بررسی افکار و باورهای گنوسی ابوالعلاء معرّی و صادق هدایت

محورهای موضوعی : اسطوره

حمیدرضا اردستانی رستمی ¹

1 - استادیاردانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول

تاریخ دریافت : 1394/03/03 تاریخ پذیرش : 1394/03/03 تاریخ انتشار : 1392/04/01

کلید واژه: زن, شرّ, ابوالعلاء معرّی, صادق هدایت, گنوسیس, گیاه‌خواری, رنج و زیستن,

چکیده مقاله :

با نگاهی به تاریخ زندگی سخنورانِ اندیشمند، به نام کسانی برمی‌خوریم که زیستن آنها متفاوت از دیگران بوده است و این تفاوتِ برخاسته از پیچیدگی‌های شخصیّتی باعث شده است که هر کس از پندار خود سخنی دربارة آنان بگوید و امکان شناخت حقیقی آنها فراهم نیاید. از جملة این کسان در تاریخ ادب فارسی، صادق هدایت در دورة معاصر است که پرسش‌ها، سرگشتگی‌ها و شوریدگی‌هایِ حاصل از تفکرات خود را در داستان‌هایش بیان کرده است. همانند این اندیشمند در ادب تازی، ابوالعلاء معرّی است که همان پیچیدگی‌های فکری و شخصیّتی را در روزگار گذشته دارا بوده است. ممکن است بخشی از این اندیشه‌ها و باورها تحت تأثیر اندیشه‌های گنوسی (= آمیزه‌ای از عقاید فلسفی – دینیِ یهودی، مصری، بابلی، یونانی، سوری و ایرانی) شکل گرفته باشد. پژوهش کنونی بر آن است که برخی از همین باورهای مشترک فکری برخاسته از اندیشه‌های گنوسی، چون مانویت، مزدکیه و مرقیون، همانندِ دوری جستن از زنان، اجتناب از خوردنِ گوشت و توجّه به گیاه‌خواری، باور به رنجبار بودنِ زیستن و آمیختگی تن و جهان به شرارت را آشکار سازد.

چکیده انگلیسی:

In history, the life of some thinkers are different from the other people. This difference comes from their personality complexities which by its turn have given rise to many different perspectives about them given by many people.The consequence is that, knowing these thinkers truly is not an easy task. In the field of Persian literature, one of these great men is the contemporary writer, Sadegh Hedayat, whose problems, wanders, and doubts are visible in his stories. Fairly similar to Hedayat in Arabic literature is Abulala Maa'ry since the same complexities can be seen in his thoughts. One of the reasons of these complexities  in these two writers cab be attributed to the impact of Gnositic doctrine that is a mixture of Jewish, Egyptian, Babelian, Greek, Syrian, and Iranian philosophical and religious creeds. This research tries to clarify some of these mutual believes like avoiding women, abstaining eating meat and inclining to vegetarianism, believing in ascetic life, interweaving body and soul to evil, originated from the Gnostic ideas as Manichaeism, Mazdakism and Marcionism.

منابع و مأخذ:

کتابنامه

آموزگار، ژاله و احمد تفضّلی. 1387. زبان پهلوی. چاپ ششم. تهران: معین.

ابن بلخی. 1385. فارسنامه. تصحیح و تحشیة گای لیسترنج و رینولد نیکلسون. تهران: اساطیر.

ابن خلکان، شمس‌الدین احمد بن محمد. 1992. الوفیات الاعیان. بیروت: دارالثقافه.

ابوالقاسمی، محسن. 1387. مانی به روایت ابن ندیم. چاپ سوم. تهران: طهوری.

ــــــــــــــــــ. 1386. تاریخ زبان فارسی. چاپ هشتم. تهران: سمت.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1386. سروده‌های روشنایی. تهران: اسطوره و پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.

ـــــــــــــــــــــ. 1387الف. اسطوره؛ بیانِ نمادین. چاپ دوم. تهران: سروش.

ـــــــــــــــــــــ.1387ب. اسطورة آفرینش در آیین مانی. چاپ چهارم. تهران: کاروان.

اکبری مفاخر، آرش. 1387. «اهریمن‌پرستی زروانی و نمونه‌های بازمانده از آن»، نامة ایران باستان، سال هشتم. شمارة اول و دوم.

ایرج میرزا. 1339. دیوان. تهران: کتابخانة مظفری.

بنونیست، امیل. 1386. دین ایرانی. ترجمة بهمن سرکاراتی. چاپ سوم. تهران: قطره.

بهار، مهرداد. 1384. ادیان آسیایی. چاپ پنجم. تهران: چشمه.

ــــــــــ.1385. جستاری در فرهنگ ایران. تهران: اسطوره.

بیرونی، ابوریحان. 1389. آثارالباقیه. ترجمة اکبر داناسرشت. چاپ ششم. تهران: امیرکبیر.

پورجوادی، نصرالله. 1389. «پرهیز از گوشت‌خواری در تصوف»، نامة فرهنگستان، دورة یازدهم. شمارة دوم.

پیرنیا، حسن. 1387. تاریخ ایران. چاپ دوم. تهران: باران اندیشه.

تدین نجف‌آبادی، مهدی و علی رمضانی.1390. «چهرة انسان، تجلّی‌گاه قرآن در نزد سیدعمادالدین نسیمی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س هفتم. شمارة 24.

حلبی، علی‌اصغر. 1380. تاریخ اندیشه‌های سیاسی در ایران و اسلام. تهران: اساطیر.

ـــــــــــــــ.. 1386. شرح مثنوی. تهران: زوّار.

حموی، یاقوت. بی‌تا. معجم‌الادبا بالارشادالادیب الی معرفه الادیب. بیروت: دارالغرب اسلامی.

دستغیب، عبدالعلی. 1364. نقد آثار هدایت. تهران: سپهر.

دولتشاهی فیروز، مهین. 1379. «دایی‌ام صادق هدایت». شناخت‌نامة صادق هدایت. به کوشش شهرام بهارلوئیان و فتح‌الله اسماعیلی. تهران: قطره. صص 597-593.

رضایی، مهدی و حشمت‌الله آذرمکان. 1390. «مقایسة جاودانگی در اساطیر زردشتی و سامی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، س هفتم. شمارة 25.

رید، ایویلین. 1388. مادرسالاری. ترجمة افشنگ مقصودی. تهران: گل آذین.

زبور مانوی. 1388. ترجمه از قبطی سی. آر. سی. آلبری. گزارش فارسی از ابوالقاسم اسماعیل‌پور. ویراست دوم. تهران: اسطوره.

سرّامی، قدمعلی و سیما منصوری. 1390. «هفت زینة مهری در هفت خوان بیژن»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، س هفتم. شمارة 23.

شکری فومشی، محمد. 1382. «مبانی عقاید گنوسی در مانویت»، نامة ایران باستان، سال سوم. شمارة اول.

شهرستانی، محمدبن عبدالکریم. 2003. الملل و النحل. بیروت: دار و مکتبه الهلال.

صفا، ذبیح‌الله. 1371. تاریخ ادبیات در ایران. ج1. چاپ دوازدهم. تهران: فردوس.

فرّوخ، عمر. 1381. عقاید فلسفی ابوالعلاء معرّی. ترجمة حسین خدیوجم. چاپ دوم. تهران: مروارید.

فروید، زیگموند. 1362. توتم و تابو. ترجمة ایرج باقرپور. تهران: آسیا.

فریزر، جیمز جرج.1387. شاخة زرّین: پژوهشی در جادو و دین. ترجمة کاظم فیروزمند. چاپ پنجم. تهران: آگاه.

کریستن‌سن، آرتور. 1385. ایران در زمان ساسانیان. ترجمة رشید یاسمی. چاپ پنجم. تهران: صدای معاصر.

ـــــــــــــــــ. 1388. مزداپرستی در ایران قدیم. ترجمة ذبیح الله صفا. چاپ ششم. تهران: هیرمند.

کلیما، اوتاکر. 1386. تاریخ جنبش مزدکیان. ترجمة جهانگیر فکری ارشاد. چاپ دوم. تهران: توس.

ـــــــــــــ. 1371. تاریخچة مکتب مزدک. ترجمة جهانگیر فکری ارشاد. تهران: توس.

مردان فرّخ. 2536. گزارش گمان شکن. ترجمة صادق هدایت. چاپ دوم. تهران: جاویدان.

معرّی، ابوالعلاء. 1999. دیوان اللزومیات، بیروت: مؤسسه علمی مطبوعات.

ــــــــــــــ. 2004. رساله الغفران. بیروت: دار و مکتبه الهلال.

ــــــــــــــ. 1381. شرح دیوان سقط الزند. به کوشش محمود ابراهیمی. سنندج: دانشگاه کردستان.

مقدسی، طاهر بن مطهر. 1386. آفرینش و تاریخ. مقدمه، ترجمه و تعلیقاتِ محمدرضا شفیعی کدکنی. چاپ سوم. تهران: آگاه.

مقدم، محمد. 1349. «یادبودهای من از صادق هدایت» در کتاب صادق هدایت. گردآوریِ محمود کتیرایی. تهران: اشرفی – فرزین. صص 350-349.

میرفخرایی، مهشید. 1387. فرشتة روشنی. چاپ دوم. تهران: ققنوس.

ناصرخسرو، ابومعین. 1384. خوان الاخوان. تصحیح علی‌اکبر قویم. تهران: اساطیر.

ـــــــــــــــــــ. .1385. زادالمسافرین. تصحیح و تحشیة محمد بذل‌الرحمن. چاپ دوم. تهران: اساطیر.

ویدن گرن، گئو. 1387. مانی و تعلیمات او. ترجمه نزهت صفای اصفهانی. چاپ سوم. تهران: نشر مرکز.

هالروید، استوارت. 1388. ادبیات گنوسی. ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: اسطوره.

هدایت، صادق. 1344. زنده به گور. چاپ هفتم. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــ.. 2536الف. بوف کور. چاپ دوم. تهران: جاویدان.

ـــــــــــــ. 2536ب. دختر ساسان و اصفهان نصف جهان. چاپ دوم. تهران: جاویدان.

ـــــــــــــ. 1342. فواید گیاه‌خواری. چاپ سوم. تهران: امیر کبیر.

ــــــــــــــــــــــــــ. 1346. سه قطره خون. چاپ سوم. تهران: جاویدان.

هینلز، جان. 1386. شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضّلی. چاپ دوازدهم. تهران: چشمه.

یاحقی، محمدجعفر. 1376. چون سبوی تشنه. چاپ چهارم. تهران: جامی.

یعقوبی، احمدبن یعقوب. 1387. تاریخ یعقوبی. ترجمة محمدابراهیم آیتی. چاپ دهم. تهران: علمی.

 

English References

Boyce. M. (1975). A Reader In Manichaen Middle Persian And Parthian. Tehran-Liege.

Kent .R. J. (1953). old Persian. Newyork.

Lieu, S. N. C. (1992). Manichaeism In The Later Roman Empire and Medieval china. A Historical Survey. 2nd ed. Tubingen.

Mackenzie, D. N. (1971). A Concise Pahlavi Dictionary. Oxford.

Nyberg, H. S. (1974). A Manual of Pahlavi. Wiesbaden.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

English References

Boyce. M. (1975). A Reader In Manichaen Middle Persian And Parthian. Tehran-Liege.

Kent .R. J. (1953). old Persian. Newyork.

Lieu, S. N. C. (1992). Manichaeism In The Later Roman Empire and Medieval china. A Historical Survey. 2nd ed. Tubingen.

Mackenzie, D. N. (1971). A Concise Pahlavi Dictionary. Oxford.

Nyberg, H. S. (1974). A Manual of Pahlavi. Wiesbaden.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References

Abolqāsemi, Mohsen. (2007/1386SH). Tārikh-e zabān-e Fārsi. 8^th ed. Tehran: Samt.

---------------------------. (2008/1387SH). Māni be revāyat-e Ibn Nadim. 3^rd ed. Tehran: Tahouri.

Akbari Mafākher, Ārash. (2008/1387SH). “Ahriman-parasti-e Zorvāni o nemoune-hā-ye bāzmāndeh az ān”, Nāme-ye Iran-e bāstān. No. 1&2. Pp. 22-39.

Āmouzgār, Zhāleh and Ahmad Tafazzoli. (2009/1387SH). Zabān-e Pahlavi. 6^th ed. Tehran: Mo'ein.

Bahār , Mehrdād. (2005/1384SH). Adyān-e Āsiāei. 5^th ed. Tehran: Cheshmeh.

---------------------. (2006/ 1385H). Jostāri chand dar Farhang-e Iran. 1^st ed. Tehran: Ostoureh.

Benvéniste, Émile . (2007/1386SH). Din-e Irani: bar pāye-ye matn-hā-ye mohemm-e younāni (The Persian Religion: According to the Chief Greek Texts). Tr. By Bahman Sarkārāti. 3^rd ed. Tehran: Qatreh.

Birouni, Abu-rei'hān. (2010/1389SH). Āsār-ol-bāqiyah. Tr. By Akbar Dānāseresht. 6^th ed. Tehran: Amirkabir.

Christensen, Arthur. (2006/1385SH). Iran dar zamān-e Sāsāniān(L'Iran sous les Sassanides). Tr. By Rashid Yāsemi. 5^th ed. Tehran: Sedā-ye Mo'āser.

--------------------------. (2009/1388SH). Mazdā parasti dar Iran-e qadim (Worshiping Mazdā in Ancient Iran). Tr. By Zabi'h-ollah Safā. 6^th ed. Tehran: Hirmand.

Dastgheib, 'Abd-ol-'ali. (1985/1365SH). Naqd-e āsār-e Sādeq Hedāyat. 1^st ed. Tehran: Sepehr.

Dowlatshāhi Firouz, Mahin. (2000/1379SH). “Dāei-am Sādeq Hedāyat” (“My Uncle Sādeq Hedāyat”), in Shenākhtnāme-ye Sādeq Hedāyat. With the Efforts of Shahrām Bahārloueiān & Fat'h-ollāh Esmā'ili. Tehran: Qatreh. Pp 593-597.

Esmā'ilpour, Abu-l-qāsem. (2007/ 1386SH). Soroude-hā-ye rowshnāei. 1^st ed. Tehran: Ostoureh & Pazhouheshgāh-e mirās-e farhangi o gardeshgari.

---------------------------------. (2008/1387SH) a. Ostoureh; bayān-e nemādin. 2^nd ed. Tehran: Soroush.

---------------------------------. (2008/1387SH) b. Ostoureh-ye āfarinesh dar āein-e Māni. 4^th ed. Tehran: Kārevān.

Farroukh, 'Omar. (2002/1381SH). 'Aqāyed-e falsafi-e Abol-'alā'-e Ma'arri (philosophical Ideas of Abol-'alā' Ma'arri). Tr. by Hosein Khadivjam. 2^nd ed. Tehran: Morvārid.

Frazer, James George. (2008/1387SH) Shākhe-ye zarrin: pazhouhesh-i dar jādou o din (The golden bough: a study in religion and magic). Tr. By Kāzem Firouzmand. 5th ed. Tehran: Āgāh.

Freud, Sigmund. (1983/1382SH). Totem o tabou (Totem and tabou). Tr. By Iraj Bāqerpour. 1^st ed. Tehran: Āsiā.

'Halabi, 'Ali Asghar. (2001/1380SH). Tārikh-e andishe-hā-ye siāsi dar Iran o Eslām. 1^st ed. Tehran: Asātir.

--------------------------. (2007/1386SH). Shar'h-e Masnavi. 1^st ed. Tehran: Zavār.

'Hamavi, Yāqout. (?). Mo'jam-ol-odabā bel-ershād-e elā ma'refat-el-adib. Beirut: Dār-ol-gharb Islami.

Hedāyat, Sādeq. (1963/1342SH). Favāyed-e giāhkhāri. 3^rd ed. Tehran: Amirkabir.

--------------------. (1963/1342SH). Se qatreh khiun. 3^rd ed. Tehran: Jāvidān.

--------------------. (1965/1344SH). Zendeh be gour. 7^th ed. Tehran: Amirkabir.

--------------------.  (1977/1356SH).a. Bouf-e kour. 2^nd ed. Tehran: Jāvidān.

--------------------. (1977/1356SH).b. Parvin dokhtar-e Sāsān & Esfahān nesf-e jahān. 2^nd ed. Tehran: Jāvidān.

Holroyd, Stuart. (2009/1388SH). Adabiāt-e Genousi (The elements of Gnosticism). Tr. By Abu-l-qāsem Esmā'ilpour. 1^st ed. Tehran: Ostoureh.

Ibn Balkhi. (2006/1385SH). Fārsnāmeh. Ed. By G. Listrenj and R. A. Nicholson. 1^st ed. Tehran: Asātir.

Ibn Khalakān, Shams-oddin A'hmad ibn Mohammad. (1992). Al-wafayāt-ol-A'yān. Beirut: Dār-ossaqāfah.

Iraj Mirzā. (1960/1339SH). Divān. Tehran: Ketābkhāne-ye Mozaffari.

Jouhn Russel Hinnells. (2007/1386SH). Shenākht-e asātir-e Iran (Persian mythology). Tr. By Zhāleh Āmouzgār & Ahmad Tafazzoli. 12^th ed. Tehran: cheshmeh.

Klíma, Otakar. (1992/1371SH). Tārikhche-ye maktab-e Mazdak (Beitrage Zur Geschichte des Mazdakismus). Tr. By Jahāngir Fekri Ershād. 1^st ed. Tehran: Tous.

-------------------. (2007/1386SH). Tārikh-e jonbesh-e Mazdak-iān (Mazdak: Geschichte einersozialen Bewegungim Sassanid ischen Persien). Tr. By Jahāngir Fekri Ershād. 2^nd ed. Tehran: Tous.

Ma'arri, Abol-'alā'. (1999). Diwān –ol-lozoumiāt. Beirut: Mo'sesa 'elmi matbu'āt.

----------------------. (2002/1381SH). Shar'h-e divān-e Seqt-ozzand. With the efforts of Ma'hmoud Ebrāhimi. Sanandaj: University of Kordestan.

----------------------. (2004). Resālat-ol-ghofrān. Beirut: Dār wa maktabat-ol-helāl.

Mardān Farrokh. (1977/1356SH). Gozāresh-e gomān-shekan. Tr. By Sādeq Hedāyat. 2^nd ed. Tehran: Jāvidān.

Mirfakhrāei, Mahshid. (2008/1387SH). Fereshte-ye rowshani. 2^nd ed. Tehran: Qoqnous.

Moqaddam, Mohammad. (1970/1349SH). “Yādboud-hā-ye man az Sādeq Hedāyat” In Ketāb-e Sādeq Hedāyat. Collected by Mahmoud Katirāei. Tehran: Ashrafi & Farzin.

Moqaddasi, Tāher ibn Motahar. (2007/1386SH). Āfarinesh o tārikh. Foreword & tr. by M. Rezā Shafi'ei Kadkani. 3^rd ed. Tehran: Āgāh.

Nāser Khosrow, Abumo'ein. (2005/1384SH). Khān-ol-akhawan. Ed. By 'Aliakbar Qavim. 1^st ed. Tehran: Asātir.

-----------------------------------. (2006/1385SH). Zād-ol-mosāferin. Ed by Mohammad Bazl Al-ra'hmān. 2^nd ed. Tehran: Asātir.

Pirniā, Hasan. (2008/1387SH). Tārikh-e Iran. 2^nd ed. Tehran: Bārān-e andisheh.

Pourjavādi, Nasr-ollah. (2010/1389SH). “Parhiz az goushtkhāri dar tasavof”. Nāme-ye farhangestān, Period 11. No. 2. Pp. 37-62.

Reed, Evelyn. (2009/1388SH). Mādar-sālāri (Woman's evolution from matriarchal clan to patriarchal family). Tr. By Afshang Maqsoudi. 1^st ed. Tehran: Golāzin.

Rezāei, Mahdi and Heshmat-ollāh Āzarmakān. (2011/1390SH). “Moqāyese-ye jāvdānegi dar asātir-e Zartoshti o Sāmi”, Azad university quarterly journal of Mytho-mystic literature, No. 25. Pp. 85-105.

Safā, Zabi'h-ollah. (1992/1371SH). Tārikh-e adabiāt dar Iran. 12^th ed. Vol. 1. Tehran: Ferdows.

Sarrāmi, Qadam'ali and Simā Mansouri. (2011/1390SH). “Haft zine-ye Mehr-I dar haft-khan-e Rostam”, Azad university quarterly journal of Mytho-mystic literature. No. 23. Pp. 59-100.

Shahrestāni, Mohammad ibn 'Abd-olkarim. (2003). Al-melal va-nna'hal. Beirut: Dār wa maktabat-el-Helāl.

Shokri Fomashi, Mohammad. (2003/1382SH). “Mabāni-e 'aqāyed-e Genous-i dar Manaviat”, Nāme-ye Iran-e bastān, Year 3. No. 1. Pp. 35-66.

Tadayon Najafābādi Mahdi and 'Ali Ramazāni. (2011/1391SH). “Chehre-ye ensān, tajalligāh-e Quran dar nazd-e Seyed 'Emād-oddin Nasimi”, Azad university quarterly journal of Mytho-mystic literature, No. 24. Pp. 105-128.

Widengren,Geo. (2008/1387SH). Māni o ta'limāt-e ou (Mani and Manichaeism). Tr. By Nozhat Safā-ye Esfahāni. 3^rd ed. Tehran: Markaz.

Yā'haqi, M. Ja'far. (1997/1376SH). Chon sabou-ye teshneh. 4^th ed. Tehran: Jāmi.

Ya'qoubi, A'hmad ibn Ya'qoub. (2008/1387SH). Tārikh-e Ya'qoubi. Tr. By M. Ebrāhim Āyati. 10^th ed. Tehran: 'Elmi.

Zabour-e Mānavi. (2009/1388SH). Tr. By Abu-l-qāsem Esmā'ilpour. 2^nd ed. Tehran: Ostoureh.