مضمون‌شناسی گناه شهریار در اساطیر زرتشتی و متون پهلوی
محورهای موضوعی : اساطیر ایران و مللشکوه السادات تابش 1 * , سعید شفیعیون 2
1 - دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان
2 - دانشیار دانشگاه اصفهان
کلید واژه: مضمون‌شناسی, گناه شهریار آرمانی, جمشید, فریدون, کاوس.,
چکیده مقاله :
مضمون شناسی به‌عنوان یکی از رویکردهای جذاب و مهم ادبیات تطبیقی، به واکاوی و بررسی تحول یک الگو یا مضمون در چند متن روایی ـ ادبی می‌پردازد. یکی از مضامین اساسی در فرهنگ‌های گوناگون، مضمون گناه است که ریشه در باور و اعتقادات فرهنگی ملل مختلف دارد و به‌عنوان یک تجربه شناختی، عاطفی، یک بحران اجتماعی یا دینی، موضوعی دیرینه است که می‌توان نشانههای حضور آن را در آثار تمدن بشری یافت. در این پژوهش با روش تحلیلی ـ تطبیقی به بزه سه شهریار ایرانی ـ جمشید، فریدون و کاوس ـ از منظر مضمون شناسی پرداخته وتلاش شده توجیهی برای از دست دادن نامیرایی و جاودانگی این شهریاران فراهم شود. این پژوهش مفهوم گناه را در متون زرتشتی و پهلوی در برخورد با هنجارهای اجتماعی و همچنین در تقابل با مفاهیم قدسی و الوهی مورد بررسی قرار داده تا از این طریق لایه‌های پنهان و ناخودآگاه موجود در متون موردبحث را در حوزه گناه آشکار کند. با توجه به مستندات ارائه‌شده، این مقاله نشان می‌دهد متون پهلوی بیشترین تجلی‌گاه گسترش مضمون گناه است که با توجه به شرایط زمانی و نیازهای جامعه، این مضمون دچار گسترش یا نوزایی شده است. ازآنجاکه مفهوم گناه در پژوهش حاضر در تقابل با دو مفهوم هنجار و مفاهیم قدسی تعریف شد، گناه شهریاران اسطوره‌ای موردبحث در تقابل با این دو تعریف، قرار گرفت و نتیجه‌گیری شد سنت‌های موردپذیرش جامعه و قوانین قدسی و الوهی در جامعۀ ایرانی در یک دسته قرار می‌گیرند.
Thematic analysis, as a significant and compelling approach in comparative literature, focuses on the examination and development of patterns or themes across multiple narrative-literary texts. One such enduring theme across various cultures is the concept of sin, rooted in the cultural beliefs and convictions of different societies. As a cognitive and emotional experience tied to social or religious crises, sin is an ancient theme whose presence can be traced throughout human civilization. This study investigates and analyzes the sins of three Iranian kings—Jamshid, Fereydoun, and Kavus—from a thematic perspective, aiming to provide a justification for the loss of their immortality. By exploring the concept of sin in Zoroastrian and Pahlavi texts, the article examines its relationship with social norms and contrasts it with sacred and divine concepts, revealing hidden and unconscious layers within these texts. The findings suggest that Pahlavi texts represent the most prominent manifestation of the theme of sin, which has evolved or been reinterpreted according to societal conditions and needs over time. In this study, sin is defined in contrast to both societal norms and sacred concepts, and the sins of the mythical princes are analyzed through these dual lenses. The results indicate that accepted societal traditions and sacred, divine laws in Iranian culture are closely intertwined, often falling within the same conceptual framework.
آذرگ‍ش‍س‍ب، اردش‍ی‍ر. 1380. خ‍رده اوس‍ت‍ا. تهران: ف‍روه‍ر.
احمدی فرد، نصرت‌الله و حیدری، علی و مسعود، سپهوندی. 1490. «بررسی تطبیقی اسطوره‌های گناه در شخصیت‌های اساطیری ایران و یونان». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، س17، ش 62، صص48-15.
ارسطو. 1353. ف‍ن ش‍ع‍ر. ترجمه ع‍ب‍دال‍ح‍س‍ی‍ن زرین‌کوب. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
اسماعیل‌پور، علیرضا. 1393. «دربارۀ گیسوری و سرکشی پهلوانان» (ذیلی بر آراء ژرژ دومزیل در باب کارکرد جنگاوری). پژوهش‌های ایران‌شناسی. دوره 4. ش 1، 15-1.
افلاطون. 1380. دوره آثار افلاطون. ترجمة حسن لطفی، رضا کاویانی. تهران: خوارزمی.
اکبری مفاخر، آرش. 1388. «کردارشناسی اهریمن در پادشاهی جمشید». جستارهاي ادبي، دوره 42. ش1، (83-113).
اکبری مفاخر، صفدر (آرش). 1385. «روان گرشاسپ». دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ش 20، صص 26 – 1.
ایونس، ورونیکا. 1381. شناخت اساطیر هند. ترجمۀ محمدحسین باجلان فرخی. تهران: اساطیر.
بابک معین، مرتضی. 1394. «ﻣﻔهﻮﻡ ﻣﻀﻤﻮﻥ ﻭ آسیب‌شناسی ﻧﻘﺪ ﻣﻀﻤﻮﻧﯽ». پژوهش‌های ادب و زبان فرانسه، ش 4، (77-92).
باقري حسن كياده، معصومه. «گناه گرشاسب». 1384. مجلة مطالعات ايراني، دوره 4. ش 7، صص 114 -97.
بلعمی، ابوعلی. 1353. تاریخ بلعمی. به تصحیح محمدتقی بهار و محمد پروین گنابادی. تهران: کتاب‌فروشی زوار.
بهار، مهرداد. 1402. بندهش (فرنبغ دادگی). تهران: توس.
بويس، مری و دیگران. 1388. جستاری در فلسفه زرتشتی (مجموعه مقالات). ترجمة سعيد زارع، سعید رضا منتظری، نيلوفر‌السادت نواب. دانشگاه اديان و مذاهب.
بیرونی، ابوریحان. 1380. آثار ال‍ب‍اق‍ی‍ه ع‍ن ال‍ق‍رون ال‍خ‍ال‍ی‍ه. ت‍ح‍ق‍ی‍ق و ت‍ع‍ل‍ی‍ق پرویز اذک‍ائ‍ی. تهران: میراث م‍ک‍ت‍وب.
پراور، زیگبرت سالمن. 1397. درآمدی بر مطالعات ادبی تطبیقی. ترجمة علیرضا انوشیروانی، مصطفی حسینی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
پوراحمد، مجید. 1393.«نگرشی نو به داستان گریختن فره جم و نقش کارکردی فریدون بنا بر ساختار سه‌گانه دومزیلی»، نشریه بهارستان (مجله بین‌المللی مطالعات و تحقیقات ایرانی). ش 2، صص 132- 117.
پ‍ورداود، اب‍راه‍ی‍م. 1383. وی‍س‍پ‍رد (آف‍ری‍ن پ‍ی‍غ‍م‍ب‍ر زرتشت - آت‍ش - ه‍ف‍ت ک‍ش‍ور - س‍وگ‍ن‍دن‍ام‍ه). ب‍ه‌ک‍وش‍ش ب‍ه‍رام ف‍ره‌وش‍ی. تهران: دن‍ی‍ای کتاب.
تابش، شکوه السادات. شفیعیون، سعید. 1399. تحلیل گناهکاری جمشید در آیین زرتشت با رویکرد نشانه‌شناسی فرهنگی. نقد ادبی. س 13. ش 49، صص 34-1.
تفضلی، احمد. 1364. مينوي خرد. تهران: توس.
تفضلی، احمد. 1397. تصحیح و ترجمه سوتکرنسک و ورشت مانسرنسک از دینکرد 9. تهران (شمیرانات): مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
ث‍ع‍ال‍ب‍ی ن‍ی‍ش‍اب‍وری، ع‍ب‍دال‍م‍ل‍ک‌ب‍ن م‍ح‍م‍دب‍ن اسماعیل. 1368. تاریخ ث‍ع‍ال‍ب‍ی: م‍ش‍ه‍ور به غ‍رر اخ‍ب‍ار م‍ل‍وک ال‍ف‍رس و س‍ی‍ره‍م؛ ه‍م‍راه با ترجمة م‍ق‍دم‍ه زت‍ن‍ب‍رگ و دی‍ب‍اچ‍ه م‍ج‍ت‍ب‍ی م‍ی‍ن‍وی؛ پ‍ی‍ش‍گ‍ف‍ت‍ار و ترجمة محمد ف‍ض‍ائ‍ل‍ی.
جعفري دهقي، محمود و دشتبان زهرا. 1392. «بررسی سرانجام جمشید، پادشاه اساطیری در مأخذ گوناگون». فصلنامة ادبيات عرفاني و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، ش 31، (73 -98).
جعفری، اسدالله. 1388. «بررسی بن‌مایه داستانی «سرکشی و تباهی» در شاهنامه فردوسی». جستارهاي ادبي، دوره 42، ش 4، صص125-105.
جلالي نائيني، محمدرضا. 1372. گزيده ريگ ودا، قدیمی‌ترین سند زنده مذهب و جامعه هندو. تهران: نقره.
خالقی مطلق، جلال. 1391. شاهنامه. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
خواجه گیر، علیرضا. اسکندری، سارا. نادر خانی، حکیمه. 1400. «واکاوي الگوي آفرينش، در اساطير ايران و يونان باستان». جستارهاي باستان‌شناسی ايران. دوره 6، ش 12، صص 122-109.
خوارزمی، حمیدرضا و صرفی، محمدرضا؛ مدبری، محمود؛ شریف پور، عنایت‌الله. 1392. «بررسي تطبيقي بن¬مايه گناه در زندگي قهرمانان حماسه و اسطوره». ادبيات تطبيقي دانشگاه باهنر كرمان، س 5، ش ۹، صص74- 53.
خوارزمی، حمیدرضا. 1396. تکوین و تحول چهره قهرمان در اسطوره‌ها و حماسة ملی ایران. تهران: اطلاعات.
ده بزرگی، ژیلا. 1388. مضامین حماسی در متنهای ایران باستان و مقایسه آن با شاهنامه فردوسی. تهران: امیرکبیر.
دورانت، ویلیام جیمز. 1376. تاريخ تمدن. مترجمان احمد آرام [و ديگران]. تهران: علمي و فرهنگي.
دوس‍ت‍خ‍واه، جلیل. 1396. اوس‍ت‍ا: ک‍ه‍ن‌ت‍ری‍ن س‍روده‍ا و متنهای ایرانی. گ‍زارش و پژوهش تهران: م‍رواری‍د.
دومزیل، ژرژ. (الف)، 1383 س‍رن‍وش‍ت شهریار. ترجمه م‍ه‍دی ب‍اق‍ی، ش‍ی‍ری‍ن مختاریان. تهران: ق‍ص‍ه.
ـــــــــــ . (ب)، 1383. س‍رن‍وش‍ت ج‍ن‍گ‍ج‍و. ترجمه م‍ه‍دی ب‍اق‍ی، ش‍ی‍ری‍ن مختاریان. تهران: ق‍ص‍ه.
دومزیل، ژرژ. 1384. بررسی اسطوره کاوس در اساطیر ایرانی و ه‍ن‍دی. ترجمة م‍ه‍دی ب‍اق‍ی، ش‍ی‍ری‍ن مختاریان تهران: ق‍ص‍ه.
دی‍ل‍م ص‍ال‍ح‍ی، ب‍ه‍روز. 1384. از ن‍ظم سیاسی تا ن‍ظم ک‍ی‍ه‍ان‍ی در اندیشه ایرانی. تهران: مرکز بازشناسی اس‍لام و ایران (ب‍از).
راشد محصل، محمدتقی. (مصحح). 1366. گزیده‌های زادْسْپَرَم. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
راشد محصل، محمدتقی. (مصحح). 1389. دینکرد هفتم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
س‍رک‍ارات‍ی، ب‍ه‍م‍ن. 1385. س‍ای‍ه‌ه‍ای ش‍ک‍ار شده: گ‍زی‍ده مقالات فارسی. تهران: طهوری.
سنگاری، اسماعیل و کرباسی، علیرضا. 1396. «رابطه مفاهیم فره و خویشکاری بر اساس متون پهلوی و کارکرد اجتماعی آن‌ها در اندیشه سیاسی ایران باستان»، فصلنامه مطالعات ایرانی، ش 31، صص 139-127.
ضمیران، محمد. 1389. گذار از جهان اسطوره به فلسفه. تهران: هرمس.
ﻋﻔﯿﻔﯽ، رﺣﯿﻢ. 1374. اﺳاﻃﯿﺮ و ﻓﺮهﻨگ اﯾﺮان در نوشته‌های پهﻠﻮي. تهﺮان: تﻮس.
فردوسی، اب‍وال‍ق‍اس‍م. 1380. شاهنامه. ب‍ک‍وش‍ش جلال خ‍ال‍ق‍ی‌‌م‍طل‍ق؛ زی‍ر ن‍ظر اح‍س‍ان ی‍ارش‍اطر. ک‍ال‍ی‍ف‍رن‍ی‍ا: ب‍ن‍ی‍اد میراث ایران.
ف‍ری‍زر، جیمز ج‍ورج. 1397. شاخة زرین: پژوهشی در جادو و دین. ترجمة کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.
ف‍ض‍ی‍ل‍ت، فریدون. 1381. کتاب س‍وم دینکرد: متنی به زبان پهلوی. تهران: فرهنگ دهخدا.
کاویانی پویا، حمید. 1399. «مفهوم گناه و ماهیت گناه نخستین در اساطیر و ادیان باستانی ایران، یونان و میانرودان». الهیات تطبیقی. س11. ش 23، صص 148-127.
کهریزی، خلیل. 1399. گناه فریدون (بازشناسی یک روایتِ ایرانی و بررسی علّت زدوده شدن آن از متون). آینه میراث، دوره 18. ش 2. صص 54-33.
گرديزى، عبدالحى. 1363. تاريخ گرديزى معروف به زین الاخبار. تصحيح و تحشيه عبدالحى حبيبى. تهران: انتشارات دنياى كتاب.
مالمیر، تیمور. 1395. نقش اسطوره‌ای گناه نخستین در متون ادبی. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا). دوره 8. ش30، صص 29-11.
مختاریان، بهار. 1392. درآمدی بر ساختار اسطوره‌ای شاهنامه. تهران: آگه.
م‍ی‍رف‍خ‍رائ‍ی، مهشید. 1367. روایت پهلوی: متنی به زبان فارسی م‍ی‍ان‍ه (پهلوی س‍اس‍ان‍ی). تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
میرفخرایی، مهشید. 1369. «اسطوره کاووس در گذر زمان». فرهنگ، ش7، صص 216- 197.
نیبرگ، ه. س. 1359. دین‌های ایران باستان. ترجمة س‍ی‍ف‌ال‍دی‍ن ن‍ج‍م‌آب‍ادی. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش.
ه‍دای‍ت، ص‍ادق. 1323. زن‍د وه‍وم‍ن ی‍س‍ن (ب‍ه‍م‍ن ی‍ش‍ت) و ک‍ارن‍ام‍ه اردش‍ی‍ر پ‍اپ‍ک‍ان. تهران: امیرکبیر.
یاحقی، پرویز. 1396. مجموعه مقالات همایش هزاره شاهنامه 24 و 25. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
English cources
Bloomfield, Maurice. Religion of the Veda: The Ancient Religion of India from Rig-Veda to Upanišads. New York: G. P. Putnam's Sons: 1908.
Douglas, Mary. Purity and Danger: An analysis of the concepts of pollution and taboo. London: Routledge: 2001.
Holdrege, Barbara. Dharma In The Hindu World, eds. Sušil Mittal and Gene Thursby. New York: Routledge:2004.
Müller, Max.The sacred Books of East, The UPANISHAD. Vol 1, 15, Clarendon Press. 1880.
Orru, Marco. Anomie: History and Meanings. Edition, illustrated. Publišer, Allen & Unwin: 1987.
Ricoeur, Paul. The Symbolism of Evil. Trans. E. Buchanam: Harper and Row Publisher: 1967.