علل دگردیسی ریشه‌های اساطیری شخصیت سودابه در داستان سیاوش شاهنامه

فاتحی, اقدس

کد مقاله : 536195 بازدید : 183 صفحه: 197 - 242

نوع مقاله: پژوهشی

علل دگردیسی ریشه‌های اساطیری شخصیت سودابه در داستان سیاوش شاهنامه

محورهای موضوعی : اسطوره

اقدس فاتحی ¹ (استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکدۀ ادبیات دانشگاه قم)

تاریخ دریافت : 1396/09/26 تاریخ پذیرش : 1396/09/26 تاریخ انتشار : 1396/09/01

کلید واژه: شاهنامه, کیخسرو, سیاوش, سودابه, الهة آب,

چکیده مقاله :

پژوهش حاضر بر آن است که علل و عوامل تغییر و دگرگونی عظیم الهۀ باستانی آب را مورد بررسی قرار دهد. در عصر ماقبل تاریخ، بر اثر پدیدة وام‌گیریِ اسطوره، باورها و آیین‌های مربوط به الهه آب به ماوراءالنهر کشیده شده است. هم‌زمان با شکل‌گیری نهایی داستان‌های حماسی در ایران این الهه علاوه بر تحولات اجتناب ناپذیر اساطیری در جریان تلفیق و هماهنگی با الگوهای مردسالارانة قبایل هندوایرانی کهن و تطبیق با سنت‌های اجتماعی رایج آن سامان، در افواه نقالان و گوسانان دربارهای پارتیان اشکانی و کوشانیان به جایگاه بس فروتری هبوط کرد تا جایی که به طور کلی از جهان خدایان پایین آمد. الهه آب با فراموش شدن ریشه و اصل آسمانی‌اش و تحت‌تأثیر خوارمایه انگاری زن و تغییرات متعدد سرانجام در شاهنامه خصوصیات نو پذیرفت و به صورت سودابه درآمد. از سوی دیگر دُموزی ایزد نباتی ِمرتبط با الهة بین‌النهرینی نیز در اساطیر ایران بر اثر عامل شکستگی به دو تن تبدیل شد: یکی سیاوش که نقش و خویشکاری او همانند ایزد مقتول نباتی بین‌النهرینی است و دیگری کیخسرو که نقش ایزد بازآینده و تجدید حیات کنندة سیاوش را دارد. این شخصیت‌ها به صورت داستان سیاوش و سودابه و همچنین کیخسرو به شاهنامة ابومنصوری و از آنجا نیز به شاهنامۀ فردوسی راه پیدا می‌کنند.

چکیده انگلیسی:

The present article discusses the process of transformation of the character of an ancient goddess of water. In the age of prehistory and as a result of interaction of myths, the beliefs and rites about the water goddess were propagated in Mesopotamia. In Iran and in the process of formation of the character of the water goddess, this myth adapted herself to male-dominated patterns of Indo-Iranian tribes and to the current social traditions of Iran; on the other hand, according to the Gussāns (poets and story-tellers) of Parthian (Arsacids) and Kushans, she lost her situation and descended from her divine place. Her roots and divine origin were forgotten, and, finally, for belittling women and other various changes, she acquired new characteristics and was put in the limelight as Sudābeh. Also, Dumuzi, the god of vegetation and connected with the Mesopotamian water goddess, transformed to two characters in Iranian mythology: Siyāvash that his role is like the Mesopotamian murdered god, and Kei-Khosrow that, as a god, gives new life to Siyāvash. These characters, manifest in Shahnāmeh of Abumansuri in the story of Siyāvash and Sudābeh, and then through that book they appear in Shahnāmeh of Ferdowsi. 

منابع و مأخذ:

اوستا. 1374. به کوشش جلیل دوستخواه. چ2. تهران: مروارید.

آموزگار، ژاله. 1374. تاریخ اساطیری ایران. چ 1. تهران: سمت.

ــــــــــــ . 1386. زبان- فرهنگ – اسطوره. چ 1. تهران: معین.

آیدنلو، سجاد. 1388. از اسطوره تا حماسه. چ2. تهران: سخن.

ــــــــــــ . 1385 .«ارتباط اسطوره و حماسه بر پایۀ شاهنامه و منابع ایرانی». مجلۀ مطالعات ایرانی.کرمان: دانشگاه شهید باهنر. س5. ش10. صص 1-31.

الیاده، میرچا. 1372. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. چ 1. تهران: سروش.

باجلان فرخی، محمد حسین. 1379. «اسطوره و آیین». کتاب ماه هنر. ش25 و 26.

بویس، مری و هنری جورج فارمر. 1368. دو گفتار دربارة خنیاگری و موسیقی ایران. ترجمة بهزادباشی. چ 1. تهران: آگاه.

بهار، مهرداد. 1373. جُستاری چند در فرهنگ ایران. چ 1. تهران: فکر روز.

ــــــــــ . 1375. ادیان آسیایی. به کوشش ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چ1. تهران: چشمه.

ـــــــــ .1376. از اسطوره تا تاریخ. به کوشش ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چ 1. تهران: چشمه.

ـــــــــ . 1384. پژوهشی در اساطیر ایران – پارة نخست و پارة دویّم. چ5. تهران: آگه.

ـــــــــ . 1385. جستاری در فرهنگ ایران. تهران: اسطوره.

پیرنیا (مشیرالدوله)، حسن. 1381. تاریخ ایران باستان. ج 3. چ 8. تهران: دنیای کتاب.

تفضلی، احمد. 1376. تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژالة آموزگار. چ 1. تهران: سخن.

ثعالبی مرغنی، حسین بن محمد. 1372. شاهنامة کهن: پارسی تاریخ غرر السیر. ترجمة محمد روحانی. چ 1. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.

خالقی مطلق، جلال. 1389. یادداشت‌های شاهنامه با اصطلاحات و افزوده‌ها. چ 1. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

رضایی دشت ارژنه، محمود. 1389. «بررسی تحلیلی ـ تطبیقی سیاوش و دموزی». مجلۀ مطالعات ایرانی. س9. ش18. صص 133 ـ 157.

روزبه، محمدرضا و کیانوش دانیاری. 1392. «تحلیل روان‌شناسانه از داستان سیاوش بر مبنای الگوی ساختار ذهن فروید». مجلۀ علمی پژوهشی ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش34. صص 591 – 771.

زمردی، حمیرا و شایسته سادات موسوی. 1391. «سودابه، باز مانده‌ای از یک مادر – خدا». مجلۀ مطالعات ایرانی. س11. ش21. صص 165 ـ 180.

ساکی، محمدرضا. 1390. «نگاهی به داستان سودابه و سیاوش بر بنیاد اسطوره‌ای آن». مجلۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا. س2. ش3. صص 63 – 78.

سرامی، قدمعلی. 1387. «داستان سودابه و سیاوش از منظری دیگر». مجلۀ علمی پژوهشی ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س4. ش13.

سرکاراتی، بهمن. 1385. سایه‌های شکار شده. چ2. تهران: طهوری.

صفا، ذبیح الله. 1374. حماسه‌سرایی در ایران از قدیمی‌ترین عهد تاریخی تا قرن چهاردهم هجری. چ6. تهران: فردوس.

علوی، هدایت الله. 1377. زن در ایران باستان. چ 1. تهران: هیرمند.

فاتحی، اقدس. 1382. «مقام زن در ایران پیش از اسلام». مجلۀ نافه. س4. ش7. صص 49 – 46.

فردوسی، ابوالقاسم. 1385. شاهنامة فردوسی ـ متن انتقادی ـ از روی چاپ مسکو. ج1.به کوشش سعید حمیدیان. چ8. تهران: قطره.

ــــــــــــــ . 1389. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. چ3. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.

فکری‌پور، کتایون. 1390. «حقوق زنان در ایران باستان». مجلۀ مطالعات ایرانی. س10. ش19.

کریستن‌سن، آرتور. 1376. مزداپرستی در ایران. ترجمة ذبیح الله صفا. چ4. تهران: هیرمند.

مسکوب، شاهرخ. 1375. سوگ سیاوش. چ6. تهران: خوارزمی.

نولدکه، تئودور. 1375. حماسة ملی ایران. ترجمة بزرگ علوی با مقدمة سعید نفیسی. چ3. تهران: مرکز نشر سپهر.

یشت‌ها. 1356. گزارش ابراهیم‌ پورداوود. به کوشش بهرام فره‌وشی. چ3. تهران: دانشگاه تهران.

English References

Avesta. 2003. Ed. by K.F. Geldner. Tehran: Asatir.

Avesta Reader-Texts-Notes-Glossary and index. 1968. Ed. by Reichelt, Hans. Berlin.

Bartholomae, Christian .2004. Altiranisches Wörterbuch. Tehran: Asatir.

The Bondahesh – TD1. 1970. Being a facsimile edition of the manuscript. Tehran: Iranian Culture Foundation.

Bundahišn Zoroastische kosmogonie und kosmologie Band I Kritische Edition . 2005. ed. by Fazlollah Pakzad. Tehran: Centre for the Great Islamic Encyclopaedia .

The complete text of the Pahlavi Dinkard. 1911. Ed. by D. M. Madan. Part II. Books VI –IX.

Rosenberg, Donna. 1986. World Mythology – an anthology of the Great Myths and Epics. U.S.A. Chicago: NTC National text bookcompany ed. by D.M. Madan. Bombay. –a dividion of NTC publishing Group.

References

Alavī, Hedāyatollāh. (1998/1377SH). Zan dar īrān-e bāstān. First ed. Tehrān: Hīrmand.

Amūzgār, Žāle. (1995/1374SH). Tārīx-e asātīrī-ye īrān. First ed. Tehrān: Samt.

ـــــــــــــــــــــــــــــــ. (2007/1386SH). Zabān, farhang, ostūre. First ed. Tehrān. Mo’īn.

Avestā. With the Effort of Jalīl Dūstxāh. 2^nd ed. Tehrān: Morvārīd.

Āydenlū, Sajjād. (2006/1385SH). “Ertebāt-e ostūre va hemāse bar pāye-ye šāhnāme va manabe’-e īrānī”.Majalle-ye Motale’āt-e Īrānī. Kermān: Šahīd Bāhonar University. Year 5. No. 10. Pp. 1-31.

ـــــــــــــــــــــــــــــ. (2009/ 1388SH). Az ostūre tā hamāse. 2^nd ed. Tehrān: Soxan.

Bahār. Mehrdād. (1994/1373SH). Jostārī čand dar farhang-e īrān. First ed . Tehrān: Fekr-e Rūz.

ــــــــــــــــــــــــــــــ. (1996/1375SH). Adiyān-e āsiyāyī. With the Effort of Abolqāsem Esmā'ilpūr. First ed. Tehrān: Češme.

ــــــــــــــــــــــــــــــ. (1997/1376SH). Az ostūre tā tārīx. With the Effort of Abolqāsem Esmā'ilpūr. First ed. Tehrān: Češme.

ــــــــــــــــــــــــــــــ. (2005/1384sh). Pažūhešī dar asātīr-e īrān. 5^th ed. Tehrān. Āgah.

ــــــــــــــــــــــــــــــ. (2006/1385SH). Jostārī dar farhang-e īrān. Tehrān: Ostūre.

Bājelān Farroxī, Mohammad Hossein. (2000/1379SH). “Ostūre va ā’īn”. Ketāb Māh-e Honar. No. 25 & 26.

Boyce, Mary & Henri George Farmer. (1989/1368SH) .Do Goftār darBāre-ye xoniyāgarī va mūsīqī-ye īrān. Tr. by Behzād Bāšī. First ed. Tehrān. Āgāh.

Christensen, Arthur. (1997/1376SH). Mazdāparastī dar īrān. Tr. by Zabīhollāh Safā. 4^th ed. Tehrān: Hīrmand.

Eliade, Mircea. (1993/1372SH). Resāle dar tārīx-e adiyān (‎Traite d'histoire des religions). Tr.by Jalāl Sattārī. First ed. Tehrān: Sorūš.Fātehī, Aqdas. (2003/1382SH). Maqām-e zan dar īrān-e pīš az eslām”. Majale-ye Nāfe. Year 4. No. 7. Pp. 46-49.

Fekrīpūr, Katāyūn. (2011/1390SH). “Hoqūq-e zanān dar īrān-e bāstān”. Majale-ye Motāle’āt-e Īrānī . Year 10. No. 19.

Ferdowsī, Abolqāsem. (2010/1389SH). Šāhnāme. With the Effort of Jalāl Xāleqī Motlaq. 3^rd ed. Tehrān: Markaz-e Dā’eratol Ma’āref-e Bozorg-e Eslāmī.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ.(2006/1385SH). Šāhnāme (Matn-e enteqādī az rū-ye čāpp-e moskow). First Vol. With the Effort of Sa’īd Hamīdiyān. 8^th ed. Tehrān: Qatre.

Meskūb, Šāhrox. (1996/1375SH). Sūg-e siyāvaš. 6^th ed. Tehrān: Xowārazmī.

Noldeke, Theodor. (1996/1375SH). Hamāse-ye mellī-ye īrān (The Iranian national epic, or, the shahnameh). Tr. by Bozorg Alavī. Introduction by Sa’īd Nafīsī. 3^rd ed Tehrān: Markaz-e Našr-e Sepehr.

Pīrniyā (Mošīrodole), Hasan. (2002/1381SH). Tārīx-e īrān-e bāstān. 3^rd Vol. 8^th ed. Tehrān: Donyā-ye Ketāb.

Rezāyī Dašt Aržane, Mahmūd. (2010/1389SH). “Barresī-ye tahlīlī-tatbīqī-ye siyāvaš va domūzī”. Majale-ye Motāle’āt-e Īrānī. Year 9. No. 18. Pp. 133-157.

Rūzbe, Mohammad Rezā & Kiyānūš Dānyārī. (2013/1392SH). “tahlīlī-e ravān-šenāsāne az dāstān-e siyāvaš bar mabnā-ye olgū-ye sāxtār-e zehn-e freud”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. Year 10. No. 34. Pp. 591-771.

Sa’ālebī Marqanī, Hossein ibn-e Mohammad. (1993/1372SH). Šāhnāme-ye kohan: pārsī tārīx-e qorar al-sīyar. Tr. by Mohammad Rohānī. First ed. Mašhad: Entešārāt-e Dānešgāh-e Ferdowsī.

Safā, Zabīhollāh. (1995/1374SH). Hamāseh sarāyī dar īrān. 6^thed. Tehrān: Ferdows.

Sākī, Mohammad Rezā. (2011/1390SH). “Negāhī be dāstān-e sūdābe va siyāvaš bar bonyād-e ostūre-ī-ye ān”. Majale-ye Zabān va Adabiyāt-e Fārsī Danešgāh-e Āzād-e Eslāmī Vāhed-e Fasā. Year 2. No. 3. Pp. 63-78.

Sarāmī, Qadam Alī. (2008/1387SH). “Dāstān-e sūdābe va siyāvaš az manzarī dīgar”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch.Year 4. No. 13.

Sarkārātī, Bahman.(2006/1385SH). Sāyeh-hā-ye šekār šode, gozīde-ye maqālāt-e fārsī. 2^nd ed. Tehrān: Tahūrī.

Tafazolī, Ahmad. (1997/1376SH). Tārīx-e Adabiyāt-e īrān-e pīš az eslām. With the Effort of Žāle Amūzgār. First ed. Tehrān: Soxan.

Xāleqī Motlaq, Jalāl. (1989/1368SH). Yāddāšt-hā-ye šāhnāme bā estelāhāt va afzūde-hā. First ed. Tehrān: Markaz-e Dā’eratol Ma’āref-e Bozorg-e Eslāmī.

Yašt-hā. (1977/1356SH). Ed. by Ebrāhīm Pūrdāvūd. With the Effort of Bahrām Farehvašī. 3^rd ed. Tehrān: Dānešgāh Tehrān.

Zomorrodī, Homeyrā & Šāyeste Sādāt Mosavī. (2012/1391SH). “Sūdābe, bāz-mānde-ī az yek mādar-xodā”. Majale-ye Motāle’āt-e Īrānī. Year 11. No. 21. Pp. 165-180.

_||_