تحلیل تطبیقی اسطوره‌های جمشید و میترا و پیوند آن‌ها با خورشید در چارچوب نظریه‌های الیاده و یونگ
محورهای موضوعی : اسطوره
1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان،. ایران
کلید واژه: جمشید, میترا, خورشید, الیاده, یونگ.,
چکیده مقاله :
اسطوره‌ها به‌عنوان یکی از بنیان‌های فرهنگی و معنایی تمدن‌های باستانی، در شکل‌گیری ساختارهای فکری، اجتماعی و روانی جوامع نقش کلیدی داشته‌اند؛ ازاین‌رو بررسی تطبیقی اسطوره‌ها و نمادهای کهن، ابعاد تازه‌ای از هویت، نقش‌های اجتماعی و نگرش‌های کیهانی را نمایان‌می‌کند. در اساطیر هندو-ایرانی، شخصیت‌های «جمشید» و «میترا» پیوندی نمادین و کارکردی با «خورشید» دارند که در دو بستر متفاوت متجلی شده‌اند. در این راستا، این پژوهش با رویکرد تحلیلی-تطبیقی و بهره‌گیری از نظریۀ تقدس و نمادپردازی میرچا الیاده و نظریۀ کهن‌الگوی کارل‌گوستاو یونگ، به بررسی و تحلیل این پیوندهای نمادین پرداخته‌است. یافته‌های پژوهش نشان‌می‌دهد که «خورشید»، فراتر از یک پدیدۀ طبیعی، به‌عنوان نمادی از بازگشت جاودانه و امنیت روانی، نظم کیهانی و معنویت، در ارتباط با این اساطیر ظاهر‌می‌شود. در این میان، «جمشید» تجلی اقتدار زمینی، قدرت سیاسی و تمایل انسان به نظم‌بخشی به جهان مادی و پیوند با نیروهای ایزدی و طبیعت است؛ در‌حالی‌که «میترا» با الگوی ناجی و معنوی، نماد عدالت الهی، نیاز انسان به رشد روحانی و رهایی از قیود دنیوی به‌شمار می‌رود. ازمنظر تحلیل روان‌شناختی یونگ، این تفاوت‌های بنیادین، منعکس‌کنندۀ تمایل عمیق انسان به امنیت، روشنایی و امید در برابر آشفتگی‌های درونی و بیرونی است و خورشید را به عنصری محوری در بازتعریف هویت‌های فرهنگی و آیینی تبدیل‌می‌کند.
Myths, as one of the cultural and identity-forming foundations of ancient civilizations, have played a key role in shaping the intellectual, social, and psychological structures of societies. Comparative study of myths and ancient symbols can reveal new dimensions of identity, social roles, and cosmic worldviews. In Indo-Iranian mythology, the figures of Jamshid and Mithra maintain symbolic and functional ties with the Sun, manifested in different contexts. Accordingly, this research, through an analytical-comparative approach and based on Mircea Eliade’s theory of the sacred and religious symbolism and Carl Gustav Jung’s theory of archetypes, examines and analyzes these symbolic connections. The findings indicate that the Sun, beyond being a natural phenomenon, appears as a symbol of eternal return and psychological security, cosmic order, and spirituality in relation to these myths. In this context, Jamshid embodies earthly authority, political power, and the human desire to impose order on the material world while remaining connected to divine forces and nature. In contrast, Mithra, with the archetype of a savior and spiritual figure, represents divine justice, humanity’s need for spiritual growth, and liberation from worldly constraints. From Jung’s psychological perspective, these fundamental differences reflect the profound human tendency toward security, light, and hope in the face of inner and outer turmoil, thus making the Sun a central element in redefining cultural and ritual identities.
آموزگار، ژاله، 1380. تاریخ اساطیری ایران. چ سوم. تهران: سمت.
اشه، رهام، 1383. هرمزد باهرویسپ آگاهی. چ اول. تهران: اساطیر.
اصفهانی، حمزه بن الحسن، بی‌تا. تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیا. چ اول. تهران: کاویانی.
الیـاده، میرچـا، 1372. رساله در تاریخ ادیـان. ترجمۀ جلال ستاری. چ اول. تهران: سروش.
الیـاده، میرچـا، 1375. مقدس و نامقدس. ترجمۀ نصرالله زنگویی. چ اول. تهران: سروش.
الیـاده، میرچـا، 1384. اسطـوره بازگشت جـاودانه. ترجمۀ بهمن سرکاراتی. چ دوم. تهران: طهوری.
الیـاده، میرچـا، 1367. افسـانه و واقعیت. ترجمۀ نصرالله زنگویی. چ اول. تهران: پایپروس.
اولانسی، دیوید، 1380. پژوهشی نو در میتراپرستی. ترجمۀ مریم امینی. چ اول. تهران: چشمه.
ایونس، ورونیکا، 1381. شناخت اساطیر هند. ترجمۀ محمدحسین باجالان فرخی. چ دوم. تهران: اساطیر.
برومندسعید، جواد، 1364. جمشید و خورشید. چیستا. 22، صص. 135-130. https://ensani.ir/fa/article/263713
بویـس، مـری، 1377. تـاریخ کیش زرتشت. ترجمۀ همـایون صنعتی‌زاده. چ اول. تهران: صفی علیشاه.
بهـار، مهرداد، 1362. پژوهشی در اسـاطیر ایران. چ اول. تهران: آگاه.
بیـرونی، ابوریحان، 1352. آثار البـاقیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت. چ اول. تهران: ابن‌سینا.
پـورداوود، ابراهیم، 1377. یشـت‌ها. چ دوم. تهران: اساطیر.
تفضّـلی، احمد، 1364. مینوی خـرد. چ سوم. تهران: توس.
جعفری قریه‌علی، حمید، 1385. مهر و خورشید در منظومه‌های حماسی ملی. کاوش‌نامۀ زبان و ادبیات فارسی، 7(12)، صص. 94-63. https://www.doi.org/10.29252/kavosh.2006.2338
حبیبی، سیدمهدی، اعرابی هاشمی، شکوه‌السادات، و ترابی فارسانی، سهیلا، 1399. تحلیل اسطورﮤ جمشید نقل‌شده در شاهنامه و تاریخ‌های اسلامی با رویکرد نقد کهن‌الگویی. پژوهش‌های تاریخی، 12(2)، صص 87-104. https://www.doi.org/10.22108/jhr.2020.123747.2016
خیام نیشابوری، عمربن‌ابراهیم، 1357. نوروزنـامه. تصحیح علی حصوری. چ دوم. تهران: طهوری.
دوستخواه، جلیل، 1382. اوستا. چ هفتم. تهران: مروارید.
رضی، هاشم، 1371. آیین مهر میترائیسم. چ اول. تهران: بهجت.
رضی، هاشم، 1381. دانشنامۀ ایران باستان. ج پنجم. چ اول. تهران: سخن.
ریگ‌ودا (گزیدۀ سرودها)، 1372. ترجمۀ محمدرضا جلالی‌نائینی. چ سوم. تهران: نقره.
سرمد، زهره، 1394. بررسی وجوه اشتراک و افتراق جمشید در شاهنامه و اوستا. زبان و ادبیات فارسی، 11(4)، صص. 167-147. https://sanad.iau.ir/Journal/pl/Article/912914
صمدی، مهرانگیز، 1367. ماه در ایران. چ اول. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
طبری، محمدبن‌جریر، 1386. تاریخ الرسل و الملوک (تاریخ بلعمی). ترجمۀ ابوعلی محمد‌بن‌محمد بلعمی، تصحیح محمدتقی بهار و محمد پروینِ گنابادی. چ اول. تهران: هرمس.
عفیفی، رحیم، 1374. اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته‌های پهلوی. چ اول. تهران: توس.
فردوسی، ابوالقاسم، 1386. شاهنامه. تصحیح ژول مول. چ دهم. تهران: بهزاد.
فرنبغ‌دادگی، 1369. بندهش. گزارنده مهرداد بهار. چ اول. تهران: توس.
قلی‌زاده، خسرو، 1387. فرهنگ اساطیر ایرانی برپایۀ متون پهلوی. چ اول. تهران: پارسه.
کریستن‌سن، آرتور امانوئل، 1383. نخستین انسان و نخستین شهریار. ترجمۀ ژاله آموزگار، احمد تفضلی. چ دوم. تهران: چشمه.
کمپبل، جوزف، 1385. قهرمان هزارچهره. ترجمۀ شادی خسرو‌پناه. چ اول. مشهد: گل آفتاب.
کومن، فرانتس، 1380. آیین پر رمز و راز میترایی. ترجمۀ هاشم رضی. چ اول. تهران: بهجت.
لطیف‌نژاد، فرخ، 1388. جمشید در منشور اساطیر. ادبیات فارسی، 5(24)، 220-242. https://sid.ir/paper/194128/fa
محجلین، ساناز و دورودی، مجتبی، 1398. دگردیسی‌های اسطورۀ جمشید در گذار از دوران هندواروپایی به دوران اسلامی. فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 15(54)، صص. 251-223. https://dorl.net/dor/20.1001.1.20084420.1398.15.54.8.6
هینلز، جان‌راسل، 1383. شناخت اساطیر ایران. ترجمه و تألیف محمدحسین باجلان فرخی. چ اول. تهران: اساطیر.
یاحقی، محمدجعفر و قائمی، فرزاد، 1386. نقد اساطیری شخصیت جمشید ازمنظر اوستا و شاهنامه. نثرپژوهی ادب فارسی (ادب و زبان)، 21(18)، صص. 305-273.
https://sid.ir/paper/27122/fa
یونگ، کارل گوستاو، 1393. انسان و سمبل‌هایش. ترجمۀ محمود سلطانیه. چ نهم. تهران: جامی.