بررسی تحلیلی پیوند ضحاک ماردوش با نهوشه
محورهای موضوعی : اسطورهعلی فرزانه قصرالدشتی 1 , محمود رضایی دشت ارژنه 2 , فرخ حاجیانی 3
1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، گرایش حماسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
2 - استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
3 - دانشیار فرهنگ و زبان ایران باستان دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
کلید واژه: شاهنامه, ضحاک, جمشید, مهابهارت, نهوشه,
چکیده مقاله :
حماسهها و اساطیر ایران و هند به دلیل ریشههای مشترک، همسانیهای بسیاری دارند. یکی از شخصیتهای حماسههای ایرانی که خویشکاریهای او در هند بسیار تکرار شده، ضحاک است. پژوهشگران ویشوهروپه را به دلیل سهسر بودن و وریتره را به دلیل ارتباط با خشکسالی همسان هندی ضحاک میدانند، اما داستان گناه ایندرا و رسیدن حکومت او به نهوشه همسانیهای بسیاری با داستان گناه جمشید و رسیدن ضحاک به پادشاهی دارد. در روایتهای هند و ایرانی ایندرا و جمشید از نمونة گناهکارانی هستند که فرة خود را از دست میدهند، اما ضحاک و نهوشه به عنوان جانشینان ایشان، پس از انجام بزههایی همسان چون چشمداشت به همسران پادشاه پیشین، خوارداشت روحانیون و ایجاد بدعت در دین و اجتماع، خود از پادشاهی خلع شده و در مکانهایی که جهان زیرین هستند، اسیر میشوند. در این جستار به بررسی تحلیلی و تطبیقی اشتراکات این داستانها در شاهنامه، مهابهارت و دیگر روایتهای هند و ایرانی پرداخته شده است. یافتههای پژوهش نشان میدهد که بر خلاف نظر بسیاری از پژوهشگران که ضحاک را با ویشوهروپه یا وریتره تطبیق میدهند، در روایتهای هندی نهوشه تطابق بیشتری با ضحاک دارد.
Due to their common roots, the epics and myths of Iran and India are very similar. Zahhak the snake shoulder is one of the characters of Iranian epics, whose functions are also seen among the epic characters of India. Vishvarupa because of having three heads and Vritra because of his connection to drought are epic characters that scholars consider them to be the Indian counterpart of Zahhak. Also, the story of Indra's sin and the transfer of his power to Nahusha has many similarities with the story of Jamshid's sin and accession of Zahhak to the kingdom. In Indo₋Iranian narratives, Indra and Jamshid are examples of sinners who lose their Farr (glory and splendor). But Zahhak and Nahusha, as their successors, after committing similar crimes such as trying to seize the former king's wives, humiliating the clergy and supporting heresy in religion and society, are deposed and taken captive in places like the underworld. In the present article, the commonalities of these stories in Shāhnāmeh, Mahabharat and other Indo-Iranian narratives are compared and analyzed. The findings show that, contrary to the opinion of many scholars who compare Zahhak with Vishvarupa and Vritra, in Indian narratives, Nahusha is more consistent with Zahhak.
ادهم، نیما. 1392. «بررسی تطبیقی اهریمنان خشکی در شاهنامه فردوسی و حماسة رامایانا»، فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش32. صص18ـ1.
الیاده، میرچا. 1388. شمنیسم؛ فنون خلسة کهن. ترجمة محمد کاظم مهاجری. چ 2. تهران: ادیان.
ـــــــــــ . 1390. اسطورة بازگشت جاودانه. ترجمة بهمن سرکاراتی. چ 3. تهران: طهوری.
ـــــــــــ . 1397. خدای ناپدید شونده. ترجمة مانی صالحی علامه. چ 1. تهران: نیلوفر.
اوستا. 1385. ترجمة ابراهیم پورداوود. چ ۱. تهران: دنیای کتاب.
جعفری دهقی، محمود و دشتبان، زهرا. 1392. «بررسی سرانجام جمشید، پادشاه اساطیری در مآخذ گوناگون»، فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطورهشناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، ش31. صص54ـ39.
جلالی نائینی، محمدرضا. 1363. توضیحات پنچاکیانه. ترجمة مصطفی خالقداد، چ1. تهران: اقبال.
جلالیان چالشتری، محمدحسن. 1393. «از توشتر ودایی تا مرداس شاهنامه»، ایرانشناسی. ش2. صص32ـ13.
دومزیل، ژرژ. 1383الف. سرنوشت جنگجو. ترجمة شیرین مختاریان و مهدی باقی. چ1. تهران: قصه.
ــــــــــــ . 1383ب. سرنوشت شهریار. ترجمة شیرین مختاریان و مهدی باقی. چ1. تهران: قصه.
ــــــــــــ . 1384. بررسی اسطورة کاووس در اساطیر ایرانی و هندی. ترجمة شیرین مختاریان و مهدی باقی. چ1. تهران: قصه.
دیکسونکندی، مایک. 1390. دانشنامة اساطیر یونان و روم. ترجمة رقیه بهزادی. چ2. تهران: طهوری.
ذکرگو، امیرحسین. 1377. اسرار اساطیر هند. چ۱. تهران: فکر روز.
ذکرگو، امیرحسین. 1394. اسطورهشناسی و هنر هند. چ1. تهران: فرهنگستان هنر.
راوندی، مرتضی. ۱۳۶۲. تاریخ اجتماعی ایران. چ1. تهران: امیرکبیر.
رضایی دشتارژنه، محمود. 1388. «بازتاب نمادین آب در گسترة اساطیر». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطورهشناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش16. صص138ـ111.
رضی، هاشم. 1384. متون شرقی و سنتی زرتشتی. چ1. تهران: بهجت.
روایت پهلوی. 1367. ترجمة مهشید میرفخرایی. چ1. تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
سرکاراتی، بهمن. 1393. سایههای شکار شده. چ3. تهران: طهوری.
عبدلیفرد، فریدون. ۱۳۹۵. قومهای ایرانی پیش از آریاییان و آریاییان. چ 1. تهران: هیرمند.
فردوسی، ابوالقاسم. 1386. شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. چ1. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
قائمی، فرزاد. 1394. «تحلیل تطبیقی اسطورة ضحاک ماردوش»، پژوهشنامه ادب حماسی. ش19. صص65₋27.
قلیزاده، خسرو. 1392. فرهنگ اساطیر ایرانی. چ3. تهران: پارسه.
کریستینسن، آرتور. 1389. نمونههای نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانهای ایرانیان. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چ4. تهران: چشمه.
گزیدههای ریگودا. 1385. ترجمة محمدرضا جلالی نائینی. چ۱. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
گری، جان. 1390. اساطیر خاور نزدیک. ترجمة باجلام فرخی. چ2. تهران: اساطیر.
مختاریان، بهار. ۱۳۷۷. «اسطورة فریدون و ضحاک». مجلة ایرانشناسی. س۱. ش۲. صص371ـ360.
مظفری، علیرضا و علیاصغر زارعی. 1392. «ضحاک و بینالنهرین». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطورهشناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش33. صص115₋85.
مهابهارت. 1358. ترجمة نقیبخان. تصحیح محمدرضا جلالی نائینی. چ1. تهران: طهوری.
مهاجرانی، عطاءالله. 1369. «اسطورة ضحاک». ادبستان. ش12. صص65ـ62.
مینویخرد. 1385. ترجمة احمد تفضلی. چ4. تهران: توس.
نیبرگ، هنریک ساموئل. 1383. دینهای ایران باستان. ترجمة سیفالدین نجمآبادی. چ1. کرمان: دانشگاه شهید باهنر.
هنریهوک، ساموئل. 1391. اساطیر خاورمیانه. ترجمة علی اصغر بهرامی و فرنگیس مزداپور. چ4. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
هینلز، جانراسل. 1385. اساطیر ایران. ترجمة باجلان فرخی. چ1. تهران: اساطیر
یارشاطر، احسان. 1331. «ایندرا». یغما. ش46. صص13ـ2.
یشتها. ۱۳۷۷. ترجمة ابراهیم پورداوود. چ1. تهران: اساطیر.
English sources
Macdonell, Arthur A. (1917). A Vedic Reader for Students. London and O.P. Oxford University Press.
Rig Veda. (2020). Translated by R. T. H. Griffith. Retrieved from https://en.wikisource.org/wiki/The_Rig_Veda
West, M. L. Indo₋European Poetry and Myth. New York, U. S. Oxford University Press.
_||_Abdolī-fard, Fereydūn. (2016/1395SH). Qowmhā-ye Īrānī-ye Pīš az Ārīyāyīyān va Ārīyāyīyān. 1st ed. Tehrān: Hīrmand.
Adham, Nīmā. (2013/1392SH). “Barrasī-ye Tatbīqī-ye Ahrīmanāne Xoškī dar Šah-nāme-ye Ferdowsī va Hemāse-ye Rāmāyānā”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 32. Pp.1-18.
Avestā. (20061385SH). Tr. by Ebrāhīm Pūr-dāvūd. 1st ed. Tehrān: Donyā-ye Ketāb.
Christensen, Arthur. (2010/1389SH). Nemūnehā-ye Noxostīne Ensān va Noxostīne Šahrīyār dar Tārīxe Afsānehī-ye Īrānīyān (Les Types du Premier Homme et du Premier Roi Dans I'historie Legendaire des Iraniens). Tr. by Žāle Āmūzegār and Ahmad Tafazzolī. 4th ed. Tehrān: Češme.
Dixon-Kennedy, Mike. (2011/1390SH). Dāneš-nāme-ye Asātīre Yūnān va Rom (Encyclopedia of Greco-Roma Mythology). Tr. by Roqayyeh Behzādī. 2nd ed. Tehrān: Tahūrī.
Dumezil, Georges. (2005/1384SH). Barrasī-ye Ostūre-ye Kāwūs dar Asātīre Īrānī va Hendī (The Plight of a Sorcerer). Tr. by Šīrīn Moxtārīyān and Mahdī Bāqī. 1st ed. Tehrān: Qesse.
Dumezil, Georges. (2004/1383SH). Sarnevešte Jang-jū (The Desting of the Warrior). Tr. by Šīrīn Moxtārīyān and Mahdī Bāqī. 1st ed. Tehrān: Qesse.
Dumezil, Georges. (2004/1383SH). Sarnevešte Šahrīyār (The Desting of a King). Tr. by Šīrīn Moxtārīyān and Mahdī Bāqī. 1st ed. Tehrān: Qesse.
Eliade, Mircea. (2009/1388SH). Šomanīsm: Fonūne Xalse-ye Kohan (Shamanism, Archaic Teqniques of Ecstasy). Tr. by Mohammad Kāzem Mohājerī. 2nd ed. Tehrān: Adyān.
Eliade, Mircea. (2011/1390SH). Ostūre-ye Bāzgašte Jāvedāne (The Myth of Eternal Return).Tr. by Bahman Sarkārātī. 3rd ed. Tehrān: Tahūrī.
Eliade, Mircea. (2018/1397SH). Xodā-ye Nāpadīd Šavande (The Vanishing God). Tr. by Mānī Sālehī Allāme. 1st ed. Tehrān: Nīlūfar.
Fā’ezī, Farzād. (2015/1394SH). “Tahlīle Tatbīqī-ye Ostūre-ye Zahhāke Mār-dūš”. Journal of Epic Literature. No. 19. Pp. 27-65.
Ferdowsī, Abo al-qāsem. (2007/1386SH). Šāh-nāme. Ed. by Jallāl Xāleqī Motlaq. 1st ed. Tehrān: Markaze Dāyerato al-ma'ārefe Bozorge Eslāmī.
Gray, John. (2011/1390SH). Asātīre Xāvare Nazdīk (Near Eastern mythology).Tr. by Bajelān Farroxī. 2nd ed. Tehrān: Asātīr.
Gozīdehā-ye Rīg-vedā. (2006/1385SH). Tr. by Mohammad-rezā Jalāllī Nā’īnī. 1st ed. Tehrān: Vezārate Farhang va Eršāde Eslāmī.
Hooke, Samuel Henry. (2012/1391SH). Asātīre Xāvare-mīyāne (Middle Eastern mythology). Tr. by Alī-asqar Bahrāmī and Farangīs Mazdā-pūr. 4th ed. Tehrān: Rowšangarān va Motāle’āte Zanān.
Hinnells, John R. (2006/1385SH). Asātīre Īrān. Tr. by Bājlān Farroxī. 1st ed. Tehrān: Asātīr.
Ja’farī Dahaqī, Mahmūd and Zahrā Daštbān. (2013/1392SH). “Barrasī-ye Sar-anjāme Jamšīd, Pādešāhe Asātīrī dar Ma'āxeze Gūnāgūn”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 31. Pp. 39-54.
Jallālī Na’īnī, Mohammad-rezā. (1984/1363SH). Pančā-kīyānā. Tr. by Mostafā Xaleq-dād 1st ed. Tehrān: Eqbāl.
Jallālīyān Čāleštarī, Mohammad-hasan. (2014/1393SH). “az Tūštar Vedāyī tā Mardāse Šāh-nāme”. Irān-šenāsī. No. 2. Pp. 13-32.
Moxtārīyān, Bahār. (1998/1377SH). “Ostūre-ye Fereydūn va Zahhāk”. Journal of Iranian Studies. 1st Year. No. 2. Pp. 360-371.
Mozaffarī, Alī-rezā and Zāre’ī, Alī-asqar. (2013/1392SH). “Zahhak va Beyno al-nahreyn”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 33. Pp. 87-115.
Mahābehārāt. (1979/1358SH). Tr. by Naqīb-xān. Ed. by Mohammad-rezā Jallālī Na’īnī. 1st ed. Tehrān: Tahūrī.
Mohājerānī, Atā’o al-llāh. (1990/1369SH). “Ostūre-ye Zahhak”. Adabestān. No. 12. Pp 62-65.
Mīnū-ye Xerad. (2006/1385SH). Tr. by Ahmad Tafazzolī. 4th ed. Tehrān. Tūs.
Nyberg, Henrik Samuel. (2004/1383SH). Dīnhā-ye Īrāne Bāstān (Die Religionen des alten Iran).Tr. by Seyfo al-ddīn Najm-ābādī. 1st ed. Kermān: Shahid Bahonar University.
Qolī-zāde, Xosrow. (2013/1392SH). Farhange Asātīrī-ye Īrānī. 3rd ed. Tehrān: Pārse.
Rāvandī, Mortezā. (1983/1362SH). Tārīxe Ejtemā’ī-ye Īrān. 1st ed. Tehrān: Amīr-kabīr.
Ravāyate Pahlavī. (1988/1367SH). Tr. by Mahšīd Mīr-faxrāyī. 1st ed. Tehrān: Motāle'āt va Tahqīqāte Farhangī.
Razī, Hāšem. (2005/1384SH). Motūne Šarqī va Sonnatī-ye Zartoštī. 1st ed. Tehrān: Bahjat.
Rezāyī Dašt-aržane, Mahmūd. (2009/1388SH). “Bāztābe Namādīne Āb dar Gostare-ye Asātīr”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 16. Pp. 111-138.
Sarkārātī, Bahman. (2014/1393SH). Sāyehā-ye Šekār Šode. 3rd ed. Tehrān. Tahūrī.
Yār-šāter, Ehsān. (1952/1331SH). “Indrā”, Yaqmā. No. 46. Pp. 2-13.
Yašthā. (1998/1377SH). Tr. by Ebrāhīm Pūr-dāvūd. 1st ed. Tehrān: Asātīr.
Zekr-gū, Amīr-hoseyn. (1998/1377SH). Asrāre Asātīre Hend. 1st ed. Tehrān: Fekre Rūz.
Zekr-gū, Amīr-hoseyn. (2015/1394SH). Ostūre-šenāsī va Honare Hend. 1st ed. Tehrān: Farhangestāne Hon