عوامل مؤثر بر ارتقای کیفیت محیطی در محلات دارای اسکان نامتعارف با رویکرد رضایتمندی ساکنین (مطالعه موردی: محله بیسیم زنجان)
محورهای موضوعی : معماری و شهرسازی و سکونتگاههای انسانی
1 - دانش آموخته دکتری، گروه معماری، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران
2 - استادیار، گروه معماری، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران
کلید واژه: سکونتگاه, محله بیسیم, کیفیت محیط, رضایتمندی سکونتی, اسکان نامتعارف,
چکیده مقاله :
مقدمه: در دهه‌های اخیر همگام با توسعه بی‌رویه شهرنشینی و افول وجوه کیفی محیط های سکونتی چاره‌جویی برای یافتن راه‌حل مؤثر در جهت ارتقای کیفیت محیطی، به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های مدیران و برنامه ریزان شهری تبدیل‌شده است.هدف: ارتقای کیفیت محیطی در محلات دارای اسکان نامتعارف و شناسایی عوامل مؤثر در افزایش رضایتمندی ساکنین.روش شناسی تحقیق: پژوهش حاضر ازنظر ماهیت کاربردی و ازلحاظ روش انجام توصیفی- تحلیلی است. حجم نمونه آماری با استفاده از فرمول کوکران و به روش نمونه‌گیری تصادفی ساده، به تعداد 376 نفر تعیین‌شده است. داده‌های حاصل از پرسشنامه‌ها با استفاده از مدل تحلیل عاملی اکتشافی و رگرسیون چند متغیره خطی مورد ارزیابی قرار گرفتند. پس از استخراج معیارها برای سنجش کیفیت محیطی محله و میزان رضایت شهروندان از آزمون T تک نمونه‌ای استفاده‌شد.قلمرو جغرافیایی پژوهش: محله پرتراکم بیسیم در شمال شرقی شهر زنجان با مساحت تقریبی 82 هکتار از محلات بدون هسته روستایی است که محله هدف تحقیق می باشد.یافته ها: انجام آزمون رگرسیون بر روی عوامل کالبدی، اجتماعی، عملکردی، ادراکی و مدیریتی نشان می دهد که بین مؤلفه‌های اصلی (متغیرهای مستقل) و کیفیت محله (متغیر وابسته) ارتباط خطی برقرار است. همچنین با توجه به بالابودن بار عاملی مؤلفه کالبدی، متغیرهای این عامل همبستگی بیشتری باکیفیت محیطی محله بیسیم دارند و وجود رابطه معنادار بین عوامل کیفیت محیطی و رضایت ساکنین مورد تایید است. درنهایت بعد از مؤلفه سازمان فضایی و نفوذپذیری که در رتبه نخست ترجیحات ساکنین برای ارتقای کیفی محله قرار دارد؛ متغیرهای عامل مدیریتی اعم از: کنترل و نظارت، مدیریت و نگهداری، تأمین آسایش بصری و محیطی در اولویت‌های بعدی قرار دارند. در میان عوامل ادراکی، اجتماعی و عملکردی نیز به ترتیب مؤلفه‌های ایمنی و امنیت، تعاملات اجتماعی و سازگاری و تجانس و قابلیت دسترسی نسبت به سایر مؤلفه‌ها مورد تأکید ساکنین قرار گرفته است. نتایج: نتایج بررسی عوامل مؤثر در شاخص کیفیت محیطی نشان می‌دهد که بهبود وضعیت کیفیت محله بیسیم مستلزم توجه هم‌زمان به همه عوامل دخیل در کیفیت محیط است و کیفیت زندگی نیز درگرو توزیع عادلانه خدمات و تسهیلات شهری و افزایش رضایت آنان از زندگی است.
Introduction: In recent decades, along with the uncontrolled development of urbanization and the decline in the quality of residential environments, finding a solution to find an effective solution to improve environmental quality has become one of the most important concerns of managers and urban planners.Research Aim: To improve the environmental quality in neighborhoods with unconventional housing and identify the factors affecting the satisfaction of residents.Methodology: The present study is descriptive-analytical in terms of applied nature and method. The statistical sample size was determined to be 376 people using Cochran's formula and simple random sampling method. The data obtained from the questionnaires were evaluated using exploratory factor analysis and linear multivariate regression. After extracting the criteria, a one-sample t-test was used to measure the environmental quality of the neighborhood and the level of citizens' satisfaction.Studied Areas: Dense Bisim neighborhood in the northeast of Zanjan with an area of approximately 82 hectares of rural areas without a core is the target neighborhood of the study.Results: Regression test on "physical", "social", "functional", "perceptual" and "managerial" factors shows that there is a linear relationship between the main components (independent variables) and neighborhood quality (dependent variable). Is established. Also, due to the high factor load of the "physical" component, the variables of this factor are more correlated with the environmental quality of the Bisim neighborhood and the existence of a significant relationship between environmental quality factors and residents' satisfaction is confirmed. Finally, after the component of space and permeability organization, which is in the first rank of residents' preferences for improving the quality of the neighborhood; the variables of "managerial" factor such as: "control and supervision", "management and maintenance", "providing visual and environmental comfort" are in the next priorities. Among the "perceptual", "social" and "functional" factors, the components of "safety and security", "social interactions", "compatibility and homogeneity" and "accessibility" have been emphasized by the residents in relation to other components.Conclusion: The results of the study of effective factors in environmental quality index show that improving the quality of Bisim neighborhood requires simultaneous attention to all factors involved in environmental quality and quality of life depends on equitable distribution of services and urban facilities and increase their life satisfaction.
احدنژاد، محسن و علیپور، سمیه. (1392). بررسی روند مداخله در مناطق اسکان غیررسمی با تأکید بر سیاست تخریب و پاک‌سازی. پژوهش و برنامه‌ریزی شهری. 14(4)، 40-21.
آمارنامه شهر زنجان. (1396). زنجان: معاونت برنامه‌ریزی و توسعه انسانی شهرداری زنجان. قابل‌دسترس در
باستانیان شاهگلی، مریم؛ پناهی، علی و عبدالله زاده طرف، اکبر. (1397). ارزیابی شاخص‌های کیفیت زندگی شهری در بافت‌های قدیم و جدید شهر تبریز (نمونه موردی: مرزداران و کوچه‌باغ). مطالعات جامعه‌شناسی. 11(39)، 89-73.
پوراحمد، احمد؛ زنگنه شهرکی، سعید و حیدری، اصغر. (1399). سنجش کیفیت زندگی در بافت ناکارآمد شهری (مطالعه موردی: ناحیه یک منطقه 15 شهر تهران). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاههای انسانی. 15(3)، 774-759.
پورمحمدی، محمدرضا؛ حکیمی، هادی و میرزایی، علی. (1398). سنجش میزان رضایتمندی ساکنان سکونتگاههای غیررسمی از خدمات ارائه‌شده مدیریت شهری (موردی: محله پاسداران تبریز). مجله مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاههای انسانی، 3(14)، 603-585.
تولایی، روح‌الله؛ اعظمی، محمد و ایراندوست، کیومرث. (1393). شاخص‌های تعریف و تعیین سکونتگاههای غیررسمی در ایران. مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 6(21)، 60-43.
حسینی، سید هادی و چینی چیان، مرتضی. (1390). تحلیلی از ویژگی‌های اسکان غیررسمی در شهر اراک؛ محله‌های باغ خلج و شهرک علی ابن ابیطالب (ع). پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 2(5)، 82-57.
حیدری، تقی و محمدی، شهرام. (1399). تحلیل و ارزیابی آسیب‌های اجتماعی در محلات دارای اسکان غیررسمی (مطالعه موردی: محله اسلام‌آباد - شهر زنجان). پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 11(40)، 76-59.
حیدری، محمدتقی؛ زیاری، کرامت الله؛ مشکینی، ابوالفضل و انبارلو، علیرضا. (1397). واکاوی زیست پذیری در فضاهای شهری با رویکرد کالبدی (مطالعه موردی: شهر زنجان). جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 8(4)، 40-23.
حیدری، محمدتقی؛ برزگر، صادق و احد نژاد روشتی، محسن. (1398). توانمندسازی محلات غیررسمی شهر با رویکرد هم پیوندی مردم فضا. مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، 9(33)، 127-102.
دویران، اسماعیل. (1399). سنجش زیست پذیری بافت‌های شهری با تأکید بر پایداری اجتماعی (مطالعه موردی: محلات اسکان غیررسمی شهر همدان). جغرافیای اجتماعی شهری. 1(7)، 64-47.
رجائی، سید عباس؛ عباسی فلاح، وحید و نجفی، اسماعیل. (1398). ارزیابی تطبیقی شاخص‌های عینی و ذهنی کیفیت زندگی در سکونتگاههای غیررسمی شهر ورامین. آمایش محیط، 46(12)، 176-149.
رحیمی، لیلا و کرمی، اسلام. (1398). ارزیابی عوامل مؤثر بر ادراک ساکنین از کیفیت‌های محیطی محله (نمونه موردی: کوی گلشهر و پرواز تبریز). مطالعات شهری، 8(30)، 40-29.
رضایی، الهام. (1393). استفاده از طراحی در افزایش امنیت اجتماعی فضاهای جرم خیز شهری (نمونه موردی: محله بیسیم زنجان). پایان‌نامه منتشرنشده کارشناسی ارشد رشته معماری، دانشگاه زنجان، دانشکده مهندسی، گروه معماری.
رمضانپور، مهرناز؛ شرقی، علی و صالح صدق پور، بهرام. (1399). شناسایی و اولویت‌بندی معیارهای اجتماعی و کالبدی مجموعه‌های زیستی ناهمگن مبتنی بر ادراک همسایگان (مورد پژوهی: محله حسن‌آباد زرگنده). معماری و شهرسازی ایران، 11(2)، 172-153.
زالی، نادر؛ رحمتی و یوسف و چاره، نجمه. (1394). ارزیابی و نقدی بر طرح ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاههای غیررسمی شیراز؛ مطالعه موردی محله مهدی‌آباد (کتس بِس). پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 6(23)، 132-115.
سالاری سردری، فرضعلی؛ حیدری مقدم، مصطفی؛ سبحانی، نوبخت و عارفی، اعظم (1399). بررسی مؤلفه‌های کیفیت زندگی در فضاهای شهری (مطالعه موردی: شهر لامرد). پژوهش‌های منظر شهر، 1(2)، 91-53.
سجاد زاده، حسن؛ ایزدی، محمد سعید و حقی، محمدرضا. (1395). راهبردهای ارتقاء کیفیت محیطی سکونتگاههای غیررسمی بر مبنای نظرات ساکنین، (نمونه مطالعه: محله حصار در شهر همدان). محیط‌شناسی، 42(1)، 96-81.
سلطانی، لیلا و دارابی، مریم (1393). ارزیابی کیفیت محیط در محله‌های تاریخی شهرها (مطالعه موردی: محله نفر آباد شهرری). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 84(3)، 429-439.
شاهیده، شیرین؛ کابلی، محمدهادی؛ دولت‌آبادی، فریبرز و شالی امینی، وحید. (1400). شناسایی و اولویت‌بندی معیارهای محیطی مؤثر در کیفیت سکونتگاههای غیررسمی با استفاده از روش دلفی و تکنیک شانون (نمونه موردی: کلان‌شهر مشهد). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاههای انسانی، 18(1)، 80-69.
طبیبیان، منصور و منصوری، یاسر. (1392). ارتقای کیفی محیطی و رضایتمندی از زندگی در محبت جدید با اولویت‌بندی اقدامات بر اساس نظریات ساکنان. محیط‌شناسی، 39(4)، 1-16.
علوی، پری؛ ثبوتی، هومن و شهبازی، مجید. (1400). شناسایی و اولویت‌بندی معیارهای تعیین‌کننده کیفیت محیطی در فضاهای گمشده پیرا شهری (موردمطالعه: محله بیسیم زنجان). توسعه فضاهای پیرا شهری، 3(2)، 241-225.
علی زاده، جابر و محمدی، جمال. (1399). تحلیلی بر تأثیر سطح رضایت از پایداری کالبدی- محیطی بر مؤلفه‌های کیفیت زندگی ساکنان در محلات شهری (نمونه موردی: محلات مرکزی شهر اردبیل). آمایش جغرافیایی فضا، 10(38)، 218-197.
کلبادی، نبی الله؛ حبیب، فرح و طغیانی، شیرین. (1399). واکاوی پایداری محلات شهری با تأکید بر کیفیت محیط در جغرافیای قدیم تهران (نمونه موردی: محله سنگلج). علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، 7(22)، 334-319.
گلپایگانی، ندا؛ میری، غلامرضا و انوری، محمود رضا. (1400). واسنجی وضعیت کالبدی سکونتگاههای غیررسمی با تأکید بر مدیریت شهری (شهرک جعفرآباد کرمانشاه). مطالعات جغرافیایی مناطق کوهستانی، 2(6)، 144-125.
مرکز آمار ایران (1398). سرشماری عمومی نفوس و مسکن استان زنجان 1395. تهران: انتشارات مرکز آمار ایران.
نصیری، اسماعیل. (1393). راهبردهای کاهش فقر شهری با تأکید بر اجتماعات محلی (مورد پژوهی: محله بیسیم شهر زنجان). مطالعات برنامه‌ریزی شهری. 2(7)، 125-107.
Afacan, Y. (2015). Resident satisfaction for sustainable urban regeneration, Proceedings of the Institution of Civil Engineers. Municipal Engineer, 168(4), 220-234.
Bonaiuto, M., Fornara, F., Ariccio, S., Cancellieri, U., & Rahimi, L. (2015). Perceived Residential Environment Quality Indicators (PREQIs) relevance for UN-HABITAT City Prosperity Index (CPI). Habitat International, 45(3), 53-63.
Darkey D., & Kriuki A. (2013). A Study on Quality of Life in Mathare, Nairobi, Kenya. Journal of human ecology, 41(3), 207-219.
El Din، H. S., Shalaby, A., Farouh, H. E., & Elariane, S. A. (2013). Principles of Urban Quality of Life for a Neighborhood. Hbrc Journal, 91(2), 86-92.
Ismail, F., Jabar, I.L., Janipha, N.A.I., & Razali, R. (2015). Measuring the Quality of Life in Low Cost Residential Environment. Journal of Procedia - Social and Behavioral Sciences, 168(2), 270-279.
Marais, L., & Ntema, J. (2013). The upgrading of an informal settlement in South Africa: Two decades onwards. Habitat International, 39(3), 85-95.
Naceur, F. (2013). Impact of urban upgrading on perceptions of safety in informal settlements: Case study of Bouakal, Batna. Frontiers of Architectural Research, 2(4), 400-408.
Owen, K.K., & Wong, D.W. (2013). An Approach to Differentiate Informal Settlements Using Spectral, Texture, Geomorphology and Road Accessibility Metrics. Applied geography, 38(2), 107-118.
Richards, R., O’leary, B., & Mutsonziwa, K. (2006). Measuring Quality of Life in Informal Settlements in South Africa. Journal of Social Indicators Research, 81(1), 375-388.
Ruther, H., Hagai, M. M., & Mtalo, E.G. (2002). Application of Snakes and Dynamic Programming Optimization Technique in Modeling of Buildings in Informal Settlement Areas. Journal of Photogrammetry & Remote Sensing, 56(1), 269-282.
Usamah, M., Handmer, J., Mitchell, D., & Ahmed, I. (2014). Can the vulnerable be resilient? Co-existence of vulnerability and disaster resilience: Informal settlements in the Philippines. International Journal of Disaster Risk Reduction, 10(3), 178-189.
Westaway, M. (2006). A Longitudinal Investigation of Satisfaction with Personal and Environmental Quality of Life in an Informal South African Settlement, Doorknob, Soweto. Habitat International, 30(3), 175–189.
Wokekoro E., & Owei, O. B. (2014). An Assessment of Residential Quality of Life in Informal Settlements in Port Harcourt Municipality. Journal of Humanities and Social Science (IOSR-JHSS), 9(3), 26-11.
_||_