حافظه مولانا

محورهای موضوعی : اسطوره

مجید منصوری ¹

1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بوعلی سینا همدان

تاریخ دریافت : 1394/03/03 تاریخ پذیرش : 1394/03/03 تاریخ انتشار : 1392/10/01

کلید واژه: سنایی, عطار, مولوی, انوری, مجیرالدین بیلقانی,

چکیده مقاله :

به گواه آثار سایر بزرگان ادبیات فارسی، می‌توان دریافت که شمار قابل ملاحظه‌ای از اشعارِ کلیات شمس، متعلق به مولانا نیست. اشعاری از سلطان ولد، سنایی، عطار، خاقانی و برخی دیگر با تغییراتی، در غزلیات شمس به نام مولانا ضبط شده است. می‌توان آمیختگی شعر شاعران پس از مولانا را با غزلیات شمس، ناشی از اختلاط دستنویس‌ها دانست؛ اما درباره اشعار شاعران پیش از مولانا، نظیر سنایی و عطار و...، می‌توان گفت که بیشتر این اشعار به دست خود مولانا به غزل‌های او راه یافته است. به عبارت دیگر، مولوی با تتبع در اشعار شاعران پیش از خود، اشعاری را از حافظه در حلقه‌های صوفیان می‌خوانده و همین امر باعث گردیده که این دست اشعار از وی دانسته شود و در دیوان او هم وارد شود. در این جستار به بررسی اجمالی چند غزل از سنایی و عطار که در غزلیات شمس و به نام مولانا آمده‌اند، پرداخته‌ایم و بر اساس مقابله این اشعار مشترک، ابیاتی را تصحیح و به برخی تصحیف‌ها در اشعار مولانا اشاره کرده‌ایم. همچنین بعضی تتبعات مولانا در اشعار انوری، مجیر بیلقانی و خمسه نظامی را نیز نشان داده‌ایم.

چکیده انگلیسی:

Studying the works of Persian great poets shows that some poems of Diwan-e Shams-e Tabrizi have not composed by Mulānā Jalāl-al Din Rumī, and the poems of Sultān Walad, Sanāee, Attār, Khāqāni and etc. have been recorded in the name of Mulānā. It can be argued that the poems of poets who used to live after Mulānā have by mistake been recorded in Diwan-e Shams. But the poems of poets who used to live before him, like Sanāee and Attār, have been recorded by Mulānā himself.  In Sufi circles, Mulānā used to read the poems of these poets from memory, so some of the poems have been recorded in his own works. The present article considers some poems of Sanāee and Attār that have been recorded in the name of Mulānā in Diwan-e Shams. Also, his researches about the poems of Annvari, Mojir Beilaqāni and Nezāmi have been noticed.  

منابع و مأخذ:

کتابنامه

افلاکی، شمس‌الدین احمد. 1976-1980. مناقب‌العارفین. به کوشش تحسین یازیجی. آنقره: چاپخانه انجمن تاریخ ترک.

انوری، علی بن محمد. 1376. دیوان. به کوشش محمدتقی مدرس رضوی. چاپ پنجم. تهران: علمی و فرهنگی.

حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد. 1384. دیوان، به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی. چاپ نهم. تهران: زوّار.

خلیل شروانی، جمال. 1366. نزهة‌المجالس. به تصحیح محمد امین ریاحی. چاپ اول. تهران: زوار.

دهخدا، علی اکبر. 1377. لغت‌نامه دهخدا. چاپ دوم از دوره جدید. تهران: دانشگاه تهران.

زنجانی، برات. 1384. احوال و آثار و شرح مخزن‌الاسرار نظامی. چاپ هفتم. تهران: دانشگاه تهران.

سپهسالار، فریدون بن احمد. 1385. رساله سپهسالار در مناقب حضرت خداوندگار. به تصحیح محمد افشین وفایی. چاپ اول. تهران: سخن.

سجادی، ضیاالدین. 1372. «جلال‌الدین محمد مولوی و دیگر شاعران»، مجله شعر، بهمن و اسفند. صص 10-15.

سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. 1385. دیوان. به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی. چاپ ششم. تهران: سنایی.

سهروردی، شهاب‌الدین یحیی. 1347. «رسالة فی الحقیقة العشق». به تصحیح سید حسین نصر. در نشریه معارف اسلامی (سازمان اوقاف). شماره هفتم. صص 16- 25.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1384. موسیقی شعر. چاپ هشتم. تهران: آگه.

شمیسا، سیروس. 1373. سیر غزل در شعر فارسی. چاپ چهارم. تهران: فردوس.

صفا، ذبیح‌الله. 1356. تاریخ ادبیات در ایران. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.

عطار نیشابوری، محمد بن ابراهیم. 1371. دیوان. به اهتمام و تصحیح تقی تفضّلی. چاپ ششم. تهران: علمی و فرهنگی.

ـــــــــــــــــــــــــــــ . 1386الف. اسرارنامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. چاپ سوم. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــــــ . 1386ب. مصیبت‌نامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. چاپ سوم. تهران: سخن.

عمادی، عبدالرحمن. 1353. «جشن آفریجگان اصفهان»، یغما، شماره 316. صص 583-590.

فرخی سیستانی، علی بن جولوغ. 1378. دیوان. به تصحیح محمد دبیرسیاقی. چاپ پنجم. تهران: زوّار.

فردوسی، حکیم ابوالقاسم. 1382. شاهنامه. بر پایه چاپ مسکو. چاپ اول. تهران: هرمس.

ـــــــــــــــــــــــ . 1389. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق و محمود امیدسالار. چاپ سوم. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1370. مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی. چاپ چهارم. تهران: امیرکبیر.

مجیرالدین بیلقانی،. 1358. دیوان. تصحیح و تعلیق محمد آبادی. چاپ اول. تبریز: چاپخانه شفق.

مسعود سعد سلمان. 1384. دیوان. بر اساس تصحیح رشید یاسمی، به اهتمام پرویز بابایی. چاپ اول. تهران: نگاه.

مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی. 1386. کلیات شمس. بر اساس چاپ بدیع‌الزمان فروزانفر. چاپ دوم.تهران: هرمس.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1387. غزلیات شمس. مقدمه، گزینش و تفسیر محمدرضا شفیعی کدکنی. چاپ چهارم. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1363الف. کلیات شمس. به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چاپ سوم. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1363ب. مثنوی معنوی. به همّت رینولد الین نیکلسون. تهران: مولی.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1371. مکتوبات مولانا جلال‌الدین رومی. تصحیح توفیق هـ سبحانی. چاپ اول. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

ناصرخسرو قبادیانی، ابومعین. 1384. دیوان. تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق. چاپ ششم. تهران: دانشگاه تهران.

نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف. 1387. خمسه. بر اساس چاپ مسکو- باکو. چاپ دوم. تهران: هرمس.

نیک‌منش، مهدی. 1384. «یک غزل در دو دیوان»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، ش 17. صص 189- 205.

نیکوبخت. ناصر و دیگران. 1387. «تصرفات مولانا در حکایات صوفیه»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، ش 13.

وحید دستگردی، محمد. 1318. «حکیم نظامی گنجوی (9)»، ارمغان، ش 7 و 8، صص 385- 400.

هدایت، رضاقلیخان. 1382. مجمع‌الفصحا. به کوشش مظاهر مصفّا. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.

References

Aflāki, Shams-oddin Ahmad. (1976-1980). Manāqeb-ol-'ārefin. Ed. By Ta'hsin Yāziji. Ankara: Turk History Institute.

Anvari, Ali ibn Mohammad. (1997/1376SH). Divān. With the Efforts of Modares Razavi. 5^th ed. Tehran: ‘Elmi o farhangi.

ꞌAtār Neishābouri, Mohammad ibn Ebrāhim. (1992/1371SH). Divān. Ed. By Taqi Tafazzoli. 6^th ed. Tehran: ‘Elmi o farhangi.

ꞌAtār Neishābouri, Mohammad ibn Ebrāhim. (2007/1386SH)a. Asrār nāmeh. Ed. By Mohammad Rezā Shafiꞌi-e Kadkani. 3^rd ed. Tehran: Sokhan.

ꞌAtār Neishābouri, Mohammad ibn Ebrāhim. (2007/1386SH)b. Mosibat nāmeh. Ed. By Mohammad Rezā Shafiꞌi-e Kadkani. 3^rd ed. Tehran: Sokhan.

Dehkhodā, Aliakbar. (1998/1377SH). Loghat-nāmeh. 2^nd ed. Tehran: University of Tehran.

‘Emādi, ‘Abd-orrahmān. (1974/1353SH). “Jashn-e Āfarijegān dar Isfahan”, Yaghmā Mag. No. 316. Pp. 583-590.

Farrokhi-e Sistāni, Abu-l-hasan 'Ali ibn Jolugh. (1999/1378SH). Divān. Ed. by Mohammad Dabrsiāqi. 5^th ed. Tehran: Zavvār.

Ferdowsi, Abo-lqāsem. (2003/1382SH). Shāhnāmeh. Based on Moscow Print.  . Tehran: Hermes.

Ferdowsi. Abo-l-qāsem. (2010/1389SH). Shāhnāmeh. Ed. By Jalāl Khāleqi Motlaq. 3^rd ed. Tehran: The Great Islamic Encyclopedia Center.

Frouzānfar, Badiꞌ-ozzamān. (1991/1370SH). Ma’ākhez-e qesas o tamsilāt-e Masnavi. 4^th ed. Tehran: Amirkabir.

ꞌHāfez, Shams-oddin Mohammad. (2005/1384SH). Divān. Ed. By Mohammad Qazvini & Qāsem Ghani. 9^th ed. Tehran: Zavvār.

Hedāyat, Rezāqolikhān. (2003/1382SH). Majma’-ol-fosa’hā. With the Efforts of Mazāhe Mosaffā. 2^nd ed. Tehran: Amirkabir.

Khalil Sharvāni, Jamāl. (1987/1366SH). Nozhat-ol-majāles. Ed. by Mohammad Amin Riā’hi. Tehran: Zavvār.

Mas’oud-e Sa’d-e Salmān. (2005/1384SH). Divān. Based on Rashid Yāsemi’s Edition. With the Efforts of Parviz Bābāei. Tehran: Negāh.

Mojir-oddin Beilaqāni. (1979/1358SH). Divān. Ed. by Mohammad Ābādi. Tabriz: Shafaq.

Mowlavi, Jalāl-oddin Mohammad. (1984/1363SH)a. Kolliāt-e Shams. Ed. By Badiꞌ-ozzamān Frouzānfar. 3^rd ed. Tehran: Amirkabir.

Mowlavi, Jalāl-oddin Mohammad. (1984/1363SH)b. Masnavi-e ma’navi. With the Efforts of R. A. Nicholson. Tehran: Mowlā.

Mowlavi, Jalāl-oddin Mohammad. (1992/1371SH). Maktoubāt-e Mowlānā Jalāl-oddin-e Roumi. Ed. by Towfigh H. Sobhāni. Tehran: Markaz-e nashr-e dāneshgāhi.

Mowlavi, Jalāl-oddin Mohammad. (2007/1386SH). Kolliāt-e Shams. Ed. By Badiꞌ-ozzamān Frouzānfar. 2^nd ed. Tehran: Hermes.

Mowlavi, Jalāl-oddin Mohammad. (2008/1387SH). Kolliāt-e Shams. Introduction, Selection and Explanation By Mohammad Rezā Shafiꞌi-e Kadkani. 4^th ed. Tehran: Sokhan.

Nāser Khosrow, Abumo'ein. (2005/1384SH). Divān. Ed by Mojtabā Minavi and Mehdi Mo'haqeq. 6^th ed. Tehran: University of Tehran.

Nezāmi-e Ganjavi, Nezām-oddin Eliās. (2008/1387SH). Khamseh. 2^nd ed. Tehran: Hermes.

Nikmanesh, Mehdi. (2005/1384SH). “Yek ghazal dar do divān”, Journal of Faculty of Literature and Humanities of University of Kerman, No. 17. Pp. 189-205.  

Nikoubakht, Nāser and Others. (2008/1387SH). “Tasarrofāt-e Mowlānā dar ‘hekāyāt-e soufiyah”, Azad University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature, No. 13.

Safā, Zabi'h-ollah. (1977/1356SH). Tārikh-e adabiāt dar Iran. 5^th ed. Tehran: Amirkabir.

Sajādi, Ziā-oddin. (1993/1372SH). “Jalāl-oddin Mohammad Mowlavi va digar Shā’erān”, She’r Mag. February & March. Pp. 10-15.

Sanāei-e Ghaznavi, Abu-lmajd Majdoud ibn Ādam. (2006/1385SH). Divān. Ed. By M. Taqi Modarres Razavi. Tehran: Ketābkhāne-ye Sanāei.

Sepahsālār, Fereidoun ibn Ahmad. (2006/1385SH). Resāle-ye Sepahsālār dar manāqeb-e hazrat-e khodāvandegār. Ed. by Mohammad Afshin Vafāei. Tehran: Sokhan.

Shafi’ei Kadkani, Mohammad Rezā. (2005/1384SH). Mousiqi-e she’r. 8^th ed. Tehran: Āgah.

Shamisā, Sirous. (1994/1373SH). Seir-e ghazal dar she’r-e Fārsi. 4^th ed. Tehran: Ferdows.

Sohravardi, Shahāb-oddin Ya’hyā. (1968/1347SH). Resālah fi-l-‘haqiqat-el-‘eshq. Ed. by S. Hosein Nasr, Printed in Ma’āref-e eslāmi (Journal of Owqāf Organization), No. 7. Pp. 16-25.

Vahid Dastgerdi, Mohammad. (1939/1318SH). “Hakim Nezāmi-e Ganjavi (9)”, Armaghān Mag. No. 7&8. Pp. 385-400.

Zanjāni, Barāt. (2005/1384SH). A’hvāl o āsār o shar’h-e Makhzan-ol-asrār-e Nezāmi. 7^th ed. Tehran: University of Tehran.