بررسی سِیرِ آراء و عقایدِ اهل تصوف دربارۀ نظریۀ «بدایه الاولیاء، نهایه الانبیاء»

محورهای موضوعی : اسطوره

امیرحسین همتی ¹

1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد

تاریخ دریافت : 1394/03/03 تاریخ پذیرش : 1394/03/03 تاریخ انتشار : 1392/04/01

کلید واژه: ولیّ, ولایت, نبوّت, حکیم ترمذی, ابن عربی, سعدالدین حمّویه,

چکیده مقاله :

بنیادی‌ترین اصل و مهم‌ترین مسأله در تصوف و عرفان اسلامی، موضوعِ ولایت و شناختِ ولی است. اکثرِ قریب به اتفاقِ موضوعاتی که در عرفانِ اسلامی مجالِ طرح و بررسی یافته‌اند، برحولِ محورِ ولایت شکل گرفته و تکامل پیدا کرده‌اند. از زمانی که تصوف از مرحلۀ زهد وارد مراحلِ پیچیده‌ترخود شد، بحث دربارۀ ولی و مقامِ ولایت هم روی در رشد و کمال نهاد. در طول تاریخِ عرفان و تصوف اسلامی، مباحثی گوناگون و حاشیه‌های متعدد درباره موضوع ولایت و شخصیّتِ ولی شکل گرفته است. این مباحث در برخی موارد بسیار جنجال برانگیز شده و برای چندین قرن ذهنِ صاحبان اندیشه را به خود مشغول ساخته بودند. یکی از این مسائل مورد نزاع، نظریۀ بدایة الاولیاء، نهایة الانبیاء است. این نظریه، بیان‌کنندۀ برتری مقامِ ولایت بر مقامِ نبوّت است؛ و به ظاهر، در مقابلِ نظریۀ نهایة الاولیاء، بدایة الانبیاء که بیان کننده برتری مقامِ نبوت بر مقامِ ولایت است، قرار دارد. در این مقاله، ضمن نشان دادنِ سیرِ تاریخی و فرایندِ شکل‌گیری این نظریه، به بررسی عقاید و آرایِ دو گروه درگیر در این نزاع فکری نیز توجه شده است. از دیگر مواردِ مورد نظر در این مقاله، تبیینِ چگونگی برقراری پیوند میان طرفداران هر دو گروه و توضیح درخصوصِ استدلال‌های مطرح شده برای پایان بخشیدن به این نزاع عقیدتی است

چکیده انگلیسی:

The fundemental and most important issue in Sufism and Islamic mysticism is welayah and knowing wali. Nearly all of the subjects in Islamic mysticism are formed and developed in relation to the problem of welayah. Questions and discussions about wali and walayah has became more salient and complicated as Sufism moved from mere worshiping stages into more complicated phases. Over time, different and additional issues have emerged about walayah some of them have really been controversial among scholars for several centuries. One of these controversial issues is the theory of “badayat-ol- owlia, nahayat- al- Anbia”. In this theory the superiority of walayah over nabovah (prophethood) is the key proposition. It seems that, this theory stands against the theory of “nahayat- al- owlia, badayat- ol- anbia”, in which nabovah has superiority over welayah. In this article, in addition reviewing the history and the way of formation of this theory we study ideas provided by both groups about these concepts. In an attempt to put an end to the controversies, we also try to provide a kind of explanation for the relation between the followers of the two views.

منابع و مأخذ:

کتابنامه

قرآن مجید.

ابن‌ عربی، محیی‌الدین. 1387. فصوص الحکم. تصحیح و ترجمه محمد خواجوی. تهران: مولی.

ابن کربلایی تبریزی، حافظ حسین. 1349. روضات الجنان و جنات الجنان. تصحیح و تعلیق جعفر سلطان القرائی. تهران:  بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

ابن مبارک بخاری، صلاح‌الدین.1371. انیس الطالبین و عُدّه السالکین. تصحیح و مقدمه دکتر خلیل ابراهیم صاری اوغلی. به کوشش دکتر توفیق هاشم سبحانی. تهران: کیهان.

ابن منظور الافریقی، ابی‌الفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم. 1405 ق. لسان العرب. قم: ادب الحوزه.

ابوعلی عثمانی. 1374. ترجمه رساله قشیریه. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چاپ چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.

انصاری، خواجه عبدالله. 1368. صد میدان. به اهتمام دکتر قاسم انصاری. چاپ چهارم. تهران: کتابخانه طهوری.

باخرزی، ابوالمفاخر یحیی. 1383. اوراد الاحباب وفصوص آلاداب. به کوشش ایرج افشار. چاپ دوم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

جام نامقی، احمد. 1368. انس التائبین. تصحیح و توضیح دکترعلی فاضل. تهران: توس.

جامی، نورالدین عبدالرحمن. 1382. نفحات‌الانس من حضرات القدس. مقدمه، تصحیح و تعلیقات دکتر محمود عابدی. چاپ چهارم. تهران: اطلاعات.

_______________ . 1381. نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص. مقدمه و تصحیح و تعلیقات ویلیام چیتیک. چاپ دوم. تهران: موسسه حکمت و فلسفه ایران.

الجوهری، اسماعیل بن حماد. 1368. الصحاح. تحقیق احمد عبدالغفور عطار. بیروت: دارالعلم للملابین.

حمّویه، سعدالدین. 1362. المصباح فی التصوّف. مقدمه، تصحیح و تعلیق نجیب مایل هروی. تهران: مولی.

رشیدالدین میبدی، ابوالفضل. 1371. کشف الاسرار و عدّة الابرار. به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.

الزبیدی، سید محمد مرتضی الحسینی. 1385ق. 1965م. تاج العروس من جواهر القاموس. تحقیق ابراهیم الترزی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

سراج طوسی، ابونصر. 1382. اللّمع فی التصوف. تصحیح و تحشیه رینولد آلن نیکلسون. ترجمه دکتر مهدی محبتی. تهران: انتشارات اساطیر.

السمعانی، شهاب‌الدین ابوالقاسم احمد ابن ابی المظفر منصور. 1368. روح الارواح فی شرح اسماء الملک الفتاح. تصحیح و توضیح نجیب مایل هروی. تهران: علمی و فرهنگی.

سهلگی بسطامی، ابوالفضل محمد بن علی. 1384. النور من کلمات سلطان العارفین ابی یزید طیفور (دفتر روشنایی). مترجم دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی. چاپ دوم. تهران: سخن.

شمس تبریزی، علی بن ملک داد. 1385. مقالات شمس. تصحیح و تعلیق محمد علی موحد. چاپ سوم. تهران: خوارزمی.

صفی‌پور، عبدالرحیم ابن عبد‌الکریم. بی‌تا. منتهی الارب فی لغه العرب. تهران: سنایی.

علاء‌الدوله سمنانی، احمد بن محمد بن احمد بیابانکی. 1362. العروه لأهل الخلوه و الجلوه. تصحیح و توضیح نجیب مایل هروی. تهران: مولی.

الفیروز‌آبادی، مجدالدین محمد بن یعقوب. 1371 ق. القاموس المحیط. بیروت: دارالجلیل.

القشیری، ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن. 1425ق. الرساله القشیریه فی علم التصّوف. تحقیق احمد عنایه و د. محمد الاسکندرانی. بیروت: الناشر دارالکتب العربی.

لاهیجی، شیخ محمد. 1374. مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز. مقدمه کیوان سمیعی. چاپ ششم. تهران: سعدی.

محمد بن منور. 1386. اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید. مقدمه، تصحیح و تعلیقات دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی. چاپ هفتم. تهران: آگاه.

محمود ابن عثمان. 1333.فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه. به کوشش ایرج افشار. تهران: کتابخانه دانش.

مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل بن محمد. 1363. شرح التعرّف لمذهب التصّوف. مقدمه و تصحیح و تحشیه محمد روشن. تهران: انتشارات اساطیر.

النبهانی، یوسف بن اسماعیل. 1329 ق. جامع کرامات الاولیا. بیروت: دار صادر.

نجم‌الدین کبری. 1363. الأصول العشره. ترجمه و شرح عبدالغفور لاری. به اهتمام نجیب مایل هروی. تهران: مولی.

نسفی، عزیزالدین. 1388. الانسان الکامل. با پیشگفتار هانری کُربَن، تصحیح و مقدمه ماریژان موله. چاپ نهم. تهران: طهوری.

___________. 1379. بیان التنزیل. تصحیح و تعلیق سید علی اصغر میر باقری‌فرد. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

هجویری، ابوالحسن علی بن عثمانی. 1386. کشف المحجوب. تصحیح و تعلیقات دکتر محمود عابدی. چاپ سوم. تهران: سروش.

References

The Holy Quran.

Abu-'Ali 'Osmāni. (1995/1374SH). Tarjeme-ye resāle-ye Qosheiriyah. Ed. By Badi'-ozzamān Forouzānfar. Tehran: 'Elmi o farhangi.

'Alā'-oddowle Semnāni, 'Ahmad ibn mohammad ibn 'Ahmad biābānaki. (1983/1362SH). Al-'Orwah le-ahl-el-khalwat-e wa-l-jelwah. Ed. & Explaned by Najib Māyel Heravi. 1^st ed. Tehran: Mowlā.

Al-firouz-ābādi, Majd-oddin Mohammad ibn Ya'qoub. (1951/1371AH). Al-qāmous-ol-mo'hit. Beirut: Dār-ol-Jalil.

Al-Jawhari, Ismāeil ibn 'hammād. (1983/1362SH). A-SSe'hā'h. Research by A'hmad 'Abd-ol-ghafour 'Attār. 1^st ed. Beirut: Dār-ol-'elm le-lmalābin.

Al-nabhāni, Yousof ibn Ismā'eil. (1911/1329AH). Jāme'-e kerāmāt-el owliā'. Beirut: Dār Sāder.

Al-Qoshairi, Abu-lqāsem 'Abd-ol-karim ibn Hawazen. (2004/1425AH). A-resālat-ol-qosheiriyah fi 'elm-ettasawof. Research by 'Ahmad 'Enāyah & Dr. Mohammad Al-eskandarāni. Beirut: Dār-ol-kotob-el-Arabi.

Ansāri, Khaje 'Abdo-llah. (1989/1368SH). Sad meidān. With the Efforts of Qāsem Ansāri. 4^th ed. Tehran: Ketābkhāne-ye Tahouri.

Bākhrazi, Abo-lmafākher Yhayā. (2004/1383SH). Awrād-ol-ahbāb wa fosous-ol-ādāb. With the Efforts of Iraj Afshār. 2^nd ed. Tehran. University of Tehran.

Hamouyah, Sa'd-oddin. (1983/1362SH). Al-mesbā'h fi-ttasawof. Ed., Introduction & Explanation by Najib Māyel Heravi. 1^st ed. Tehran: Mowlā.

Hojviri, Ali ibn ꞌOthman. (2007/1386H). Kashf-ol-mahjoub. ed. by Mahmoud ꞌĀbedi. 3^rd ed. Tehran: Soroush.

Ibn karbalaei Tabrizi, 'Hāfez 'Hosein. (1970/1349SH). Rawazāt-ol-janān wa jannāt-ol jenān. Ed. By Ja'far Soltān Al-qarāei. Tehran: Bongāh-e tarjeme o nashr-e ketāb.

Ibn Manzour Al-efriqi, Abi-l-Fazl Jamāl-oddin Mohammad ibn Mokarram. (1984/1405AH). Lisān-ol-Arab. Qom: Adab-ol-hawzah Pub.

Ibn- Mobārak Bokhāri, Salā'h-oddin. (1992/1371SH). Anis-ottālebin wa 'Oddat-ossālekin. Ed. & Introduction by Dr. Khalil Ebrāhim Sāri ughli. With the Efforts of Dr. Towfiq Hāshem Sobhāni. 1^st ed. Tehran: Keihān.

Ibn-Arabi, Mohya-ddin. (2007/1386SH). Fosous-ol-hekam. Ed. &Tr. By Mohammad Khajavi. 1^st ed. Tehran: Mowlā.

Jām-e Nāmeqi, Ahmad. (1989/1368SH). Ons-ottaebin. Ed. & Explanation by Dr. 'Ali Fāzel. 1^st ed. Tehran: Tous.

Jāmi, Nour-oddin 'Abd-orrahmān. (2002/1381SH). Naqd-onnosous fi shar'h-e naqsh-el-fosous. Ed., Introduction & Explanation by William Chittick. 2^nd ed. Tehran: Hekmat o falsafe Institute.

------------------------------------------. (2003/1382SH). Nafahāt-ol-ons men hazarāt-el-qods. Ed., Introduction & Explanation by Dr. Ma'hmoud 'Abedi. 4^th ed. Tehran: Etelā'āt.

Lāhiji, Sheikh Mohammad. (1995/1374SH). Mafāti'h-ol-e'jāz fi shar'h Golshan-e rāz. Introduction by Keivān Sami'ei. 6^th ed. Tehran: Sa'di.

Mahmud ibn 'Osmān. (1954/1333SH). Ferdows-ol-morshediyah fi asrāre-ssamadiyah. With the Efforts of Iraj Afshār. Tehran: Ketābkhāne-ye Dānesh.

Mohammad Ibn Monavar. (2007/1386SH). Asrār-ottowhid fi maqāmāt-esheikh Abu-Saeed. Introduction, Foreword and Ed. By M.Rezā Shafi'ei Kadkani. 7^th ed. Tehran: Āgāh.

Mostamli Bokhāri, Abu-ebrāhim Esmā'eil ibn Mohammad. (1984/1363SH). Shar'h-etta'arrof le-mazhab-ettasawof. Ed., Introduction & Explanation by Mohammad Rowshan. 1^st ed. Tehran: Asātir.

Nasafi, Aziz-oddin. (2000/1379SH). Bayān-ottanzil. Ed. By S. 'Ali Asghar Mirbāqeri. 1^st ed. Tehran: Anjoman-e āsār o mafākher-e farhangi.

-----------------------. (2009/1388SH). Al-ensān-ol-kāmel. Foreword by Hanry Corbin. Ed. & Introduction by Mariejean Mollet. 9^th ed. Tehran: Tahouri.

Rashid-oddin Maybodi, Abu-l-fazl. (1992/1371SH). Kashf-ol-asrār wa 'Oddat-ol-abrār. With the Efforts of 'Ali Asghar 'Hekmat. 5^th ed. Tehran: Amirkabir.

Safipour, 'Abd-orra'him ibn 'Abd-ol-karim. (?). Montahi-ol-arab fi loghat-el-'Arab. Tehran: Sanāei.

Sahlagi Bastāmi. Abu-l-fazl Mohammad ibn 'Ali. (2005/1384SH). A-nnour men kalemāt-e soltān-el-'arefin abi-Yazid Tayfour (Daftar-e rowshanaei). Tr. By Dr. M. Reaz Shafi'ei Kadkani. 2^nd ed. Tehran: Sokhan.

Sam'āni, Shahāb-oddin Abo-lqāsem Ahmad ibn abi-lmozaffar Mansour. (1989/1368SH). Rou'h-ol-arwā'h fi shar'h-e asmā-el-malek-el-fatta'h. Ed. & Explaned by Najib Māyel Heravi. 1^st ed. Tehran: 'Elmi o farhangi.

Sarrāj-e Tousi, Abu-Nasr. (2003/1382SH). Al-loma' fi-ttasawof. Ed. By Reynold A. Nicholson. Tr. By Dr. Mahdi Ma'habbati. 1^st ed. Tehran: Asātir.

Shams-e Tabrizi, Shams-oddin 'Ali ibn Mohammad. (2003/1382SH). Maqālāt. Ed. By Mohammad 'Ali Mowa'hed. 3^rd ed. Tehran: khārazmi.