهوم سینومورفی در دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت است؛ همچنین شش شاخص با استفاده از مطالعات انجام شده در مبانی نظری در ارتباط با موضوع تحقیق به دست آمده است که شامل: 1. عناصر فیزیکی (مانند نور، صدا و دما)، 2. عوامل فضایی-معماری (مانند المان­ها، پله­ها و آب)، 3. معانی زیبایی­شناختی (به معنای تناسب بین معانی محتوایی و فعالیت جاری)، 4. دسترسی، 5. شناختی (به معنای حس تجربه کردن، مکاشفه و سایر موارد)، 6. حس تعلق به مکان می­باشد. این شاخص­ها با استفاده از تحلیل سلسله مراتبی در هفت گزینه بررسی می­گردد که شامل: نمایشگاه، کتابخانه، مرکز کامپیوتر و استفاده از اینترنت، آمفی­تئاتر، محوطه بیرونی و ورودی دانشکده، ووید وسط ( فضای مرکزی ساختمان)، فضای راه­پله می­باشند.

مرحله دوم: محاسبه وزن

در تحلسل سلسله مراتبی محاسبه وزن به دو دسته محاسبه وزن نسبی و محاسبه وزن نهایی تقسیم می­گردد:

الف- محاسبه وزن نسبی

سطح اول سلسله مراتب را معیارهای اصلی تشکیل می­دهد. در این مرحله از تحلیل سلسله مراتبی با استفاده از پرسشنامه­ای که برای این منظور تهیه و تنظیم می­گردد، به مقایسه زوجی معیارهای اصلی بر اساس هدف تعیین شده پرداخته می­شود. گروه­های منتخب برای این تحقیق که شامل 30 نفره خبره و20 نفر دانشجویان دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت که مجموعا50 نفر می­باشد، بر اساس مقیاس پایه 9 نقطه­ای پیوسته که در جدول 3 آورده شده است، به صورت حضوری به مقایسه و اولویت­دهی معیارها پرداختند و تمامی پرسشنامه­ها جمع­آوری گردید؛ سپس به محاسبه وزن نسبی معیارها پرداخته شد.

جدول 3. نحوه امتیازدهی 

اعداد	تعریف	توضیحات
1	ترجیح برابر	دو فعالیت مشارکت یکسانی نسبت به هدف دارند.
3	ترجیح متوسط	تجربیات و قضاوت به‌طور ملایم یک فعالیت را به دیگر فعالیت­ها ترجیح می­دهد.
5	ترجیح قوی	تجربیات و قضاوت به‌طور قوی یا ویژه، یک فعالیت را به دیگر فعالیت­ها ترجیح می­دهد.
7	ترجیح خیلی قوی	یک فعالیت به‌طور خیلی قوی نسبت به دیگر فعالیت­ها ترجیح می­دهد.
9	ترجیح بی­نهایت	ترجیح یک فعالیت نسبت به دیگر فعالیت­ها در حد حداکثر درجه ممکن است.
2،4،6،8	مقادیر بینابینی	برای بیان ترجیحات بین مقادیر بالا است.
معکوس	-	معکوس هر یک برای بیان مقایسات معکوس استفاده می­شود.

مأخذ: قائمی و همکاران، 1395

در این مرحله پس از جمع­آوری پرسشنامه­ها و محاسبه میانگین هندسی اعداد، اعدا به دست آمده رُند به بالا یا پایین می­گردند. اعداد به دست آمده از پرسشنامه­ها در جدول 4 و 5 آورده شده است.

جدول 4. محاسبه وزن نسبی معیارها از روش پرسشنامه تحلیل سلسله مراتبی خبرگان

معیارها	وزن معیار
عناصر فیزیکی به عوامل فضایی- معماری	9
عناصر فیزیکی به معانی زیبایی­شناختی	8
عناصر فیزیکی به دسترسی	6
عناصر فیزیکی به شناختی	5
عناصر فیزیکی به حس تعلق به مکان	4
عوامل فضایی- معماری به معانی زیبایی­شناختی	2
عوامل فضایی- معماری به دسترسی	2-
عوامل فضایی- معماری به شناختی	3-
عوامل فضایی- معماری به حس تعلق به مکان	4-
معانی زیبایی­شناختی به دسترسی	5-
معانی زیبایی­شناختی به شناختی	7-
معانی زیبایی­شناختی به حس تعلق به مکان	8-
دسترسی به شناختی	2-
دسترسی به حس تعلق به مکان	4-
شناختی به حس تعلق به مکان	2-

جدول 5. محاسبه وزن نسبی معیارها از روش پرسشنامه تحلیل سلسله مراتبی دانشجویان

معیارها	وزن معیار
عناصر فیزیکی به عوامل فضایی- معماری	4
عناصر فیزیکی به معانی زیبایی­شناختی	2
عناصر فیزیکی به دسترسی	8
عناصر فیزیکی به شناختی	4
عناصر فیزیکی به حس تعلق به مکان	4-
عوامل فضایی- معماری به معانی زیبایی­شناختی	3-
عوامل فضایی- معماری به دسترسی	2
عوامل فضایی- معماری به شناختی	2-
عوامل فضایی- معماری به حس تعلق به مکان	9-
معانی زیبایی­شناختی به دسترسی	7
معانی زیبایی­شناختی به شناختی	2
معانی زیبایی­شناختی به حس تعلق به مکان	5-
دسترسی به شناختی	5-
دسترسی به حس تعلق به مکان	8-
شناختی به حس تعلق به مکان	6-

سپس فضاهای منتخب به عنوان گزینه­های تحقیق در پرسشنامه­ای در اختیار گروه­های منتخب قرار داده تا امتیازدهی گردند. فضاها شامل: نمایشگاه، کتابخانه، مرکز کامپیوتر، آمفی­تئاتر، محوطه بیرونی، ووید وسط، فضای راه­پله می­باشد

جدول 6. امتیازدهی خبرگان دانشکده معماری و شهرسازی علم و صنعت گزینه­های از حیث عناصر فیزیکی

فضای راه­پله	ووید وسط	محوطه بیرونی	آمفی­تئاتر	مرکز کامپیوتر	کتابخانه	نمایشگاه
2	2	2-	1	2	1		نمایشگاه
2	2	2-	1	2			کتابخانه
1	1	3-	2-				مرکز کامپیوتر
2	2	2-					آمفی­تئاتر
3	3						محوطه بیرونی
1							ووید وسط
							فضای راه­پله

جدول 7 . امتیازدهی خبرگان دانشکده معماری و شهرسازی علم و صنعت گزینه­های از حیث عوامل فضایی-معماری

فضای راه­پله	ووید وسط	محوطه بیرونی	آمفی­تئاتر	مرکز کامپیوتر	کتابخانه	نمایشگاه
1	1	3-	1	3	1		نمایشگاه
1	1	3-	1	3			کتابخانه
3-	3-	7-	3-				مرکز کامپیوتر
1	1	3-					آمفی­تئاتر
3	3						محوطه بیرونی
1							ووید وسط
							فضای راه­پله

جدول 8. امتیازدهی خبرگان دانشکده معماری و شهرسازی علم و صنعت گزینه­های از حیث معانی زیبایی­شناختی

فضای راه­پله	ووید وسط	محوطه بیرونی	آمفی­تئاتر	مرکز کامپیوتر	کتابخانه	نمایشگاه
3	2-	2-	2-	3	1		نمایشگاه
3	2-	2-	2-	3			کتابخانه
1	5-	5-	5-				مرکز کامپیوتر
5	1	1					آمفی­تئاتر
5	1						محوطه بیرونی
5							ووید وسط
							فضای راه­پله

جدول 9. امتیازدهی خبرگان دانشکده معماری و شهرسازی علم و صنعت گزینه­های از حیث دسترسی

فضای راه­پله	ووید وسط	محوطه بیرونی	آمفی­تئاتر	مرکز کامپیوتر	کتابخانه	نمایشگاه
3-	5-	7-	3-	1	3-		نمایشگاه
1	2-	3-	1	3			کتابخانه
3-	5-	7-	3-				مرکز کامپیوتر
1	2-	2-					آمفی­تئاتر
3	2						محوطه بیرونی
2							ووید وسط
							فضای راه­پله

جدول 10. امتیازدهی خبرگان دانشکده معماری و شهرسازی علم و صنعت گزینه­های از حیث شناختی

فضای راه­پله	ووید وسط	محوطه بیرونی	آمفی­تئاتر	مرکز کامپیوتر	کتابخانه	نمایشگاه
1	2-	3-	1	1	2-		نمایشگاه
2	1	2-	2	2			کتابخانه
1	2-	3-	1				مرکز کامپیوتر
1	2-	3-					آمفی­تئاتر
3	2						محوطه بیرونی
2							ووید وسط
							فضای راه­پله

جدول 11. امتیازدهی خبرگان دانشکده معماری و شهرسازی علم و صنعت گزینه­های از حیث حس تعلق به مکان

فضای راه­پله	ووید وسط	محوطه بیرونی	آمفی­تئاتر	مرکز کامپیوتر	کتابخانه	نمایشگاه
1	5-	9-	5-	3-	3-		نمایشگاه
3	2-	4-	2-	1			کتابخانه
3	2-	4-	2-				مرکز کامپیوتر
5	1	3-					آمفی­تئاتر
9	2						محوطه بیرونی
5							ووید وسط
							فضای راه­پله

 

جدول 12. امتیازدهی دانشجویان دانشکده معماری و شهرسازی علم و صنعت گزینه­های از حیث عناصر فیزیکی

فضای راه­پله	ووید وسط	محوطه بیرونی	آمفی­تئاتر	مرکز کامپیوتر	کتابخانه	نمایشگاه
2	2	2-	1	2	1		نمایشگاه
2	2	2-	1	2			کتابخانه
1	1	3-	2-				مرکز کامپیوتر
2	2	2-					آمفی­تئاتر
3	3						محوطه بیرونی
1							ووید وسط
							فضای راه­پله

جدول 13. امتیازدهی دانشجویان دانشکده معماری و شهرسازی علم و صنعت گزینه­های از حیث عوامل فضایی-معماری

فضای راه­پله	ووید وسط	محوطه بیرونی	آمفی­تئاتر	مرکز کامپیوتر	کتابخانه	نمایشگاه
3-	5-	7-	3-	1	3-		نمایشگاه
1	2-	3-	1	3			کتابخانه
3-	5-	7-	3-				مرکز کامپیوتر
1	2-	2-					آمفی­تئاتر
3	2						محوطه بیرونی
2							ووید وسط
							فضای راه­پله

جدول 14. امتیازدهی دانشجویان دانشکده معماری و شهرسازی علم و صنعت گزینه­های از حیث معانی زیبایی­شناختی

فضای راه­پله	ووید وسط	محوطه بیرونی	آمفی­تئاتر	مرکز کامپیوتر	کتابخانه	نمایشگاه
3	2-	2-	2-	3	1		نمایشگاه
3	2-	2-	2-	3			کتابخانه
1	5-	5-	5-				مرکز کامپیوتر
5	1	1					آمفی­تئاتر
5	1						محوطه بیرونی
5							ووید وسط
							فضای راه­پله

جدول 15. امتیازدهی دانشجویان دانشکده معماری و شهرسازی علم و صنعت گزینه­های از حیث دسترسی

فضای راه­پله	ووید وسط	محوطه بیرونی	آمفی­تئاتر	مرکز کامپیوتر	کتابخانه	نمایشگاه
3-	5-	7-	3-	1	3		نمایشگاه
1	2-	3-	1	3			کتابخانه
3-	5-	7-	3-				مرکز کامپیوتر
1	2-	2-					آمفی­تئاتر
3	2						محوطه بیرونی
2							ووید وسط
							فضای راه­پله

جدول 16. امتیازدهی دانشجویان دانشکده معماری و شهرسازی علم و صنعت گزینه­های از حیث شناختی

فضای راه­پله	ووید وسط	محوطه بیرونی	آمفی­تئاتر	مرکز کامپیوتر	کتابخانه	نمایشگاه
1	2-	3-	1	1	2-		نمایشگاه
2	1	2-	2	2			کتابخانه
1	2-	3-	1				مرکز کامپیوتر
1	2-	3-					آمفی­تئاتر
3	2						محوطه بیرونی
2							ووید وسط
							فضای راه­پله

 

جدول 17. امتیازدهی دانشجویان دانشکده معماری و شهرسازی علم و صنعت گزینه­های از حیث حس تعلق به مکان

فضای راه­پله	ووید وسط	محوطه بیرونی	آمفی­تئاتر	مرکز کامپیوتر	کتابخانه	نمایشگاه
1	5-	9-	5-	3-	3-		نمایشگاه
3	2-	4-	2-	1			کتابخانه
3	2-	4-	2-				مرکز کامپیوتر
5	1	3-					آمفی­تئاتر
9	2						محوطه بیرونی
5							ووید وسط
							فضای راه­پله

سپس اعداد به دست آمده را وارد نرم­افزار اکسپرت چویس نموده تا اولویت بنده و وزن نهایی معیارها و گزینه­ها به دست آید و در نهایت پس از بررسی وزن نهایی در نرم­افزار اکسپرت چویس بر اساس نظر دانشجویان و خبرگان، با استفاده از تکنیک نقشه شناختی، مشخص می­گردد که کدامین گروه نتیجه نزدیک­تری به واقعیت را ارائه نموده­اند.

ب- محاسبه وزن نهایی

با استفاده از نرم­افزار اکسپرت چویس نتایج در قالب اشکال و جداول زیر به دست آمده و قابل تحلیل می­باشند.

جدول 18. محاسبه وزن نهایی معیارهای خبرگان با استفاده از نرم­افزار Expert Choice

معیارها	وزن	اولویت
عناصر فیزیکی	498/0	1
عوامل فضایی-معماری	028/0	6
معانی زیبایی­شناختی	047/0	5
دسترسی	082/0	4
شناختی	133/0	3
حس تعلق به مکان	212/0	2
میزان ناسازگاری= 05/0

جدول 19. محاسبه وزن نهایی معیارهای دانشجویان با استفاده از نرم­افزار

معیارها	وزن	اولویت
عناصر فیزیکی	212/0	2
عوامل فضایی-معماری	047/0	5
معانی زیبایی­شناختی	133/0	3
دسترسی	028/0	6
شناختی	082/0	4
حس تعلق به مکان	498/0	1
میزان ناسازگاری= 05/0

با توجه به جدول 18 از نظر خبرگان، عناصر فیزیکی در اولویت اول و عوامل فضایی-معماری در اولویت آخر می­باشد؛ همچنین با توجه به جدول 19 از نظر دانشجویان، اولویت اول حس تعلق به مکان و اولویت آخر دسترسی می­باشد.

 

شکل 4. وزن نهایی شاخص­ها با استفاده از نرم افزار بر اساس نظر خبرگان

 

شکل 5. وزن نهایی شاخص­ها با استفاده از نرم افزار بر اساس نظر دانشجویان

با توجه به شکل 4 اولویت شاخص­ها از نظر خبرگان به ترتیب عناصر فیزیکی، حس تعلق به مکان، شناختی، دسترسی، عوامل فضایی-معماری، معانی زیبایی­شناختی می­باشد و با توجه به شکل 5 ترتیب شاخص­ها از نظر دانشجویان، حس تعلق به مکان، عناصر فیزیکی، معانی زیبایی­شناختی، شناختی، عوامل فضایی-معماری، دسترسی می­باشد.

 

شکل 6. وزن نهایی گزینه­های دانشکده معماری-شهرسازی دانشگاه علم و صنت با استفاده از نرم افزار بر اساس نظر خبرگان

با توجه به شکل 6 اولویت­بندی گزینه­ها به ترتیب، محوطه بیرونی و ورودی دانشکده، آمفی­تئاتر، کتابخانه، ووید وسط، نمایشگاه، مرکز کامپیوتر و استفاده از اینترنت و فضای راه­پله می­باشد.

 

شکل 7. وزن نهایی گزینه­های دانشکده معماری-شهرسازی دانشگاه علم و صنعت با استفاده از نرم افزار بر اساس نظر دانشجویان

با توجه به شکل 7 رتبه­بندی گزینه­ها به ترتیب عبارتند از محوطه بیرونی و ورودی دانشکده، آمفی­تئاتر، ووید وسط، کتابخانه، نمایشگاه، مرکز کامپیوتر و استفاده از اینترنت و فضای راه­پله می­باشد. با مقایسه شکل 6 و 7 در دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت این نتیجه حاصل می­شود که هر دو گروه نظر یکسانی در ارتباط با رتبه­بندی فضاها در بکارگیری مفهوم سینومورفی دارند.

 

شکل 8. ترسیم نقشه برداری رفتاری بر اساس الگوهای رفتاری برداشت شده در دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت بر مبنای فرایند روش دیکلمن

با توجه به شکل 8 در ارتباط با دانشکده معماری و شهرسازی علم­وصنعت، الگوی رفتاری به ترتیب بیشترین در ووید وسط، راه­پله، محوطه بیرونی و ورودی دانشکده دیده می­شود و کمترین تجمع و الگوی رفتاری در آمفی­تئاتر به چشم می­خورد؛ در حالیکه بر اساس امتیازات به دست آمده در تحلیل سلسله­مراتبی محوطه­بیرونی، آمفی­تئاتر، کتابخانه است و کمترین امتیاز مربوط به راه­پله می­باشد.

جدول 20. میزان اهمیت شاخص ها در فضاهای دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت بر اساس نقشه های شناختی

فضای راه­پله	ووید وسط	محوطه بیرونی و ورودی دانشکده	آمفی تئاتر	مرکز کامپیوتر و استفاده از اینترنت	کتابخانه	نمایشگاه	فضا شاخص
متوسط	متوسط	خیلی قوی	قوی	متوسط	قوی	قوی	عناصر فیزیکی
متوسط	متوسط	خیلی قوی	متوسط	کمترین	متوسط	متوسط	عوامل فضایی-معماری
کمترین	قوی	قوی	قوی	کمترین	متوسط	متوسط	معانی زیبایی­شناختی
متوسط	قوی	خیلی قوی	متوسط	کمترین	متوسط	کمترین	دسترسی
متوسط	قوی	خیلی قوی	متوسط	متوسط	قوی	متوسط	شناختی
کمترین	قوی	بی­نهایت	قوی	متوسط	متوسط	کمترین	حس تعلق به مکان

با توجه به نقشه شناختی تهیه شده در دانشگاه علم و صنعت این نتیجه حاصل شد که به ترتیب فضاهای ووید وسط، فضای راه­پله و سپس محوطه بیرونی و ورودی دانشکده بیشترین الگوی رفتاری را ایجاد می­نمایند.

با مشاهده نتایج به دست آمده مشخص می­گردد فضاهایی که ویژگی­ها را در سطح متوسط یا کم دارا می­باشند ولی از تجمع بیشتری نسبت به فضاهایی که ویژگی­هایی بالایی نیز دارند، برخوردارند.

همانگونه که از تحلیل یافته ها استنتاج گردید، همساختی محیط و رفتار برای دستیابی به یک پایداری نسبی در رفتار نیازمند تحقق حس تعلق به مکان می باشد . برخی از معیارهای تحقق حس تعلق به مکان در بین دانشجویان ریشه در جغرافیای رفتاری آنها دارد که منبعث از فرهنگ، سنت و بینش آنها می باشد. تلفیق فضاهای باز ونیمه باز و فضای بسته به جهت تحقق مفهوم دانشکده اجتماعی می تواند همانطور که در کالج ها و دانشگاه های مطرح دنیا یک اصل محسوب شده و ارتباط دانشجو را با جامعه در این رویکرد تقویت می کند، یک راهکار اساسی باشد که نطفه آن در دو مرحله ذهنی شکل گیری یک ایده (طوفان ذهنی و کانسپت) توسط معماران و طراحان شکل می گیرد.

منطق نقشه شناختی این است که دنیای افراد از تعدادی روابط و مفاهیم پیروی می­کند و نقشه شناختی به دست آمده از هر فرد یا گروهی از افراد ، به منزله تقویتی است که مسئله را به طور منسجم تعریف نموده و توضیحات، مشکلات و نتایج مثبت و منفی را نشان می­دهد. نقشه شناختی فهم چارچوب­های مختلف مربوط به مسئله را میان استفاده­کنندگان سیستم، مدیران و تحلیلگران افزایش می­دهد و توافق را در خصوص تعبیر فردی و دانش ادراک شده افزایش می­دهد. به علاوه نقشه شناختی می­تواند موجب افزایش فهم ذی­نفعان شود.

با توجه به بررسی­های صورت گرفته دیده می­شود فضاهایی دارای رفتار ثابت می­باشند، و هرچه ویژگی­های مفهوم سینومورفی را بیشتر دارا باشند الگوی رفتاری ایجاد شده در آن فضا بر روی نقشه شناختی بیشتر می­گردد. در مواقعی دیده می­شود که با اینکه ویژگی­های سینومورفی اشاره شده در طول تحقیق زیاد می­باشد ولی الگوهای رفتاری ایجاد شده زیاد نیستند؛ همچنین در مواقعی که فضا ویژگی­های ذکر شده برای سینومورفی را در سطح متوسط یا کم دارد باز هم الگوی رفتاری ایجاد شده بر روی تکنیک نقشه شناختی زیادتر از سایر فضاها می­باشد. این تناقض به موضوع بحث جغرافیای رفتاری بازمی­گردد. عواملی که منجربه شکل­گیری رفتارهایی در فضایی که با هدف متفاوتی ایجاد شده­اند، می­باشند.

مولفه های ذهنی نقشه های شناختی بر اساس پنج عنصر راه، لبه، گره ، نشانه و حوزه استوار است، حال آنکه در نقشه برداری رفتاری که اساس همساختی محیط و رفتار است، جغرافیای رفتاری بهره برداران یک اصل به شمار می رود. شش معیاری که در تحلیل فضاهای معماری دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت مورد بررسی قرار گرفت برخی از آنها مولفه عینی محسوب شده و برخی مولفه ذهنی هستند. به عبارت دیگر پارادایم سینومورفی در تهیه نقشه های فعالیتی(Activity Map) که مبتنی بر مولفه های عینی هستند  تضادی دیده نمی شود اما همین پارادایم اگر مبتنی بر نقشه های ذهنی باشد و خروجی آن به صورت نقشه شناختی (Cognitive Map  ) استنتاج شود که صرفا مبتنی بر مولفه های ذهنی است ، یک پارادوکس محسوب می شود. پارادایم مشترک نقشه های ذهنی و سینومورف فضا منجر به امکان دهندگی و احتمال دهندگی محیطی شده ، حال آنکه پارادوکس و تضاد این دو مفهوم منتهی به جبرگرایی محیطی می گرددو باعث می شود محیط هیچ ارتباطی با نوع رفتار نداشته باشد و نظریه سینومرف فضا نقض می گردد.

در برخی مواقع جبر جغرافیایی یا عوامل جغرافیایی رفتاری را در محیط ایجاد می­نمایند که انطباقی با هدف شکل­گیری فضا ندارند. به عنوان مثال در طول تحقیق به فضای راه­پله اشاره شد که به عنوان نقطه­ای که بیشترین الگوی رفتاری در برخی نمونه­ها در آن ایجاد شده است نام برده می­شود. در واقع راه­پله محل عبور از طبقه­ای به طبقه دیگر است اما به دلیل شرایطی که در آن فضا ایجاد شده است محل گفت و گو و تعاملات اجتمای یا ایجاد فعالیت­های رفتاری شناخته ی­شود. در حقیقت هدف ایجاد راه­پله با رفتاری که در آن ایجاد شده است منطبق نمی­باشد؛ بنابراین می­توان گفت که جغرافیای رفتاری عامل ایجاد چنین الگوی رفتاری­ای می­باشد.

 

شکل 9. مدل کالیبره شده تحقیق بر مبنای جایگاه نقشه های شناختی در همساختی محیط و رفتار(سینومورفی) در جهت نیل به دانشکده اجتماعی

 

نتیجه گیری

بر اساس تحلیل یافته های تحقیق و تدوین مدل مفهومی کالیبره شده تحقیق، می توان اذعان داشت برای رسیدن به یک محصول در معماری که مبتنی بر واقعیت فضا و در اشل یک فضای واقعی ساخته شده است دو بعد ذهنی و عینی در رسیدن به واقعیت موثر هستند. در بعد ذهنی ما با مفهوم طوفان ذهنی و کانسپت در معماری مواجه هستیم. این دو مقوله در بعد عینی به بیان تصویری منجر شده و با طی یک فرایند به محصول منتهی می شود. ماهیت موضوع این تحقیق که استفاده از دو متغیر نقشه های شناختی و همساختی محیط و رفتار را در بر می گیرد نیز برگرفته از دو بعد ذهنی و عینی ادراک فضا است. به گونه ای که برای درک ذهنی یک پدیده از نقشه شناختی که همان عناصر لینچ است بهره گرفته می شود و برای دیدن آن پدیده از نقشه برداری رفتاری استفاده می شود. در کاربست مولفه های همساختی محیط و رفتار(سینومورفی) که در این تحقیق 6 مولفه مورد ارزیابی قرار گرفت و 7 فضای داخلی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت که بیشتری فراوانی تجمع دانشجویان را داشتنه اند مشخص گردید که دو رویکرد پارادایمیک و پارادوکسیکال بین نقشه های شناختی و نقشه برداری رفتاری وجود دارد. محصول پارادایم بر هم کنش این دو مفهوم سینومورفی فضا بوده که مبتنی بر امکان دهندگی محیطی و احتمال دهندگی محیطی می باشد ، به عبات دیگر می توان گفت در این دو حالت، محیط همساختی کامل با رفتار دارد (حق انتخاب دادن به رفتار یا جهت دادن به نوع رفتار) اما محصول پارادوکس این دو مفهوم که تضاد این دو را به همراه دارد جبر گرایی محیطی است که محیط هیچگونه ارتباطی با نوع رفتار ندارد و مفهوم سینومورفی را نقض می کند. البته انعطاف پذیری فضا بسیار در تقویت و تشدید سینومورف فضا موثر است. استفاده از رویکرد امکان دهندگی و احتمال دهندگی فضا می تواند محصول کار (واقعیت) که یک دانشکده اجتماعی یا دانشکده اجتماع محور است را تبیین کند، دانشکده ای که صرفا فضای تک عملکردی نداشته و با انطباق نقشه های شناختی و سینومورف فضا بتواند یک فضایی با حداکثر حس تعلق به فضا در بین دانشجویان ایجاد کند، محصولی که در خیلی از کالج ها و دانشکده های مطرح دنیا به عنوان یک اصل دیده شده است.

منابع و مآخذ:

اسدپور، علی؛ فیضی، محسن؛ مظفر، فرهنگ؛ و بهزادفر، مصطفی. (1394). گونه­شناسی مدل­ها و بررسی تطبیقی روش­های ثبت تصاویر ذهنی و نثشه­های شناختی از محیط، نشریه باغ نظر. 33 (12)، 13-22

امین زاده، بهناز و دخی، افشار.(1392). طراحی و الگوهای رفتاری: پیشنهادی برای بهسازی پارک های شهری، نشریه محیط شناسی، 29 (30)، 25-35

بحرینی، سید حسین. (1392). تحلیل فضاهای شهری در ارتباط با الگوهای رفتاری استفاده­کنندگان، تهران،انتشارات دانشگاه تهران

تفکر، ثریا ؛ شاهچراغی، آزاده و حبیب، فرح. (1399)، بازخوانی نظریه سینومرفی (هم ساختی در معماری بازار محلی ایرانی) بررسی موردی: بازار تجریش تهران، نشریه نامه معماری و شهرسازی، 13 (28)، 93-113.

حمزه نژاد، مهدی و قلیچی، پدرام. (1397). بررسی اجتماع پذیری و کیفیت قرارگاه رفتاری در پارک های درون دانشگاهی مورد مطالعاتی، پارک دانشگاه علم و صنعت ایران، نشریه معماری و شهرسازی آرمانشهر، 11 (25) ،45-55.

حیدری سورشجانی، رسول و دولتیاریان، کامران و شاطریان، محسن.(1402). سنجش کیفیت محیط شهری بر مبنای رضایتمندی سکونتی فصلنامه علمی مطالعات برنامه ریزی سکونت گاه های انسانی، 18(62) ، 37-50

رخساری، حمید. (1396). نقشه ذهنی از شهر (مطالعه تطبیقی از ساکنان سکونتگاه­های رسمی و غیر رسمی شهر رشت)، پایان­نامه دوره کارشناسی ارشد، رشته جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، به راهنمایی دکتر حسین حاتمی­نژاد، دانشگاه گیلان

شاه­چراغی، آزاده؛ و بندرآباد، علیرضا. (1394). محاط در محیط: کاربرد روان­شناسیِ محیطی در معماری و شهرسازی، چاپ دوم، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی

صالحی نیا، مجید و معماریان، غلامحسین. (1388). اجتماع پذیری فضا در معماری، نشریه هنرهای زیبا، 1 (40) ،5-12.

فراهانی و دیگران(1393). کیفیات محیطی موثر بر قرارگاه رفتاری در فضاهای سبز و باز محلی، فصلنامه مطالعات ساختار و کارکرد محیط شهری، 2 (5)، 101-115.

لطیفی، امین و سجادزاده، حسن. (1393). ارزیابی تأثیر مؤلفه‌های کیفیت محیطی بر الگوهای رفتاری در پارک­های شهری، فصلنامه مطالعات شهری، 3 (11)، ص3-18.

کرمی پور، عارفه و مسعود، محمد و مجابی، علی.(1401). واکاوی در مفهوم کیفیت محیط شهری؛شناسایی معیارهای مؤثر از دیدگاه شهروندان در شهر قزوین، فصلنامه علمی مطالعات برنامه ریزی سکونت گاه های انسانی، 17(60) ، 741-756

گلرخ، شمین. (1391). قرارگاه رفتاری: واحدی برای تحلیل محیط. تهران: آرمانشهر

گلستانی و همکاران.(1394). سنخیت­شناسی همسویگی معنادار رروش­های ارزیابی قرارگاه­های رفتاری و بازطراحی مبلمان و فضاهای شهری، نشریه مدیریت شهری، 14 (38) ، 241-272.

همدانی گلشن، حامد و همکاران. (1398). تدوین یک چارچوب نظری ترکیبی از برهم کنش نحو فضا و قرارگاههای رفتاری به منظور مقایسه الگوهای رفتاری-حرکتی در محیط های مسکونی؛ مورد کاوی نارمک، یوسف آباد و شهرک غرب، فصلنامه دانش شهرسازی، 3 (4)، 91-110.

Askarizad, R., & Safari, H. (2020). The influence of social interactions on the behavioral patterns of the people in urban spaces (case study: The pedestrian zone of Rasht Municipality Square, Iran). Cities, 101, 102687

Barker, R.G (1968), Ecological Psychology: Concepts and methods for studying the environment of human behavior”, Stanford University Press, Palo Alto, CA., USA.

Bonnes, M, and Gianfranco S. (1992).. Environmental psychology: A psycho-social introduction. Translated by Claire Montagna. London: SAGE publications.

Cauwenberg, J; Van, H; and Veerle,V. (2012). Environmental Factors Influencing Older Adults.Walking For Transportation: A Study Using Walk-Along Interviews,International Journal Of Behavioral Nutrition and Physical Activity, Vol 9, Page 85.

Eraydin, Z. (2007). building a legible city:how far planning is successful in Ankara",thesis submitted for degree of master of science,urban design,city and regional planning.middle east technical university.

Kim,Y. (2019). Spatial configuration,spatial cognition and spatial behaviour:The role of architectural intelligibility in shaping spatial experience, A Thesis Submitted for the Degree of Doctor of Philosophy,Architecture at the University,London.

Mahdzar, Sh; and Safari, H. (2014). Legibility as a Result of Geometry Space: Analyzing and Comparing Hypothetical Model and Existing Space by Space, Life Science Journal, Vol 8

Negro, D. Del. (2003):"The Perception of Central London by Night", UCL Bartlett School of Graduate Studies, United Kingdom,London.

Savage, V. and Henry, C. (1996). urban imagery and the main street of the nation: the legibility of orchard road in the eyes of singaporeans,journal urban studies,Vol33,Page473

Schneider, H. (2021). Causal cognitive architecture 1: Integration of connectionist elements into a navigation-based framework, Cognitive Systems Research, Volume 66, Pages 67-81.

Torrington, D. (2009). Fundamental of Human Resource Management: Managing People at Work, United State: Financial Times Prentice Hall.

Vanments, L and Treur J. (2021). Reflections on dynamics, adaptation and control: A cognitive architecture for mental models, Cognitive Systems Research, Volume 70, December 2021, Pages 1-9

Zengin, H, Erdogan, A. (2013)."An Alternative Approach In Reading The Urban Space: Izmir-Historic City Center", Journal Of Art And Design, Vol3, Page141-154

---