ضرورت ها و موانع در روابط ج. ا. ایران و ترکمنستان
محورهای موضوعی : فصلنامه مطالعات سیاسیزهرا توکلی 1 , کیهان برزگر 2 , مجید توسلی رکن آبادی 3
1 - دانشجوی دکتری تخصصی، گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - دانشیار گروه روابط بین الملل، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی،تهران، ایران
3 - دانشیار گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی،تهران، ایران
کلید واژه: سیاست همسایگی, همکاری های منطقه ای, روابط ج. ا. ایران و ترکمنستان, ضرورت ها و موانع,
چکیده مقاله :
کشور ترکمنستان بر اساس اصل سیاست همسایگی و داشتن مرز مشترک، برای دستگاه سیاست خارجی ج. ا. ایران حائز اهمیت است. در این راستا این سوال مطرح می شود که آیا ج. ا. ایران در بهره گیری از ظرفیت های سیاست همسایگی خود نسبت به ترکمنستان موفق بوده است؟ فرضیه این مقاله این است که با توجه به ویژگی های خاص همسایگی ترکمنستان برای ایران، از این فرصت و ظرفیت، ج. ا. ایران می توانست بهره بیشتری ببرد اما مواردی چون؛ نفوذ و تأثیرگذاری بازیگران منطقه ای و بین المللی به خصوص آمریکا و همچنین ساختارهای سیاسی و اقتصادی ترکمنستان، و فقدان استراتژی بلندمدت ج. ا. ایران نسبت به این کشور مانع از امکان بهره برداری بهتر از پتانسیل موجود شده است. اساساً یکی از شروط و مبانی اصلی در سیاست همسایگی، رضایت همسایه‌ها از یکدیگر و از ارکان اصلی آن حفظ و برقراری ثبات در روابط و هم چنین شناسایی همه قابلیت های موجود در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، امنیتی و فرهنگی است که این اصل چندان در روابط دو کشور به رغم ابراز تمایل و نیازهای متقابل دو کشور برقرار نبوده است. از این رو، ج. ا. ایران بایستی در راستای بسط تعاملات دوجانبه در تمامی ابعاد شناسایی شده بکوشد و در همکاری های منطقه ای اقدامات موثر کارساز اتخاذ کند. این مقاله با استفاده از منابع کتابخانه ای و مقالات علمی معتبر تهیه و تدوین شده است.
At present, Iran's neighborhood with the Central Asian region is based on Iran's geographical capacity. Turkmenistan is one of the countries in the region that is important for the foreign policy apparatus based on the principle of neighborhood policy and having a common border.In this regard, the question of this article is, has Iran been successful in using the capacities of its neighborhood policy towards Turkmenistan? It seams, it should be said that despite the special features of Turkmenistan's neighborhood for Iran, Iran has not taken advantage of this opportunity as it should For reasons such as; Lack of macro strategy and clear strategy towards this country in the foreign policy apparatus, influence of regional and international actors, especially the United States Basically, one of the main conditions and principles in neighborhood policy is the satisfaction of neighbors with each other and one of its main pillars is to maintain and establish stability in relations. It also identifies all existing capabilities in the economic, political, security and cultural fields. This principle has not been very much established in the relations between the two countries, despite the expression of mutual desires and needs of the two countries. Therefore, Iran should take serious steps to increase bilateral interactions in all recognized dimensions and serious participation in regional cooperation.
_||_
ضرورت ها و موانع در روابط ج. ا. ایران و ترکمنستان
چکیده
کشور ترکمنستان بر اساس اصل سیاست همسایگی و داشتن مرز مشترک، برای دستگاه سیاست خارجی ج. ا. ایران حائز اهمیت است. در این راستا این سوال مطرح می شود که آیا ج. ا. ایران در بهره گیری از ظرفیت های سیاست همسایگی خود نسبت به ترکمنستان موفق بوده است؟ فرضیه این مقاله این است که با توجه به ویژگی های خاص همسایگی ترکمنستان برای ایران، از این فرصت و ظرفیت، ج. ا. ایران می توانست بهره بیشتری ببرد اما مواردی چون؛ نفوذ و تأثیرگذاری بازیگران منطقه ای و بین المللی به خصوص آمریکا و همچنین ساختارهای سیاسی و اقتصادی ترکمنستان، و فقدان استراتژی بلندمدت ج. ا. ایران نسبت به این کشور مانع از امکان بهره برداری بهتر از پتانسیل موجود شده است. اساساً یکی از شروط و مبانی اصلی در سیاست همسایگی، رضایت همسایه‌ها از یکدیگر و از ارکان اصلی آن حفظ و برقراری ثبات در روابط و هم چنین شناسایی همه قابلیت های موجود در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، امنیتی و فرهنگی است که این اصل چندان در روابط دو کشور به رغم ابراز تمایل و نیازهای متقابل دو کشور برقرار نبوده است. از این رو، ج. ا. ایران بایستی در راستای بسط تعاملات دوجانبه در تمامی ابعاد شناسایی شده بکوشد و در همکاری های منطقه ای اقدامات موثر کارساز اتخاذ کند. این مقاله با استفاده از منابع کتابخانه ای و مقالات علمی معتبر تهیه و تدوین شده است.
کلیدواژه‌ها: روابط ج. ا. ایران و ترکمنستان، ضرورت ها و موانع، سیاست همسایگی، همکاری های منطقه ای
1. مقدمه
ضرورت ها و موانع روابط ج. ا. ایران و ترکمنستان؛ موضوع مورد بررسی این مقاله است. ج. ا. ایران به رغم دارا بودن ویژگی های خاص همسایگی جمهوری ترکمنستان، در استفاده از ظرفیت ها و فرصت های موجود موفقیت کمی داشته است. از دلایل اصلی این موضوع نداشتن استراتژی بلندمدت و جامع نسبت به ترکمنستان، همچنین نقش بازیگران منطقه ای و بین المللی وساختارهای سیاسی و اقتصادی ترکمنستان می باشد. اساسا همسایگی به معنای تلاش های کشورهای همسایه در یک منطقه، برای شکل دهی به روابطی دوستانه، همکاری جویانه و پایدار بر اساس ارزش ها و منافع مشترک و کاستن از حوزه های تنش و تعارض در روابط است. در حال حاضر همسایگی ج. ا. ایران با آسیای مرکزی و قفقاز عمدتاً بر پایه ظرفیت جغرافیایی ایران حفظ شده است. ایران در آسیای مرکزی، هم از بُعد یک منطقه راهبردی و هم از بُعد رابطه با کشورهای آن منطقه، ظرفیت های استفاده نشده بسیاری دارد.
رویکرد «همکاری متقابل در قالب سیاست همسایگی» و توجه ویژه به کشورهای منطقه و مشخصاً ۱۵ کشور همسایه که لازمه آن تقویت مناسبات همه جانبه مقامات و مردم کشورهای همسایه و پیرامونی است، در اولویت سیاست خارجی ج.ا. ایران قرار گرفته و مقام معظم رهبری، رییس دولت سیزدهم و وزیر امور خارجه ج.ا. ایران در مناسبت های مختلف بر این اولویت تأکید کرده اند. علاوه بر این، توجه به «اصول دیپلماسی متوازن» که بارها مورد توجه مقام معظم رهبری هم بوده، یکی دیگر از مواردی است که در وزارت امور خارجه دولت سیزدهم مورد تأکید قرار دارد.
در خصوص اهمیت توسعه مناسبات تهران با عشق آباد باید به این جمله مقام رهبری در دیدار با «قربانقلی بردی‌محمداف»، رئیس‌جمهوری ترکمنستان اشاره کرد که در آخرین سفر وی به تهران در سال ۱۳۹۴ روابط دو کشور را فراتر از صرف همسایگی جغرافیایی و در واقع نوعی «خویشاوندی» عنوان کرده بودند. (وبسایت رهبری، 1394) از این رو، ج. ا. ایران بایستی در راستای افزایش تعاملات دوجانبه در تمامی ابعاد به ویژه تجاری -اقتصادی و استفاده از ظرفیت های بالفعل و بالقوه همسایگی این کشور و همچنین مشارکت جدی در همکاری های منطقه ای اقداماتی جدی در پیش گیرد. در این مقاله رویکرد همگرایی، به عنوان رویکرد مناسب جهت تبیین سیاست همسایگی ایران و ترکمنستان مبنا قرار گرفته است.
در این راستا، این سوال مطرح می شود که آیا ج. ا. ایران در بهره گیری از ظرفیت های سیاست همسایگی خود نسبت به ترکمنستان موفق بوده است؟ فرضیه این مقاله این است که ج. ا. ایران با توجه به ویژگی های خاص همسایگی ترکمنستان برای ایران، می توانست بهره بیشتری از این فرصت و ظرفیت ببرد اما مواردی چون؛ نقش بازیگران منطقه ای و بین المللی، همچنین ساختارهای سیاسی و اقتصادی ترکمنستان، و فقدان استراتژی بلندمدت ج. ا. ایران نسبت به این کشور مانع از امکان بهره برداری بهتر از پتانسیل موجود شده است. از این رو، ج. ا. ایران بایستی تعاملات دوجانبه خود را در تمامی ابعاد گسترش داده و در همکاری های منطقه ای اقداماتی جدی در پیش گیرد.
2. چارچوب نظری: رویکرد همگرایی و روابط ایران و ترکمنستان
در پی وقوع تحولاتی در روابط بین الملل و ظهور مناظره سوم در آن و بسط نظریه ها و رویکردهاي گفتمانی و تفسیري در روابط بین الملل، تأکید بر عوامل غیرمادي در نظریه هاي منطقه گرایی نیز افزایش و گسترش یافت؛ به طوري که نظریه هاي معناگرا در حوزه مطالعات منطقه اي و منطقه گرایی ظهور کردند. این نظریه ها به جاي معیارهاي عینی در مطالعات منطقه اي که برجغرافیا و وابستگی متقابل مادي تاکید داشتند، بریده ها و انگاره هاي شناختی، گفتمان و قدرت زبان، فرهنگ، و به طور کلی ساختارهاي غیرمادي و انگاره اي در مطالعات منطقه اي تاکید کردند. (دهقانی فیروزآبادي، 1388: 103) این نظریه ها سعی کردند تا تعاریف و برداشت متفاوتی از منطقه و منطقه گرایی و به طور کل همکاري منطقه اي ارائه دهد و حوزه هایی به نسبت مغفول مانده منطقه گرایی و همگرایی منطقه اي؛ همچون فرایند شکل گیري سامان و اجتماع سیاسی از راه قواعد و هنجارها، دگرگونی و دگردیسی هویت ها و نقش ایده ها، انگاره ها، زبان و گفتمان که در نهایت به برساخته شدن منطقه می انجامد را توضیح دهد. بر اساس منطقه گرایی «منطقه آن چیزي است که ساخته می شود» و مناطق، پدیده-هاي هویتی و شناختی هستند که توده مردم به طور عام یا نخبگان به طور خاص در آن ها احساس با هم بودن، تعلق داشتن به یکدیگر و سهیم بودن در ارزش ها و منافع مشترك دارند. از این رو آنچه که کشورها و ملت ها را گرد هم می آورد، اشتراك هاي فرهنگی، اجتماعی، ارزشی و تاریخی است. (روحی دهبنه، 1393: 8)
در بحث همگرایی مفروض این است که دولت ملی به تنهایی قادر به تأمین نیازها و منافع ملی خود نیست و از سوی دیگر دولت ها به طور فزاینده کارآمدی خود را برای برطرف کردن نیازمندی های بشری از دست می دهند، زیرا دیگر نمی توان برای تأمین نیازها متکی به سرزمین ملی شد، همچنین کشورها از همکاری با یکدیگر به منافع بیشتری دست می یابند. متفکرانی چون ارنست هاس، فیلپب اشمیتر، تئوری لئون لیندبرگ، جوزف نای، رابرت کوهان و الرورنس شنمین در این زمینه صاحبنظر هستند. (کوهکن، 1399: 135) اساسا همگرایی در سیاست بین الملل، فرایندی است که در آن واحدهای سیاسی از به کارگرفتن اقتدار تام خویش برای رسیدن به هدف های مشترک صرف نظر و از یک قدرت فوق ملی پیروی می کنند. (نصرتی و دیگران، 1396: 450-451) براساس تعریف هاس، همگرایی، بیشتر از آنکه هدف باشد، روندی است که یک سوی آن ادغام اقتصادی و سوی دیگرش اتحاد سیاسی و اتخاذ رویه‌های مشترک در سیاست‌های خارجی و امنیتی است. البته در دنیای واقعیت، حرکت از هر دو سوی طیف به سمت دیگر، تجربه شده است. اتحادیه اروپا در آغاز اهدافی صرفاً اقتصادی را دنبال می‌کرد، اما به تدریج در مسائل سیاسی نیز وارد شد. برعکس آن، آسه‌آن، در ابتدا اهداف سیاسی و امنیتی را دنبال می‌نمود، ولی بعدها همکاری‌های اقتصادی را به سیاهه همکاری‌ها افزود.
در همگرایی ایران با کشورهایی که به لحاظ فرهنگی، تاریخی و قومیتی و یا مذهبی با ایران تشابهاتی دارند، اکثر کشورهایی که این ویژگی های مشترک را با ایران دارند، درک نسبتا خوبی در خصوص تعامل با ایران داشته و سابقه روابط و وضعیت فعلی روابط نیز موید این مطلب است. این کشورها با حسن نیت به رفتار سیاسی ج. ا. ایران می نگرند و این حسن نیت ماحصل روابط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی سالیان گذشته است که موجب هم فهمی شده است. جنس روابط این کشورها با ایران، پیشینی و عمیق و اغلب تاریخی است. طبیعتا موضوعات همکاری و همگرایی با توجه به بستر مفاهمه می تواند در اغلب عرصه های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و امنیتی تعریف و پیگیری شود. این دسته از کشورها ایران را دشمن و حتی شاید رقیب خود نمی دانند و احتمال جنگ و درگیری میان ایران با این کشورها کم است. از این رو تعامل و همگرایی با این کشورها به نسبت ساده تر است. (ابوذر گوهری مقدم، میثم بشیری لحاقی، 1396: 78) در این راستا، روابط ایران و ترکمنستان در این چارچوب نظریه همگرایی قابل تبیین است. اشتراکات فرهنگی، قومی، مذهبی، تاریخی میان دو کشور و همچنین مجاورت جغرافیایی، زمینه های لازم جهت همگرایی میان این دو کشور را فراهم کرده است.
3. پیشینه پژوهش
در خصوص روابط ایران و ترکمنستان مقالات و گزارش های پژوهشی متعددی منتشر شده است که به برخی از آن ها اشاره می شود. یکی از این مقالات؛ «منابع تنش و تهدید مرز ایران و ترکمنستان و آثار آن بر امنیت داخلی و روابط ژئوپلیتیکی دو کشور» است که به قلم رضا مختاری و محمد زهدی گهرپور نگارش شده که به بررسی تنش های مرزی ایران و ترکمنستان می پردازد. مقاله دیگر «دیپلماسی اقتصادی ج. ا. ایران در آسیای مرکزی» به نویسندگی سید جلال دهقانی فیروزآبادی و مرتضی دامن پاک جامی است که به روند تعاملات اقتصادی ایران با کشورهای آسیای مرکزی را پس از استقلال مورد بررسی قرار می دهد. «بررسی زمینه های همگرایی ایران و ترکمنستان» عنوان مقاله دیگری است که به قلم علیرضا کوهکن و یوسف مومنی فرد نگارش شده است. در این مقاله حوزه های همگرایی ایران و ترکمنستان مورد بررسی قرار گرفته است.
در مقاله ای دیگر با عنوان «دیپلماسی آب ایران در قبال همسایگان»، محمدرضا دهشیری و حامد حکمت آرا، به واکاوی دیپلماسی آب ایران در قبال همسایگان پرداخته است. مقاله دیگر با عنوان «تبیین علایق ژئوکالچر اقوام ترکمن کشورهای ایران و ترکمنستان» به نویسندگی غلامرضا ادبی مهذب و علی بهرامیان به نگارش درآمده است که در این مقاله موضوع قومیت ها و تاریخچه اقوام ترکمن مورد پژوهش قرار گرفته است. «ترکمنستان: قدرت، سیاست و اقتدارگرایی» عنوان یک گزارش تحقیقی به قلم آنت بوهر است که در چتم هاوس در 2016 منتشر شده است. در این گزارش چگونگی ساختار قدرت و سیاست حاکم در ترکمنستان مورد بررسی قرار گرفته است. مقاله «اهمیت اوراسیای مرکزی در رقابت های ژئوپلیتیکی بین قدرت های بزرگ» مقاله دیگری به نویسندگی افشین زرگر و سینا صیاد منتشر شده است. محور مورد بررسی در این مقاله، رقابت قدرت های بزرگ در اوراسیای مرکزی است.
با بررسی پیشینه های تحقیق از جمله موارد مطرح شده فوق مشاهده می شود که به رغم اینکه موارد مطرح شده تا حدودی در راستای موضوع این مقاله هستند اما در موضوع حال حاضر مقاله که ضرورت ها و موانع در روابط ایران و ترکمنستان است به صورت جامع مورد بررسی قرار نگرفته است. از این رو در مقاله حاضر، عوامل موثر بر سطح روابط دو کشور از جمله نقش قدرت های خارجی بررسی شده است که در منابع مورد مطالعه به صورت مشخص و جامع به این موضوع پرداخته نشده است.
4. روش تحقيق
این مقاله بر آن است که با یک تحقیق جامع تاریخی، توصیفی و تحلیلی، نگاهی دقیق و جامع به ضرورت ها و موانع موجود در روابط ایران و ترکمنستان داشته است و با استفاده از منابع کتابخانه ای و مقالات علمی معتبر تهیه و تدوین شده است.
5. تجزیه و تحلیل داده ها
1-5. ضرورت های تقویت سیاست همسایگی با ترکمنستان
عوامل مختلفی وجود دارد که داشتن روابط خوب با همسایگان را برای ج. ا. ایران ضرورت می بخشد. برای عملیاتی کردن نگاه به شرق و سیاست همسایگی در حوزه سیاستگذاری لازم است تا ایران به چند سیاست اولویت دهد: نخست، با بهره‌برداری از موقعیت ژئوپلتیک و استفاده کاربردی از جغرافیا و اتصالات تاریخی، سیاست و اقتصاد را در نگاه به شرق در حوزه پیشبرد سیاست خارجی تقویت کند. دوم، گرایش به شرق نباید در یک قالب کلی و با هدف ائتلاف‌سازی ارزیابی شود. چون هر کشوری ویژگی‌ها و برداشت‌های خاص و تاریخی خود را نسبت به حفظ منافع و امنیت داشته و به روابط دوجانبه اولویت می‌دهد. سوم، نگاه به شرق باید با محوریت منطقه گرایی و سیاست همسایگی و اتکا به روندهای مستقل سیاسی-اقتصادی دنبال شود. از این طریق، این سیاست پویایی‌های جدیدی به نقش فعال ایران در توازن قوای منطقه‌ای داده و بر ارزش استراتژیک ایران در نزد قدرت های غربی (آمریکا و اروپا) و شرقی (روسیه، چین و هند) می افزاید. (برزگر، 1400: 15) به عبارتی دیگر؛ موفقیت این رویکرد بستگی به الگوسازی و نگاه نوینی از «زنجیره اتصال منطقه‌ای کالا و سیاست» در حوزه همسایگی و کاربردی‌کردن منطق و اهمیت «جغرافیا» و «تاریخ» در قالب یک دیپلماسی فعال و ترانزیتی در حوزه پیرامونی کشورمان دارد. (برزگر، روزنامه شرق، آبان 1400) اما از آن سو، هرچه روابط ایران با کشورهای همسایه به سمت تخریب یا غیردوستانه شدن و بعضاً خصمانه سوق پیدا کند، جریان ها و بازیگران مخالف و رقیب جایگزین ایران در خلأ ایجاد شده خواهند شد. از این رو، برخی از مهم ترین ضرورت های تقویت سیاست همسایگی با ترکمنستان به شرح ذیل است:
5-1-1. ظرفیت های اقتصادی: این واقعیت وجود دارد که هم ایران و هم ترکمنستان دارای ظرفیت های اقتصادی قابل توجهی هستند. برخی از این ظرفیت های اقتصادی در حوزه تعاملات دوجانبه بین کشورها نهفته است و برخی دیگر در نسبت با موقعیت ژئوپلیتیکی و جغرافیایی ایران با این کشور قرار دارد. به عنوان مثال، ایران می تواند پل شمال به جنوب برای این کشور باشد و یا در ازای آن، ترکمنستان می تواند متصل کننده ایران به آسیای مرکزی و روسیه و به سمت اروپا باشند؛ بنابراین موقعیت ژئوپلیتیکی و الزامات اقتصادیِ ناشی از آن هم یک مؤلفه مهم دیگر به شمار می آید.
اهميت جايگاه ژئواكونومي تركمنستان بيش از هر عاملي به ذخاير انرژي در اين كشور مربوط مي شود. این کشور ششمین دارنده بزرگ ذخایر گاز طبیعی در جهان است و در میان 15 تولیدکننده برتر گاز طبیعی قرار دارد. (EIA, July 2016) بيشتر ذخاير نفتي این كشور در غرب تركمنستان از جمله در پهنه ساحلي درياي خزر متمركز شده است. از سوي ديگر تركمنستان، اقتصادي رو به رشد دارد و با توجه به منابع سرشار نفت و گاز و پنبه از طريق سرمايه گذاري مشترك، صنايع پايين دست را گسترش داده است و جزو معدود كشورهايي است كه فرآورده نفتي صادر مي كند. اين كشور با فرآوري محصول پنبه و با اتكا به نيروي كار خود صنايع فعال نساجي پيشرفته اي دارد كه از بازار فروش بالايي در سطح جهان برخوردار است. همچنين با فروش سالانه مقدار زيادي گاز به كشورهايي چون اوكراين و روسيه و چند كشور ديگر از جمله ايران، درآمدهاي سرشار كسب مي كند. به دليل آنكه تركمنستان يك كشور محاط در خشكي است، براي ترانزيت كالا از خاك كشورهاي همسايه استفاده مي كند، مانند خط آهن تركمنستان كه به شهر سرخس (در شمال شرق ايران) متصل است و از آنجا تا بندرعباس امتداد دارد. (گزارش تجاری کشور ترکمنستان، 1399: 4)
تركمنستان با وجود دارا بودن بعضي از بزرگترين ذخاير گاز طبيعي در جهان، هنوز با چالش هاي بسیاری براي عرضه اين ذخاير به بازارهاي جهاني مواجه است. از نظر جغرافيايي دور از بازارهاي نهايي مصرف و فاقد زيرساخت هاي خط لوله كافي براي صادرات هيدروكربن است. همچنين، ديگر كشورهاي آسياي مركزي و حوزه درياي خزر، غني از هيدروكربن با آب وهواي مناسب با سرمايه گذاري بيشتر و دسترسي به بازار به عنوان رقباي مطرح تركمنستان هستند. اين كشور مشتاق است تا با ايجاد تنوع در مسيرهاي صادرات منابع نفت و گاز، از داشتن يك خط انتقال انحصاري، يعني خطوط روسيه، فاصله گرفته و داراي جايگزين هاي ديگري نيز باشد، اما بايد سرمايه، كمك-هاي فني و حمايت سياسي براي خط لوله جايگزين دريافت كنند. (Indeo,The Diplomat,2018) تركمنستان در تلاش براي يافتن مسيرهاي انتقال انرژي، علاوه بر مسير اصلي روسيه، همكاري با كشورهاي ديگر را براي ساخت زيرساخت هاي گاز و خطوط لوله پيگيري می کند.
از منظر ژئواكونومي، ايران از سه جهت در كانون توجه قرار گرفته است. نخست؛ قرار گرفتن در كانون بيضي انرژي جهان و دوم؛ موقعيت ايران از لحاظ مسيرهاي انتقال انرژي و نقش حياتي اين كشورها در امنيت جهاني انرژي. سوم؛ برخورداري از امنیت و مزيت جغرافيايي از مهم ترين عواملي هستند كه مي توانند به خوبي زمينه ساز توسعه ترانزيت در يك كشور باشند. بر همين اساس ايران همواره به عنوان يك مسير ترانزيتي كوتاه و مناسب مورد توجه صاحبان بار بوده است كه جاده ابريشم نمونه بارز آن است. با توجه به قرار گرفتن چهار بندر مهم در جنوب، همچنين مرزهاي شمالي كشور مي توان مسيرهاي زير را براي كريدورهاي شمالي ـ جنوبي در نظر گرفت كه شامل: محور چابهار ـ سرخس، محور بندرعباس ـ اينچه برون، اميرآباد، انزلي، آستارا و محور بندر بوشهر ـ جلفا، رازي است. (یاری و دیگران، 1394: 207-203)
ارزيابي حجم مبادلات اقتصادي كشورها، معيار خوبي براي بررسی ميزان همكاري كشورها است. بررسی مبادلات اقتصادي ايران با تركمنستان نشان مي دهد: عمده صادرات تركمنستان به ايران، گاز، برق و برخي محصولات كشاورزي است و ايران نيز به آن كشور مواد غذايي، مصالح ساختماني، لوازم خانگي و محصولات فلزي صادر مي كند اما با توجه به وجود پتانسیل های موجود در دو كشور؛ میزان تعاملات اقتصادی دو کشور در سطح مناسبی قرار ندارد. میزان صادرات ایران به ترکمنستان در سال 1399 طبق آمار اتاق بازرگانی صنایع و معادن ارزش دلاري: 135,548,795 دلار و میزان واردات از این کشور ارزش دلاري: 20,053,684 بوده است. (اتاق بازرگانی صنایع و معادن)
با آنکه جمهوری اسلامی ایران طی سال‌های پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، یکی از اصلی‌ترین شرکای تجاری ترکمنستان بوده است، اما با این حال طی سال‌های اخیر این مبادلات تحت تاثیر عوامل مختلفی با کاهش جدی همراه شده است. بر اساس گزارش سازمان توسعه تجارت ایران، در حالی که در سال ۱۳۹۵ مبادلات تجاری دو کشور در مجموع ۵۷۹ میلیون دلار بود، در سال ۹۹ این رقم به ۱۳۳ میلیون دلار کاهش یافته است. برخی کارشناسان یکی از علت های کاهش مبادلات تجاری دو کشور را نقش آمریکا و مساله «تحریم‌های بین‌المللی» ارزیابی می کنند. البته اختلاف نظرهای سیاسی که در 2017 در نتیجه پرونده بدهی گازی 1.8 میلیارد دلاری ایران به ترکمنستان به وجود آمد نیز دلیل دیگری است که دولت ترکمنستان و شماری از تاجران این کشور را وا داشت تا تمایل کمتری برای تجارت با ایران داشته باشند. (کوهکن، 1399: 144)
5-1-2. صادرات انواع کالاها: ج. ا. ایران در حوزه های اقتصادی می تواند در تعاملات دوجانبه با این کشور روابط خود را افزایش دهد. این کشور با توجه به مجاورت جغرافیایی می توند بازار خوبی برای محصولات با کیفیت، استاندارد و خدمات ایرانی و خدمات فنی- مهندسی صادراتی ایران باشند که تأثیر مثبت خود را بر درآمد، اشتغال و تنوع بخشی به بازارها می گذارد. هم چنین اتصال شبکه های حمل و نقل و انرژی ایران اعم از خطوط انتقال برق یا گاز به منطقه و بازارهای ثالث، ظرفیتی ویژه برای ایران خواهد بود. از این رو، صادرات انواع و اقسام کالاها به این کشورمی تواند مزیت و فرصتی غیر قابل چشم پوشی برای ایران محسوب شود. میزان صادرات ایران به ترکمنستان در سال 1399 طبق آمار اتاق بازرگانی صنایع و معادن ارزش دلاري: 135,548,795 دلار و میزان واردات از این کشور ارزش دلاري: 20,053,684 بوده است. (سازمان توسعه تجارت ایران، 1395و سازمان صنایع و معادن 1399)
سال | میزان صادرات ایران | میزان واردات |
1399 | 135,548,795 | 20,053,684 |
1398 | عدم ارائه | عدم ارائه |
1397 | 399,804,893 | 9,299,167 |
1396 | عدم ارائه | 12,772,407 |
1395 | عدم ارائه | 31,854,650 |
1394 | 721 | 6,587,972 |
1393 | 997,200,103 | 93,203,076 |
1392 | 858,618,860 | 77,072,626 |
1391 | 749,189,636 | 44,413,854 |
1390 | 532,457,109 | 77,072,626 |
وضعیت تجارت ایران و ترکمنستان (سازمان توسعه تجارت ایران 1395 و سازمان صنایع و معادن 1399)
5-1-3. مسیرهای ترانزیتی: ایران با این کشور مباحث ترانزیتی قابل توجهی از گذشته داشته و خواهد داشت. اتصال خطوط ریلی و ترانزیتی می تواند در توسعه مناسبات اقتصادی و حتی بر مسائل امنیتی و سیاسی هم تأثیرگذاری خاص خود را داشته باشد. در کشور ترکمنستان، قابلیت خط ریلی به سمت قزاقستان وجود دارد که از آن جا می تواند به سمت کشورهای آسیای مرکزی و به روسیه متصل شود؛ اما به رغم سرمایه گذاری های صورت گرفته برای این کار، زیرساخت های لازم برای استفاده از این مسیر ترانزیتی مهیا نشده است. اساساً «راه آهن» و «بندرخشک» دو زیرساخت مهم برای توسعه یک منطقه است؛ اگر این زیرساخت ها در منطقه مرزی و مهم تر از آن متصل به خطوط ریلی کشورهای همسایه همانند اینچه برون در استان گلستان باشد، به یقین سرعت توسعه را دو چندان می کند. راه آهن ایران – ترکمنستان – قزاقستان، آذرماه 1393 در منطقه مرزی اینچه برون استان گلستان افتتاح شد و عملیات اجرایی بندر خشک اینچه برون نیز آغاز شده است. این خط آهن در بخشی از مسیر خود با اتصال به کریدور شمال – جنوب، به آب های آزاد جنوب کشور نیز مرتبط می شود که ظرفیت دیگری برای حمل بار و مسافر خواهد بود.
طول کریدور شرقی دریای خزر حدود 908 کیلومتر است که 120 کیلومتر آن در قزاقستان، 700 کیلومتر در ترکمنستان و 88 کیلومتر در ایران احداث شده است. ضمن این که این خط ریلی، کشورهای مشترک المنافع (CIS) را به خلیج فارس و کشورهای جنوب شرقی آسیا متصل می کند. از این رو، تکمیل این دو زیرساخت مهم، علاوه بر توسعه منطقه ای، فرصت هایی ویژه برای توسعه مناسبات سیاسی، سرمایه گذاری، توسعه صنعت گردشگری و نیز ایجاد فرصت های شغلی بسیار برای گلستان – استان مرزی ایران با ترکمنستان- فراهم کند. (ایرنا، 1395)
5-2. نقش بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای
اساسا بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای با توجه به سطح قدرت ملی خود، همواره در صدد توسعه دامنه نفوذ و اثر گذاری خود در ورزای مرزهای خود و بویژه در مناطق و کشورهای با اهمیت جهان هستند. کشور ترکمنستان نیز به دلایلی مانند قرار گیری در همسایگی روسیه و ایران، داشتن ذخایر بزرگ گازی و نفت، قرار گیری در حاشیه خزر و ... مورد توجه قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای از جمله ایالات متحده آمریکا، روسیه و اسراییل و قرار گرفته است. این بازیگران در ترکمنستان اهدافی را دنبال می کنند که تبعات و پیامدهایی برای منافع ملی ج. ا. ایران درپی دارد.
5-2-1. اهداف حضور غرب در حوزه همسایگی ایران
در ارتباط با کشورهاي منطقه، غرب (و در رأس آن، امریکا) در راستاي تثبیت هژمونی خود در این منطقه از جهان، سیاست دوگانه اي را به اجرا گذاشته است: از یک سو با اِعمال نفوذ در میان کشورهاي منطقه و نیز بهره گیري از ابزار تحریم هاي بین المللی، مانع از سرمایه گذاري در بخش صنایع نفت و گاز و نیز عبور خطوط لوله انتقال انرژی هاي غیرهمسو و هم چنین پیوستن خطوط لوله انتقال انرژي منطقه می شود. از سوي دیگر براي توسعه زیرساخت هاي صنایع نفت و گاز کشورهاي منطقه، به طور مستقیم سرمایه گذاري می کند. غرب و امریکا، در راهبرد منطقه اي خود در اوراسیا و در راستاي تأمین منافع حیاتی خود در این منطقه از جهان، هدف های مهمی را پیگیری می کنند که عبارتند از: (Aliyev, 2020- Rumer and other, 2016) «موقعیت جغرافیایی و منابع طبیعی آسیای مرکزی»؛ «تسلط بر منطقه به دلیل مشارکت فزاینده چین در منطقه در سال‌های اخیر، همراه با نفوذ سیاسی قوی روسیه از طریق افزایش حضور نظامی در منطقه، جلب موافقت و تقویت مناسبات منطقه با نهادها و تأسیسات غربی هم چون ناتو»؛ «دور کردن کشورهای آسیای مرکزی از روسیه و چین، ایران و مشارکت آن ها در پروژه های امنیتی و انرژی منطقه ای تحت حمایت ایالات متحده؛ آسیای مرکزی دستخوش یک تغییر ژئوپلیتیکی اساسی است که مستلزم نقش‌های جدید و روابط جدید با چین، اروپا، ایران، روسیه، آسیای جنوبی و ایالات متحده است. این تغییرات با هم، جهت گیری ژئوپلیتیک آسیای مرکزی را به سمت آسیا و از اروپا و ایالات متحده دور خواهد کرد»؛ «جلوگیري از نفوذ اسلام سیاسی در میان جمهوري هاي تازه استقلال یافته مسلمان نشین»؛ «بهره گیري منفعت طلبانه از منابع انرژي آسیاي مرکزي در پوشش توسعه اقتصادي و امنیت و ثبات کشورهاي منطقه.» (Nichol,2013: 15)
5-2-2. اهداف حضور روسیه در حوزه همسایگی ایران
آسیای مرکزی به عنوان منطقه ای مهم و استراتژیک، از جایگاه مهمی در سیاست هاي امنیتی و خارجی روسیه برخوردار است. امنیت انرژي به عنوان مهم ترین عامل حضور روسیه در منطقه اسـت. انتقـال انـرژي منطقه از طریق خاك روسیه به بازارهاي اروپایی سود سرشاري را براي دولـت روسـیه در بـر دارد و تسلط بر منابع انرژي می توانـد تـسلط روسـیه بـر بخـش عظیمـی از انـرژي جهـان را تضمین کند و در شرایط کنونی که اهمیت انرژي در جهان در حال افزایش است، برتري یـک کشور در عرصه انرژي به افزایش قـدرت اقتـصادي و سیاسـی هـر چـه بیـشتر آن در روابـط بین الملل می انجامد و روسیه سعی دارد در این کار پیشگام باشد تا بتواند با اسـتفاده از اهـرم انرژي اهداف خود را در جهان عملی کند. (کولایی و اله مرادي 1390: 32)
روسیه از بازیگران اصـلی انـرژي در جهـان اسـت و نقش انرژي را براي رسیدن به اهداف سیاست خارجی خود مـورد توجـه قـرار داده اسـت. بـا توجه به محصور بودن آسیاي مرکزي در خشکی، روسیه می تواند نقش مهمی در انتقال منابع انرژي از کشورهاي آسیاي مرکزي به بازارهاي جهانی به ویژه اتحادیه اروپا بازي کند. در این راستا، اهمیت منابع انرژی ترکمنستان، مسیرهای فعال صادرات گاز ترکمنستان، جلوگیری از نفوذ قدرت هایی چون چین و آمریکا در این کشور از دلایل اهمیت ترکمنستان برای روسیه محسوب می شوند. (کولایی و عزیزی، 1389: 108) آشکار است که در صورت عدم اولویت دادن ج. ا. ایران به سیاست همسایگی، نقش بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای در این کشورها گسترده تر خواهد شد که بدون تردید منافع و امنیت ملی ج. ا. ایران را با چالشی جدی مواجه خواهد کرد؛ بنابراین ایفای نقش و بازیگری فعال در دو منطقه آسیای مرکزی و قفقاز به ویژه در این سه کشور و مواجهه سنجیده با اقدامات بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای (که طبعاً یک بخش مهم از رویکردها و راهبردهایشان، معطوف به ضدیت یا اقدام علیه امنیت ملی ج.ا. ایران است)، مهم ترین ضرورت سیاست همسایگی برای ایران محسوب می شود.
5-2-3. اهداف حضور اسراییل در حوزه همسایگی ایران
اسراییل در ترکمنستان، سفارت خود را ایجاد کرده و به توسعه روابط خود به خصوص در حوزه اقتصادی مبادرت ورزیده است. براساس دکترین سیاسی – امنیتی بن گورین رژیم اسراییل باید اتحادها و ائتلاف های منطقه ای در حلقه ی دوم همسایگان، یعنی همسایگان غیر عرب، اتخاذ کند؛ که در دوران حکومت پهلوی دوم، ایران نقش به سزای در تحقق این دکترین داشت. (Rand, 2011: 10) پس از فروپاشی شوروی، اسراییل کشورهای نوین منطقه قفقاز و آسیای مرکزی را مناسب ترین جایگزین های ایران در این دکترین تعریف کرد و در چند سال گذشته حجم روابط خود را با کشورهای آذربایجان و گرجستان در زیر سیستم قفقاز و قزاقستان و ازبکستان در زیر سیستم آسیای مرکزی افزایش داده است. در تداوم و استمرار این استراتژی در منطقه آسیای مرکزی، ترکمنستان نقش مهمی را ایفا می کند؛ مولفه و متغیری چون مرزهای گسترده با ایران و نگاه خرابکارانه آنان نسبت به ایران و جلوگیری از روابط دوستانه ایران و ترکمنستان در اتخاذ این راهبرد موثر بوده است (Sadykov, Oct 1, 2013) و افتتاح سفارت اسراییل در این کشور با فاصله 40 کیلومتری با مرزهای ایران ( فاصله عشق آباد با مرز باجگیران)، زمینه های اولیه برای شکل گیری رویکرد خصمانه در قبال جمهوری اسلامی ایران را در پی خواهد داشت. حوزه انرژی دیگر زمینه نفوذ اسراییل در ترکمنستان طی سال‌های اخیر بوده است. در حال حاضر غالب نفت و گاز اسرائیل توسط روسیه، قزاقستان و ترکمنستان تامین می‌شود. (Sadykov, March 28, 2013) در حال حاضر شرکت‌های اسراییلی در پروژه بازسازی بزرگترین پالایشگاه نفت ترکمنستان حضور فعال دارند. در این راستا، در پروژه خط لوله انتقال گاز ترکمنستان به ترکیه، شرکت مرهاو اسرائیل یکی از مشاورین دولت ترکمنستان بوده است. در پروژه‌های انتقال انرژی خزر نیز اسرائیل همواره به دنبال دریافت سهمی جدی بوده است. (فلاح، 1389: 102)
5-3. موانع تأثیرگذار در سیاست همسایگی ج.ا. ایران با ترکمنستان
ج. ا. ایران برای بهره گیری از فرصت ها و ظرفیت های سیاست همسایگی با ترکمنستان با موانع و چالش هایی مواجه است که آگاهی نسبت به این موانع می تواند راهگشایی جهت استفاده مناسب از این فرصت ها شود. به جز موضوع مهم «رژیم حقوقی دریای خزر» که طی 30 سال گذشته یکی از عوامل تأثیرگذار در روابط ایران و ترکمنستان بوده و در برخی مواقع جدی تر هم شده و یا بالعکس نقش آن چندان محسوس نبوده است سه مورد دیگر به عنوان موانع سیاست همسایگی ج. ا. ایران با ترکمنستان مطرح می شود:
5-3-1. فقدان استراتژی بلندمدت ج. ا.ایران نسبت به ترکمنستان
در سال های گذشته ج. ا. ایران استراتژی جامعی نداشته است که بر مبنای آن منطقه آسیای مرکزی و ترکمنستان که مجاورت مرزی با ایران دارد، رصد و ارزیابی کند. بنابراین فقدان استراتژی بلندمدت نسبت به مناطق آسیای مرکزی و قفقاز و نداشتن یک راهبرد و سیاست مشخص در ارتباط با همسایگان از جمله ترکمنستان، یکی از مهم ترین چالش های سیاست همسایگی ج. ا. ایران نسبت به ترکمنستان بوده است. یکی از دلایل بروز این نقصان وجود مراکز متعدد تصمیم گیری است. (امیراحمدیان، 1400) پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز، ساختاری تحت عنوان «ستاد جمهوری‌های سابق شوروی» زیر نظر رئیس جمهور وقت (مرحوم آیتالله هاشمی رفسنجانی) تشکیل شد که نوعی هماهنگی نسبی میان دستگاه‌ها و نهادهای مختلف و تاثیرگذار را در آن مقطع به دنبال داشت. با انحلال این ستاد در میانه دهه ١٣٧٠ هجری شمسی، موضوع ناهماهنگی بین دستگاه ها و نهادهای مختلف در حوزه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی- اجتماعی و دفاعی- امنیتی تبدیل به یکی از مشکلات و چالش های مهم و پایدار سیاست خارجی ایران در مناطق آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی تبدیل شد. (کالجی، الف، 1400) درواقع، توجه به این منطقه و میزان همکاری با این کشور در دوره های ریاست جمهوری مختلف، با نوسان و فراز و فرود همراه است. نزدیک ترین و بالاترین سطح روابط ایران و ترکمنستان در دوره ریاست جمهوری مرحوم هاشمی رفسنجانی در نیمه اول دهه ۱۳۷۰ تجربه شده است که در آن مقطع بیش از ۶۰ دیدار بین رئیس جمهور وقت ایران با صفرمراد نیازاف (ترکمن باشی)، رئیس جمهور وقت ترکمنستان صورت گرفت. روابط تهران و عشق آباد در دوره ریاست جمهوری سید محمد خاتمی نیز تقریباً روابط باثبات و رو به رشدی بود، اما در دولت‌های محمود احمدی نژاد و حسن روحانی، این روابط با فراز و نشیب‌های متعددی همراه شد. (کالجی، ب، 1400) از این رو، اگر ج. ا. ایران می خواهد در این چارچوب یک سیاست جامع داشته باشد می بایست ورای سلایق فردی، این روابط را در بخش های، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و مذهبی نهادینه و پایدار کند. ضمن آنکه عدم تداوم و ثبات در نگرش به منطقه نیز یک چالش جدی در روابط ایران با این سه کشور محسوب می شود.
5-3-2. نظام سیاسی کشور ترکمنستان
در این کشور رئیس جمهور بیش از هر زمان دیگری تعیین کننده تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است. هر پروژه ای که قابل ذکر است نیاز به فرمان ریاست جمهوری دارد. بدون تماس مستقیم شخصی با رئیس جمهور، معاونان نخست وزیر یا وزرای وی، هیچ کاری در کشور نمی توان انجام داد. (Turkmenistan Country Report 2020). با فروپاشی اتحاد جماهير شوروی، استقلال ناخواسته ای برای همه جمهوری های آسيای مرکزی از جمله ترکمنستان رقم خورد، به گونه ای که عدم آمادگی سياسی این جمهوری برای مواجه با شرایط سياسی جدید در ابعاد داخلی و خارجی، تأثيرات قابل ملاحظه ای بر جای گذاشت. نظام های سياسی استبدادی، همان طوری که در سياست های داخلی خود از روش های خشونت آميز استفاده می کنند به همين ترتيب در سياست خارجی خود نيز به طور معمول همواره با همسایگان خویش در حالت نزاع و درگيری به سر می برند. (ابوالحسن شيرازی، 1397: 15)
ضمن آنکه کشورهایی که از نظر سياست خارجی درونگرا هستند و در رویارویی با مسائل جهانی همواره از خط مشی انزواطلبانه پيروی می کنند، تمایل چندانی برای همگرایی با سایر کشورها از خود نشان نمی دهند. رسيدن به همگرایی منطقه ای در ميان کشورهای آسيای مرکزی به تنهایی و یا با حضور برخی از کشورها ميسر نمی باشد. در این ميان هر چند سه کشور تاجيکستان، قزاقستان و قرقيزستان از هر اقدامی در جهت همگرایی منطقه ای جانبداری می کنند، اما ترکمنستان و ازبکستان در جریان همگرایی فعال نيستند و همواره مشاهده می شود که ازبکستان در دامن زدن به اختلافات ميان همسایگان پيشگام بوده و ترکمنستان دنيای خود را از دیگران جدا می کند و همه این ها مانعی مهم در رسيدن آسيای مرکزی به همگرایی منطقه ای است. (ابوالحسن شيرازی، 1397: 16)
پس از فروپاشی اتحاد جماهير شوروی، ترکمنستان در مسير انتقال از نظام کمونيستی به نظام مبتنی بر حضور مردم حرکت کندی را در پيش گرفت. روند غربگرایی که از روسيه آغاز شده بود، در این منطقه نيز با تقليد از مدلهای غربی ساختارهای سياسی دنبال شد. اگرچه در نظام سياسی ترکمنستان نخست به حکومت مبتنی بر قدرت پارلمان توجه گردید، اما با توجه به فرهنگ سياسی نخبگان آسيای مرکزی، تعادل های مبتنی بر قانون اساسی و نهادهای واقعی قدرت سياسی، در عمل دچار اختلاف شده اند. (کولایی: 1376: 72)
برآیند ماهيت اقتدارگرایانه در عرصه سياست داخلی کشور ترکمنستان که با شاخص هایی چون محدودیت انتقال و چرخش قدرت، ضعف نهاد سازی، تضعيف روند دولتسازی و ملتسازی همراه بوده است. (Bohr, 2016:1- 2) در عرصه سياست خارجی هم، چالش هایی را برای کشورهای منطقه، به ویژه ایران، ایجاد نموده است که تفاوت در ماهيت دموکراتيک ایران با کشورهای اقتدارگرای منطقه، تأثير منفی بر گسترش همکاری های دوطرف بر جای نهاده است. از نتایج تفاوت های دو طرف در عرصة ایدئولوژیک و نظام های سياسی در منطقه، تفاوت در سياست خارجی و درعرصه تصميم گيری های دو طرف است که این امر باعث اتلاف نيرو در جهت همگرایی و تقویت نيروهای واگرا می باشد. همچنین به دلیل سیستم سیاسی بسته و اقتدارگرای این کشور و فساد و عدم شفافیت عمومی در سیستم نظارتی، شرایط دشواری را برای سرمایه گذاری خارجی ایجاد کرده است و تصمیمات برای هرگونه سرمایه گذاری خارجی باید با مشورت بالاترین رده های رهبری صورت گیرد. همچنین شرکت های خارجی همچنان در برابر مداخلات سیاسی و سلب مالکیت خودسرانه دارایی ها آسیب پذیر هستند. (Bohr, 2016: 3) از این رو، ضمن اینکه این شرایط چالش هایی را برای ج. ا. ایران جهت گسترش همکاری ها ایجاد می کند، ارتباط گیری مناسب با این کشورها با ساختارهای سیاسی بسته، نیاز به شناخت کافی از این سیستم ها جهت اتخاذ تصمیم های مناسب و کارآمد دارد.
5-3-3. اقتصاد دولتی و انحصاری در کشور ترکمنستان
چالش دیگر در این کشورها که باعث ایجاد موانع فراوان در مسیر توسعه واقعی روابط شده است، ساختارهای اقتصادی دولتی در اکثر کشورهای این مناطق است. در ترکمنستان، تمام شرکت های نفتی و ساختار اقتصادی تحت نظر و سلطه خاندان حاکم این کشور است. Rumer and other, 2016)) بنابراین در این کشور علاوه بر این که حکومت هایی بسته و تک نفره در ساختار سیاسی این کشور حاکم است، در حوزه اقتصادی هم تمام منافع اقتصادی در اختیار سیستم سیاسی حاکم است. (Leonard, 2021) دولت ترکمنستان بوروکراسی سختی دارد که فعال اقتصادی بخش خصوصی به راحتی نمی‌تواند با سیستم اقتصادی این کشور وارد مذاکره شود. با توجه به اینکه اقتصاد ترکمنستان دولتی است، فعالان اقتصادی بخش خصوصی ایران در صورت بروز مشکل تجاری به دلیل عدم امنیت در این کشور مورد تهدید قرار می‌گیرند. (دنیای اقتصاد، شهریور 1400) از این رو؛ از عوامل گوناگونی که در مسير تحرک اقتصادی ایران در ترکمنستان می تواند مشکل آفرین باشد؛ مهم ترین مسئله؛ اقتصاد ضعيف و شکننده کشور ترکمنستان است. «صنایع توسعه نیافته»، «کمبود نیروهای ماهر و نخبه»، «فقدان یک سازمان تجاری فعال و منسجم»؛ «ضعف بخش خصوصی و در اختيار بودن ابزارهای اقتصادی در دست دولت» ؛«وجود فساد و رشوه»؛ «وابستگی های اقتصاد کشور ترکمنستان به چین طی سال های اخیر به خصوص در حوزه صادرات گاز (Bohr, 2016: 2) فضا را برای حضور ایران بسيار محدود ساخته است. از این رو، همین معضل در روابط اقتصادی این کشور با ایران نیز تأثیرگذار بوده است. اساسا ج. ا. ایران به دلیل نداشتن رایزن اقتصادی و بازرگانی متخصص و قدرتمند در حوزه های اقتصادی این کشور (کالجی)، در خیلی از موارد با چالش مواجه شده است. همچنین با توجه به اینکه بخش خصوصی در ترکمنستان نقشی ندارد، یکی از مولفه های موثر در رابطه دو کشور، فعال شدن تعاملات دیپلماتیک است،کما اینکه در هر مقطعی که رئیس‌جمهور ورود کرده و سفیر فعالی در این کشور حضور داشته اتفاقات خوبی برای بخش خصوصی در این کشور صورت گرفته است. به عبارتی دراین زمینه مهم‌ترین اقدام می‌تواند ورود قوی‌تر دستگاه دیپلماسی برای ارتباط با این کشور با هدف کاهش مشکلات باشد. (دنیای اقتصاد، شهریور 1400)
6. نتیجه گیری
در روابط میان ایران و ترکمنستان به جز موضوعاتی چون؛ «مجاورت جغرافیایی»، «تاریخ مشترک»، «دین مشترک»، «پیوندهای قومی» ضرورت هایی وجود دارد که اهمیت به سیاست همسایگی میان این دو کشور را برجسته می کند که شامل ظرفیت های اقتصادی که موضوع مسیرهای ترانزیتی، صادرات انواع کالاها و ... می شود. ضمن آنکه حضور و رقابت قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای نیز در موضوع سیاست همسایگی ایران و ترکمنستان نقش مهمی را ایفا می کنند. اساساً حفظ و برقراری ثبات در روابط و هم چنین شناسایی همه قابلیت های موجود در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، امنیتی و فرهنگی یکی از مبانی اصلی در سیاست همسایگی است. به رغم علاقه ايران به همكاري و ايجاد زيرساخت هاي متناسب همكاري با ترکمنستان در زمينه هاي مختلف از جمله ترانزيت، ميزان همكاري ها و دستاوردها پايين تر از حد انتظار است و ج. ا. ایران به خوبی نتوانسته از موقعیت ژئوپلیتیکی و سیاست همسایگی خود استفاده لازم و کافی را ببرد. در صورت تداوم غفلت ج. ا. ایران در داشتن نقش فعال و موثر در ارتباط با این کشور، بدون تردید بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای جایگزین نقش ایران خواهند شد و به تبع آن منافع و امنیت ملی ایران با چالشی جدی مواجه خواهد شد. از این رو این امکان و شرایط در حال حاضر به خصوص در ارتباط با ترکمنستان وجود دارد که با عزم و اراده مقامات دو طرف، مشکلات موجود برطرف شده و سیاست هایی در راستای افزایش روابط دو جانبه از جمله روابط تجاری میان ایران با این دو کشور اجرایی شود.
در نهایت اینکه ج . ا. ایران، بایستی به صورت جدی در سیاست ها و راهبردهای خود نسبت به این کشور بازنگری کند تا بتواند با اعزام نمایندگان متخصص خود، منافع ملی در قبال این کشور را تأمین و در عین حال به توسعه همکاری های منطقه ای نیز کمک کند. در این راستا چند راهکار پیشنهاد می شود؛ «طراحی استراتژی جامع و بلندمدت نسبت به کشور ترکمنستان»؛ «اولویت دادن به همسایگان و کشورهای منطقه در سیاست های کلان کشور»؛ «تقویت و نهادینه سازی روابط با این کشور در قالب فعالیت اتاق مشترک بازرگانی ایران با ترکمنستان»؛ «گسترش روابط سیاسی قوی دوجانبه»؛ «تسهیل فعالیت بخش خصوصی در تعاملات دو کشور»؛ «حضور فعال و جدی در ساختارها و سازمان های منطقه ای آسیای مرکزی و قفقاز»؛ «تکمیل و بهره برداری از خطوط مواصلاتی و ترانزیتی» و «توسعه بازارها و بازارچه های مرزی».
فهرست منابع
الف) منابع فارسی
ابوالحسن شیرازی، حبیب الله (1397)، «روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان؛ بسترهای همگرایی و زمینه های واگرایی»، فصلنامه مطالعات روابط بین الملل، سال یازدهم، شماره 24 ،تابستان 1397.
امیراحمدیان، بهرام (1400)، «ایران در شرق و غرب با دشواری‌هایی روبرو است»، شفقنا، مصاحبه، 20 دی.
«اقتصاد ترکمنستان در یک نگاه»، اتاق مشترک ایران و ترکمنستان، قابل دسترسی در:
http://irtkcc.com/%D8%A7%D9%82%.
«راه آهن و بندرخشك اینچه برون 2 زیرساخت مهم توسعه گلستان»، (1395)، ایرنا، 10 خرداد.
برزگر، کیهان (1400)، زنجیره اتصال منطقه‌ای، روزنامه شرق، 22 آبان.
برزگر، کیهان (1400)، «شرق گرایی و سیاست همسایگی»، گفتگو با دیپلماسی آسیایی، شماره 8 و 9 ( دی و بهمن)، ص 12-15.
بررسی روند تجارت خارجی ایران با 15 کشور همسایه در یک دهه گذشته، سازمان توسعه تجارت ایران، مهر 1395.
تنگناهای تجارت با ترکمنستان (1400)، گفت‌وگو با رئیس هیات‌مدیره شرکت بازرگانی نوین تجارت باشماق، روزنامه دنیای اقتصاد، 28 شهریور.
دهقانی فیروزآبادي، جلال ( 1388 )، «تحول در نظریه هاي منطقه گرایی»، مطالعات اوراسیای مرکزي، مرکز مطالعات عالی بین المللی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، (ویژه همایش مطالعات منطقه اي)، سال دوم، شماره 5، زمستان 1388، صص99-116.
دیدار رئیس جمهوری ترکمنستان با رهبر انقلاب، (1394)، وبسایت مقام رهبری، 1 آذرماه، قابل دسترسی در:
https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=31449
روحی دهبنه، مجید (1393)، «مفهوم سازی همگرایی و منطقه گرایی در روابط بین الملل از منظر سازه انگاری (مطالعه موردی: اتحادیه اروپا)»، نشریه پژوهش های روابط بین الملل، پاييز شماره 13.
فلاح، رحمت‌الله، (1389)، راهبردهای اسرائیل در اوراسیا: با تاکید بر آسیای مرکزی و قفقاز، تهران: اندیشه‌سازان نور، ص 102.
کالجی، ولی- الف (1400)، «همکاری‌های جدید گازی ایران و ترکمنستان: چشم اندازها و محدودیت‌ها»، ایراس، 8 مهر، قابل دسترسی در: http://iras.ir/?p=2779
کالجی، ولی- ب (1400)، «همکاری‌های جدید گازی ایران و ترکمنستان: چشم اندازها و محدودیت‌ها»، ایراس، 8 مهر، قابل دسترسی در: http://iras.ir/?p=2798
کوهکن، علیرضا، مومنی فرد- یوسف (1399)، «بررسی زمینه های همگرایی ایران و ترکمنستان»، دانش تفسیر سیاسی، سال دوم، شماره 4، صص 133- 154.
کولایی، الهه - اله مرادی، آزاده (1390)، «سیاست انرژي روسـیه در آسـیاي مرکـزي»، فـصلنامه راهبرد، شماره 61.
کولایی، الهه – عزیزی، حمیدرضا (1389)، «نقش انتقال انرژي در روابط تركمنستان با روسيه، مطالعات اوراسياي مركزی»، مركز مطالعات عالی بين المللی، دانشكده حقوق و علوم سياسي، سال سوم، شماره 7، پاييز و زمستان، 124 -10.
کولایی، الهه. (1376) سیاست و حکومت در آسیای مرکزی،تهران: انتشارات سمت.
«گزارش تجاری کشور ترکمنستان» (1399)، اتاق مشترک بازرگانی ایران و ترکمنستان، فروردین.
گوهری مقدم، ابوذر - بشیری لحاقی، میثم (1396)، «کاربست نظریات همگرایی در طراحی مدل همگرایی منطقه ای در حوزه همسایگی جمهوری اسلامی ایران» دوفصلنامه علمی- پژوهشی دانش سیاسی، سال 13، شماره اول، بهار و تابستان، پیاپی 25، صص 71-98.
نصرتی، شهریار- اخباری، محمد و سرور، رحیم (1396)، «امکان سنجی همگرایی ایران با جمهوری آذربایجان و ترکمنستان در قرن 21 و ارائه الگویی راهبردی با رویکرد صلح پایدار»، مطالعات اوراسیای مرکزی، دوره 10، شماره 2، پاییز و زمستاان 1396، صص 466-449.
ياري، احسان و دیگران (1394)، «تحليل و ارزيابي گره تركمنستان در شبكه منطقه اي ايران؛ فرصت ها و چالش هاي ژئوپليتيكي و ژئواكونوميكي همكاري ايران و تركمنستان»، فصلنامه مطالعات سياسي جهان اسلام، سال چهارم، شماره 15، پاييز صص 195-222.
ب) منابع انگلیسی
Aliyev, Nurlan (May 27, 2020), U.S. Presence in Central Asia: Realities and Perspectives, The Central Asia-Caucasus Analyst, available at: https://www.cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/13619-us-presence-in-central-asia-realities-and-perspectives.html.
Bohr, Annette (March 2016), "Turkmenistan: Power, Politics and Petro-Authoritarianism," Russia and Eurasia Programme.
Dassa Kaye, Dalia- Nader, Alireza- Roshan, Parisa (2011), Israel and Iran A Dangerous Rivalry, The RAND Corporation, available at: https://www.rand.org/content /dam/rand/pubs/monog raphs/2 011/RAND_MG1143.pdf
Indeo, Fabio (July 10, 2018), Settling the Caspian Issue and Realizing the Trans-Caspian Energy Corridor, The Diplomat, available at: https://thedipl omat.com/2018/0 7/settling-the-caspian-issue-and-realizing-the-trans-caspian-energy-corridor/
Kaleji, Vali (2021), " New Gas Cooperation Between Iran and Turkmenistan: Prospects and Limitations," Eurasia Daily Monitor, Volume: 18 Issue: 189, December 17, available at: https://jamestown.org/program/new-gas-cooperation-between-iran-and-turkmenistan-prospects-and-limitations/.
Leonard, Peter, (Apr 7, 2021), Turkmenistan: End of the road for the roaring growth myth?, Eurasianet, , available at: https://eurasianet.org/turkmenistan-end-of-the-road-for-the-roaring-growth-myth
Nichol, Jim (December 12, 2013), Turkmenistan: Recent Developments and U.S. Interests Specialist in Russian and Eurasian Affairs, Congressional Research Service, available at: https://sgp.fas.org/crs/row/97-1055.pdf.
Rumer, Eugene- Sokolsky, Richard – Stronski, Paul (January 25, 2016), U.S. Policy toward Central Asia 3.0, Carnegie Endowment for International Peace, available at: https: //Carne gieendow ment.Org/2016/01/25/U.S.-Policy-Toward-Central-Asia-3.0-Pub-62556.
Sadykov Murat (2013), Turkmenistan: Israeli PM Seeks to Bolster Relations on Iran’s Border, Eurasianet, October 1, available at: https://.org/turkmenistan-israeli-pm-seeks-to-bolster-relations-on-irans-border.
Sadykov, Murat,(2013(,“Turkmenistan Draws Attention to Gas-Expansion Plans,” Eurasianet, March 28, available at: https://eurasianet.org/turkmenistan-draws-attention-to-gas-expansion-plans.
'Saudi, Israel tie-up' in Turkmenistan, UPI, Available at: https://www.upi.com/Saudi-Israel-tie-up-in-Turkm enistan/95 23 126 0467100/
Turkmenistan Country Report 2020, available at: https://bti-project.o rg/en/repor ts / country-report/TKM#pos4.
Turkmenistan, U.S. Energy Information Administration, last update: July 2016, available at: https://ww w.eia.go v/internatio nal/overvie w/cou ntry/TKM
https://www.eia.gov/international/analysis/country/TKM.
Necessities and obstacles in Iran-Turkmenistan Relations
Abstract
At present, Iran's neighborhood with the Central Asian region is based on Iran's geographical capacity. Turkmenistan is one of the countries in the region that is important for the foreign policy apparatus based on the principle of neighborhood policy and having a common border.In this regard, the question of this article is, has Iran been successful in using the capacities of its neighborhood policy towards Turkmenistan? It seams, it should be said that despite the special features of Turkmenistan's neighborhood for Iran, Iran has not taken advantage of this opportunity as it should For reasons such as; Lack of macro strategy and clear strategy towards this country in the foreign policy apparatus, influence of regional and international actors, especially the United States Basically, one of the main conditions and principles in neighborhood policy is the satisfaction of neighbors with each other and one of its main pillars is to maintain and establish stability in relations. It also identifies all existing capabilities in the economic, political, security and cultural fields. This principle has not been very much established in the relations between the two countries, despite the expression of mutual desires and needs of the two countries. Therefore, Iran should take serious steps to increase bilateral interactions in all recognized dimensions and serious participation in regional cooperation.
Keywords: Iran and Turkmenistan Relations, Necessities and obstacles, Neighborhood Policy, Regional Cooperation