بررسی تطبیقی مفهوم خوف و رجا در دوزخ کمدی الهی دانته و عرفان اسلامی

محورهای موضوعی : اسطوره

محمد ابراهیم مالمیر ¹ , سودابه فرهادی ² , ایوب امیدی ³

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه
2 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان
3 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی

تاریخ دریافت : 1398/02/25 تاریخ پذیرش : 1398/02/25 تاریخ انتشار : 1398/02/01

کلید واژه: عرفان اسلامی, دانته, کمدی الهی, خوف, رجا,

چکیده مقاله :

با مقایسۀ میان سروده‌های کمدی الهی و مبانی قرآنی، عرفانی، برهانی و ادبی، و با پرده برداشتن از زبان تأویلی و رازآلود آن، می‌توان به اشتراکات بسیاری میان مبانی معرفت‌شناسانۀ اثر گرانقدر دانته و عرفان اسلامی پی برد. در مقالۀ پیش رو، با رویکرد تحلیلی ـ تطبیقی به بررسی حال و مقام خوف و رجا در مقدمۀ بخش دوزخ این کتاب و مقایسۀ آن با مبانی عرفان اسلامی پرداخته شده است. نتایج به دست آمده بیان‌گر این نکته‌اند که در سروده‌های این بخش، علی‌رغم مشابهت‌هایی در لزوم هادی و پیر در سفر تصعیدی ارتقایی و پی‌سپاری در طرق حصول معرفت عقلانی در آغاز سلوک، ادامه دادن راه با پیر عشق، پس از قصور و واماندگی و عدم توان عقل در ادامة راه، خوف و ترس رهبانی ترسایی بسیار تبلور دارد و کمتر نشانی از عشق و محبّت دیده می‌شود و خوف عقوبت، بسیار برجسته‌تر از خوف مکر است و این مسائل به دلیل تأثیرپذیری دانته از تعالیم کلیسا و نگاه خائفانه و شریعت‌مدارانۀ او در ارتباط با پروردگار است.

چکیده انگلیسی:

By comparing Dante Alighieri's Divine Comedy and Islamic mysticism (including its Quranic, discursive and literary foundations), it is possible to find many common issues between their epistemological foundations. The present article attempts to consider the state of fear and hope in the preface of Inferno (the first part of Divine Comedy) and Islamic mysticism by using analytic-comparative method. The results indicate that the cantos of Inferno, like Islamic mysticism, refer to the need of a wise old man (pir-e dānā) in the spiritual journey, following him in the beginning of suluk (the spiritual journey) to reach rational knowledge, going along with him after helplessness and the inability of reason to attain the Truth. But, in Inferno, contrary to Islamic mysticism, the concept of fear is prominent, love is seen less and fear of punishment is more prominent than fear of God's cunning. The reason for these differences is that Dante was influenced by the teachings of the Church; he was scared of God and was obliged by religious laws.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

کتاب مقدس. 1987. چ2. تهران: انجمن کتاب مقدس ایران.

آشتیانى، سیّدجلال‏الدین. ‏1381. شرح بر زادالمسافر. قم: دفتر تبلیغات اسلامى.

ابن‌حبان، أبوحاتم محمد‌بن حبان‌بن أحمد. 1393. الثقات. الطبعة الأولى. بیروت: الکتب الثقافیة.

ابن‌عجیبه، احمدالحسنى. 1419. البحرالمدید. تصحیح احمد عبدالله قرشى‏. الطبعة الأولى. قاهره: حسن عباس زکى‏.

ابن‌عربی، محیی‌الدین محمد. بی‌تا. الفتوحات المکیة. الطبعة الأولى. بیروت: دار الصادر.

ابن‌عساکر، علی‌بن الحسن. 1415. تاریخ مدینة دمشق. تحقیق علی شیری. بیروت: دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع.

اسیرى لاهیجى، شمس‌الدین محمّد. 1368. أسرارالشهود فى معرفة الحقّ المعبود. تصحیح سیّدعلی آل داود. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

باقلانی، قاضی أبوبکر محمدبن الطیب. 1414. تمهیدالأوائل وتلخیص الدلائل. تحقیق الشیخ عمادالدین أحمد حیدر. چ3. بیروت: الکتب الثقافیة.

بخاری، أبوعبدالله محمدبن إسماعیل. 1401. صحیح‌البخاری. بیروت: دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع.

بقلى شیرازى، روزبهان. 1374. شرح شطحیات. تحقیق و تصحیح هانرى کربن. چ3. تهران: طهورى.

تهانوى، ‏محمّدعلى. 1996. کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم. الطبعة الأولى. بیروت‏: مکتبة لبنان ناشرون‏.

جرجانى، میر سید شریف. على‌بن محمد. 1370. کتاب التعریفات. چ4. تهران: ناصرخسرو.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1362. دیوان. به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی. چ4. تهران: زوّار.

خوارزمی، الموفق‌بن أحمد. 1414. المناقب. تحقیق‌الشیخ مالک المحمودی. الطبعةالثانیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.

خوارزمى، تاج‌الدین حسین. ‏1379. شرح فصوص‌الحکم. تصحیح علامه حسن‌زاده آملى. چ2. قم: بوستان کتاب.

دانته آلیگیری. 1386. کمدی الهی (ج1: دوزخ). ترجمة شجاع‌الدین شفا. چ16. تهران: امیرکبیر.

دغیم، سمیح. 2001‏. موسوعة مصطلحات الامام فخرالدین الرازى‏. الطبعةالأولی. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.

زرّین‌کوب، عبد‌الحسین. 1361.نقد ادبی. تهران: اساطیر.

سلطان ولد. 1376. انتها نامه‏. به کوشش محمدعلى خزانه‌دار لو. چ1. تهران‏: روزنه‏.

سنایی، مجدود بن آدم. 1383. حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة. تصحیح محمدتقی مدرس رضوى. چ 6. تهران: دانشگاه تهران‏‏.

شاه نعمت الله ولى کرمانی. 1380. دیوان. تصحیح عباس خیاط‌زاده. چ1. کرمان: خانقاه نعمت اللهى.

شیخ صدوق، أبی‌جعفر محمد‌بن یعقوب‌بن إسحاق. 1368. ثواب الأعمال. به کوشش سیّدمحمد مهدی السید حسن الخرسان. الطبعةالثانیة. قم: منشورات الشریف الرضی.

شیخ طوسی، أبوجعفر محمدبن الحسن. 1409. التبیان فی‌ تفسیر القرآن. به کوشش أحمد حبیب قصیر العاملی. الطبعةالأولى. مکتب الإعلام الإسلامی.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1414. الأمالی. الطبعةالأولى. قم: دار الثقافة.

شیخ مفید، محمدبن محمدبن النعمان. 1414. الاختصاص. تحقیق علی‌أکبر الغفاری. و السیّدمحمود الزرندی. الطبعةالثانیة. بیروت: دار المفید للطباعة والنشر والتوزیع.

ع‍زال‍دی‍ن کاش‍ان‍ی، محمود. ‌۱۳8۷. م‍ص‍ب‍اح‌‌‌ال‍ه‍دای‍ة ‌و م‍ف‍ت‍اح‌ال‍ک‍ف‍ایة‌. ب‍ه‌ ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ ج‍لال‌ال‍دی‍ن‌ ه‍م‍ای‍ی. ت‍ه‍ران‌: ه‍م‍ا‏.

عزلتى خلخالى، ادهم. 1381. رسائل فارسى ادهم خلخالى. تحقیق و تصحیح عبدالله نورانى. چ1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.

عطار نیشابوری، فرید الدین. 1323‏. مظهرالعجائب و مظهرالاسرار. تهران‏: بى‌نا.

ــــــــــــــــــــــــــ . ‏1376. لسان‌الغیب‏. تصحیح حسین حیدرخانى‏. چ1. تهران‏: سنائى‏.

عین‌القضات همدانى. 1341. تمهیدات. تصحیح عفیف عسیران. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

ــــــــــــــــــــ . 1385. دفاعیات (شکوى الغریب).ترجمة قاسم انصارى. تهران: منوچهرى.

غزنوى، سدیدالدین محمد. 1384. مقامات ژنده پیل. تصحیح حشمت مؤید. چ3. تهران: علمى و فرهنگى.

فیض کاشانی، محمدمحسن. ‌1372.راه روشن. به کوشش سیّدمحمد صادق عارف. مشهد: آستان قدس رضوی.

ــــــــــــــــــــــــــــــ . 1381. دیوان. تصحیح مصطفى فیض کاشانى. چ2. ‏قم‏: اسوه‏.

مجلسی، محمدباقر. 1403. بحارالأنوار. تحقیق عبدالرحیم الربانی. الطبعة‌الثالثة. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

محمودی، محمد باقر. 1385. نهج‌السعادة فی مستدرک نهج‌البلاغة. الطبعةالأولى. بیروت: مؤسسة التضامن الفکری.

مطهری، مرتضى. ۱۳۷۱.یادداشت‌ها. تهران: صدرا.

مولوی، جلال‌الدین محمد. 1363. کلیات شمس تبریزی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ10. تهران: امیرکبیر

ـــــــــــــــــــــــــ . ‌‌1386. مثنوی معنوی. به کوشش و اهتمام رینولد نیکلسون. ‌چ13. تهران: شهزاد.

هاکس، جیمز. 1349. قاموس کتاب مقدس. تهران: طهوری و نور جهان.

هجویرى، ابو الحسن على. 1384. کشف‌المحجوب. به کوشش محمود عابدی. چ2. تهران: سروش.

References

Holy Qor’ān.

Ketāb-e Moqaddas. (1987). 2^nd ed.  Tehrān: Anjoman-e Ketābe Moqaddas-e Īrān.

Asīrī Lāhījī. Šams al-dīn Mohammad. (1989/1368SH). Asrār al-šohūd fī ma’rafat al-haq al-ma’būd. Ed. by Seyyed Alī Āle Dāvūd. Tehrān: Mo’asseseye Motāle’āt va Tahqīqāt-e Farhangī.

Āštiyānī, Seyyed Jalāl al-dīn. (2002/1381SH). Šarh bar zād al-mosāferīn. Qom: Daftar-e Tablīqāt-e Eslāmī.   

Attār-e Neyšābūrī, Farīd al-dīn. (1944/1323SH). Mazhar al-ajāyeb va mazhar al-asrār. Tehrān: No Publisher.

_________________________. (1997/1376SH). Lesān al-qeyb. Ed. by Hossein Heydar Xānī. 1^st ed. Tehrān: Sanāeī.

Bāqelānī, Qāzī Abūbakr ebn-e Esmā’īl. (1414). Tamhīd al-aval va talxīs al-dalāyel. With The effort of Al-šeyx Emād al-dīn Ahmad Heydar. 3^rd ed. Beirūt: Al-kotob al-seqāfīyat.

Baqlī Šīrāzī, Rūzbahān. (1995/1374SH). Šarh-e šathiyāt. Ed. by Henry Corbin. 3^rd ed.  Tehrān: Tahūrī.

Boxārī, Abū Abdollāh Mohammad ebn-e Esmā’īl. (1401). Sahīh-e boxārī. Beirūt: Dār al-fekr leltebā’at va al-našr va al-tozī’. 

Dante Alighieri. (2007/1386SH). Komedī elāhī (‎La Divina Commedia). Vol. 1. Tr. by Šojā’ al-dīn Šafž. 16^th ed. Tehrān: Amīrkabīr.

Deqīm. Samīh. (2001/1380SH). Mosū’āt mostalahā al-emām faxr al-dīn al-rāzī, 1^st ed.  Beirūt: Lebanon Nāšerūn. 

Ebn-e Ajība, Ahmad al-hasanī. (1419). Al-bahr al-madīd. Ed. by Ahmad Abdollāh Qarašī. 1^st ed. Cairo: Hasan Abbās Zakī.

Ebn-e Arabī, Mohī al-dīn Mohammad. (no date). Al-fotūhāt al-makīyat. 1^st ed. Beirūt:  Dār al-sāder.

Ebn-e Asāker. Alī ebn-e al-hasan. (1994/1415AH). Tārīx-a madīne-ye damešq. With The effort of Alī Bašīrī. Beirūt: Dār al-fekr leltebā’at va al-našr va al-tozī’. 

Ebn-e Habbān, Abū Hātam Mohammad ebn-e Habbān ebn-e Ahmad. (2014/1393SH). Al-seqāt. 1^st ed. Beirūt: Al-kotob al-seqāfat.

Eynolqozzāt Hamedānī. (1962/1341SH). Tamhīdāte. Ed. by Afīf Oseyrān. 1^st ed. Tehrān: Dānešgāh-e Tehrān.

__________________. (2006/1385SH). Defā’iyāt (Šekvā al-qarīb). Tr. by Qāsem Ansārī. Tehrān: Manūčehrī.

Ezzoddīn Kāšānī. (2008/1387SH). Mesbāh al-hedāyat va meftāh al-kefāyat. Ed. by Jalāl al-dīn Homāeī. Tehrān: Homā.

Feyz Kāšānī, Mohammad Mohsen. (1993/1372SH). Rāh-e rowšan. With the Effort of Seyyed Mohammad Sādeq Āref. Mashhad: Āstān-e Qods-e Razavī.

____________________________. (2002/1381SH). Dīvān. Ed. by Mostafā Feyz Kāšānī. 2^nd ed.  Qom: Osve.

Hāfez, Šams al-dīn Mohammad. (1983/1362SH). Dīvān. With The effort of Mohammad Qzvīnī & Qāsem Qanī. 4^th ed. Tehrān: Zavvār.

Hawkes, James. (1970/1349SH). Qāmūs-e ketāb-e moqaddas. Tehrān: Tahūrī & Nūrjahān.

Hojvīrī, Abolhasan Alī. (2005/1384SH). Kašf al-mahjūb. With the effort of Mahmūd Ābedī. 2^nd ed.  Tehrān: Sorūš.

Jorjānī, Mīr Seyyed Šarīf, Alī ebn-e Mohammad. (1997/1370SH). Ketāb al-ta’rīfāt. 4^th ed. Tehrān: Nāser Xosrow.

Mahmūdī, Mohammad Bāqer. (2006/1385SH). Nahj al-sa’ādat fī mosdadrak nahj al-balāqat. Beirūt: Mo’assesat al-tazāmen al-fekrī.

Majlesī, Mohamad Bāqer. (1983/1403AH). Behār al-anvār. With the effort of Abdolrahīm al-rabbānī. 3^rd ed.   Beirūt: Dāre Ehyā-ye Torās al-arabī.

Molavī, Jalāl al-dīn Mohammad. (1984/1363SH). Koliyāt-e šams-e tabrīzī. Ed. by Badī’ al-zamān Forūzānfar. 10^th ed.  Tehrān: Amīrkabīr.

__________________________. (2007/1386SH). Masnavī-ye ma’navī. With the effort of Reynold Nikolson. 13^th ed.  Tehrān:  Šahrzād.

Motaharī, Mortezā. (1992/1371SH). Yād-dāšt-hā. Tehrān: Sadrā.

Ozlatī Xalxālī, Adham. (2002/1381SH). Rasā’el-e fārsī-ye adham xalxālī. With the Effort of Abdollāh Nūrānī. ^1st ed. Tehrān: Anjoman.

Qaznavī, Sadīddodīn Mohammad. (2005/1384SH). Maqāmāt-e žende pīl. Ed. by Hešmat Mo’ayyed Zāde. 3^rd ed. Tehrān: Elmī Farhangī.

Šāh ne’matollāh Valī Kermānī. (2001/1380SH). Dīvān. Ed. by Abbās Xayyāt Zāde. 1^st ed.  Kerman: Xāneqāh-e Nematollāhī.

Sanāeī, Majdūd ebn-e Ādam. (2004/1383SH). Hadīgat al-haqīqat va šarī’at al-tarīqat.  Ed. by Mohammad Taqī Moddarres Razavī. 6^th ed. Tehrān: Dānešgah-e Tehrān.

Šeyx Mofīd, Mohammad ebn-e Mohammad ebn-e al-no’mān. (1989/1368SH). Al-extesās. With the Effort of Alīakbar Qaffārī & al-seyyed Mahmūd al-zarandī. 2^nd ed.  Beirūt: Dār al-mofīd Leltebā’at va al-našr va al-tozī’.  

Šeyx Sadūq, Abī Ja’far Mohammad ebn-e Ya’qūb ebn-e Eshāq. (1989/1368SH). Savāb al-a’māl. With the Effort of Seyyed Mohammad Mahdī al-seyyed Hasan Al-xorāsān. 2^nd ed.   Qom: Manšūrāt al-šarīf al-razī.

Šeyx Tūsī, Abū Ja’far Mohammad ebn-e Hasan. (1988/1409 AH). Al-tebiyān fī tafsīr-e al-qor’ān. With the Effort of Ahmad Habīb Qasīr al-āmolī. 1^st ed.  Maktab al-a’lām al-eslāmī.

_______________________________________. (1993/1414AH). Al-amālī. 1^st ed.  Qom: Dār al-seqāfat.

Soltān Valad. (1997/1376SH). Entehā-nāme. With the Effort of Mohammad Alī Xazānedārlū. 1^st ed.  Tehrān: Rozane.

Tahānavī, Mohammad Alī. (1996/1417AH). Kašāf-e estelāhāt al-fonūn va al-olūm. 1^st ed. Beirūt: Lebanon Nāšerūn.

Xārazmī, Al-Movafaq e­bn-e Ahmad. (1993/1414AH). Al-Mināhqīb. Research Al-Šayx Mālek al-Mahmūdī. 2^nd ed. Qom: Našr al-eslāmī.

Xārazmī, Tājoddīn Hossein. (2000/1379SH). Šarh-e fosūs al-hekam. Ed. by Allāmeh Hasanzādeh Āmolī. 2^nd ed. Qom: Būstān-e Ketāb.

Zarrīnkūb, Abdolhossein. (1982/1361SH).  Naqd-e adabī. Tehrān: Asātīr.