مقایسه و تحلیل مقام توکّل و رضا در دیوان عماد فقیه کرمانی و شوکت بخاری

محورهای موضوعی : ادبیات تطبیقی (فارسی- انگلیسی)

ژیلا داودزاده ¹ , سید علی سهراب نژاد ² , امیدوار عالی محمودی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ایذه، دانشگاه آزاد اسلامی، ایذه، ایران.
2 - زبان وادبیات فارسی، ،واحد ایذه ،دانشگاه آزاد اسلامی ،ایذه ، ایران
3 - دانشگاه آزاداسلامی واحدایذه

تاریخ دریافت : 1402/09/18 تاریخ پذیرش : 1403/03/19 تاریخ انتشار : 1403/09/27

کلید واژه: عماد فقیه کرمانی, شوکت بخاری, ادبیات عرفانی, مقام توکّل, مقام رضا.,

چکیده مقاله :

ادبیات مانند دیگر پدیده‌های اجتماعی کارکردهایی متفاوت دارد. یکی از شاخه‌های ادبیات را ادبیات عرفانی در بر¬می‌گیرد. از نظر عرفا، مقام توکّل: تکیه کردن به آنچه نزد خداست و بریدن از آنچه در دست غیر خداست و مقام رضا: به معنای رضایت عارف در خروج از نفس و در آمدن در رضای حق است. در جهان‌بینی عماد‌ فقیه کرمانی و شوکت بخاری که هر کدام در دو دورة مختلف ادبی می‌زیسته‌اند، اهداف و رویکردهای متفاوتی در به¬کارگیری مقام توکّل و رضا داشته¬اند. هدف از این جستار ادبی، آن است که بینش دو شاعر مورد مطالعه، نسبت به مقام توکّل و رضا در دواوین اشعارشان مورد مقایسه، تحلیل و کنکاش قرار گیرد و این امر با بررسی اسنادی و کتابخانه‌ای و روش توصیفی- تحلیلی به انجام رسیده است. عماد فقیه، در قرن هشتم یعنی دورة آل‌مظفر، با اوج سبک عراقی که خردگریزی دنیوی محوریت اصلی دارد، بیشتر به مقام رضا با 38 بسامد، رضایت به رضای خداوند داده و به مقام توکّل با 8 بسامد، توجه کمتری داشته است. درحالی‌ که در عصر صفویه که ادبیات در بستر سبک هندی است، شوکت بخاری بیشتر به مقام توکّل با 11 بسامد شعری، متوکّل و مستغنی بر ارادة خداوند است و به مقام رضا با 4 بسامد شعری، عنایت کمتری نشان داده است. در¬واقع، هر دو شاعر از مقام‌ توکّل و رضا در همان مفهوم خاص عرفانی بهره‌ها برده‌اند؛ ولی از این دو مقام به‌¬عنوان ابزاری در جهت بیان مسائل سیاسی- اجتماعی حاکم بر جامعه، توجه کمتری داشته‌اند.

چکیده انگلیسی:

Literature has different functions, like other social phenomena. Mystical literature is one of the branches of literature. According to mystics, the position of trust is relying on what is with Allah and cutting off what is in the hands of other than Allah, and the position of satisfaction means the satisfaction of the mystic in leaving the ego and entering the satisfaction of the truth. In the worldview of Emad Faqih Kermani and Shaukat Bukhari, each of whom lived in two different literary eras, they had different goals and approaches to using the position of trust and satisfaction. The purpose of this literary research is to compare, analyze, and explore the insights of the two poets regarding the status of trust and satisfaction in their poems, and this has been done through documentary and library research and a descriptive-analytical method. Emad Faqih, in the eighth century, i.e., the era of Al-Muzaffar, with the peak of the Iraqi style, where worldly rationalism is the main focus, gave more attention to the position of satisfaction with 38 frequencies, satisfaction with Allah's pleasure, and paid less attention to the position of trust with 8 frequencies. While in the Safavid era, when literature is based on Indian style, Shaukat Bukhari is more dependent on Allah's will with 11 poetic frequencies, and has shown less favor to the position of satisfaction with 4 poetic frequencies. In fact, both poets have benefited from the position of trust and satisfaction in the same special mystical concept, but they have paid less attention to these two authorities as a tool to express the political-social issues governing

منابع و مأخذ:

الف) کتاب‌ها
1-قرآن¬کریم، (1390)، ترجمۀ حسین انصاریان، قم: آیین دانش.
2-آرین‌پور، یحیی، (1372)، از صبا تا نیما، جلد 3-1، تهران: زوار.
3-انصاری، خواجه عبدالله، (2000)، مناجات¬نامه، تصحیح: محسن بینا، ایران: تهران.
4-انصاری، قاسم، (1383)، مبانی عرفان و تصوّف، تهران: پیام نور.
5-ایشانی، طاهره، (1397)، اشعار انتقادی – اجتماعی حافظ شیرازی، جلد 1، تهران: دولت علم.
6-بخاری، شوکت، (1382)، دیوان شعر، تصحیح سیروس شمیسا، تهران: فردوس.
7-پور سبحانی، هاشم، (1386)، تاریخ ‌ادبیات ایران، تهران: زوّار.
8-تبریزی، جواد ملکی، (1360)، رسالة لقاءالله، ترجمه و تعلیق احمد فهری، تهران: نهضت زنان مسلمان.
9-تبریزی، جواد بن شفیع ملکی، (1388)، باده گلگون: چهارصد و چهل کلمه در سیر و سلوک الی¬الله، تهران: زمان.
10-تهانوی، مولوی محمّد اعلیبن اعلی، (1346)، کشّاف اصطلاحات الفنون، تهران: خیام.
11-جُرجانی، سیّد شریف، (1306)، التعریفات، المطبعه الخیریه: المنشأه بجمالیه.
12-دهخدا، علی‌اکبر، (1389)، لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران.
13-زرین‌کوب، عبدالحسین، (1373)، ارزش میراث صوفیه، تهران: امیرکبیر.
14-سجادی، سید جعفر، (1383)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری.
15-سعیدی، گل بابا، (1383)، فرهنگ اصطلاحات عرفانی ابن¬عربی، تهران: شفیعی.
16-شیروانی، علی، (1387)، شرح منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری، قم: آیت شرق.
17-عثمانی، ابوعلی احمد، (1385)، رسالة قشیریه، تصحیح و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
18-غزالی، محمّد بن محمّد، (1382)، کیمیای سعادت، به اهتمام حسین خدیوجم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
19-فقیه کرمانی، عمادالدین، (1348)، دیوان اشعار، به تصحیح رکن‌الدین همایون فرخ، تهران: بی‌نا.
20-فعالی، محمّدتقی، (1387)، تجربة دینی و مکاشفة عرفانی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
21-قبادیانی، ناصرخسرو، (1384)، شرح سی قصیده، به اهتمام مهدی محقّق، تهران: توس.
22-قشیری، عبدالکریم بن هوازن، (1345)، رسالة قشیریه، ترجمة حسن بن احمد عثمانی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
23-کاشانی، عزالدین محمود بن علی، (1372)، مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: هما.
24-__________________________، (1389)، مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: زوّار.
25-کلینی، محمّد، (1383)، اصول کافی، ترجمه صادق حسن‌زاده، م: صلوات.
26-کرمانی، عمادفقیه، علی ابن محمود، (1380)، دیوان عمادکرمانی، تصحیح یحیی طالبیان و محمود مدبّری، کرمان: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
27-ملکیان اصفهانی، رسول، (1383)، سیر و سلوک و طریق عشق و عرفان از دیدگاه عرفای بزرگ، اصفهان: شهید حسین فهمیده.
28-موسوی خمینی، روح‌الله، (1373)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
29-مولوی، جلال¬الدین محمّد، (بی¬تا)، مثنوی معنوی، رینولد نیکلسون، تهران: علمی.
30-واعظ کاشفی سبزواری، حسین، (1319)، لب لباب مثنوی، تصحیح سعید نفیسی، تهران: بنگاه افشاری.

ب) مقالات و پایان¬نامه‌ها‌:
1-بهبهانی، مرضیه، (1387)، «تمثیل آیینة اجتماع، سیری در تمثیل‌های ادبیات عرفانی در آثار عطار و مولانا»، مجلة ادبیات عرفانی و اسطوره¬شناختی، دورۀ 4، شمارة 13: 76-43.
2-جلیلی، رضا، (1397)، «تحلیل و مقایسة کیفیت کرامات ابوسعید ابوالخیر در اسرار التّوحید با کرامات شیخ احمد جام در مقامات ژنده پیل»، فصل‌نامة علمی: جستارنامة ادبیات تطبیقی(فارسی- انگلیسی)، سال دوم، شمارة 6: 134-119.
3-دینی، هادی، میر جلیل اکرمی، محمّدعلی موسی¬زاده، (1397)، «مقایسة مقامات سلوکی، توکّل، رضا و تسلیم در مکتب و ادبیات عرفان با تکیه بر مثنوی¬های عطار نیشابوری»، فصل¬نامۀ عرفانیات در ادب فارسی، دورۀ 9، شمارۀ 34: 72-47.
4-فنایی اشکوری، محمّد، (1392)، «فلسفة عرفان در ترازوی نقد تحلیل و نقد کتاب عرفان و فلسفه اثر والتر استیس»، فلسفة دین، دورۀ دهم، شمارۀ 4: 60-27.
5-کاکه¬رش، فرهاد، سبحان شافعیان، (1398)، «مقایسة مراحل سیر و سلوک و سفر عرفانی در آثار عطار و امام خمینی(ره)»، فصل‌نامة علمی: جستارنامة ادبیات تطبیقی (فارسی – انگلیسی)، سال سوم، شمارة 6: 78-61.
6-کریمی¬نسب، خداداد، (1401)، «بررسی و مقایسه توکّل و رضا در دیوان حافظ و مثنوی مولوی»، دومین همایش ملّی ادبیات تطبیقی پارسی، عربی و انگلیسی، شناسۀ ملّی مقاله: HUDE03: 1-24.
7-مقدّسی، یوسف، (1401)، «توکّل و رضا در نیایش¬های عرفانی شهید چمران»، سومین کنفرانس ملّی علوم¬انسانی و توسعه، شناسۀ ملّی مقاله: HUDEO3-332: 1-17.
8-محمّدی، محمّد، (1390)، «ولایت کرمان در دورۀ آل¬مظفر (795-741 ه.ق)»، پایان¬نامة کارشناسی ارشد، محمّدرضا فراهانی، محمّد پیری، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دانشگاه سیستان و بلوچستان، دانشکدۀ ادبیات و علوم‌انسانی.