هویّت اسطوره‌گونه سمک عیّار؛ بررسی تطبیقی سمک عیّار با دو اسطوره هندو ـ ایرانی، ایندرا و مهر

محورهای موضوعی : اسطوره

لیلا مختاری نیا ¹ (دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد دزفول، دانشگاه آزاد اسلامی، دزفول، ایران.)
فرزانه یوسف قنبری ² (استادیار،گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد دزفول، دانشگاه آزاد اسلامی، دزفول، ایران.)

تاریخ دریافت : 1399/03/19 تاریخ پذیرش : 1399/08/07 تاریخ انتشار : 1399/10/01

کلید واژه: مهر, ایندرا, پیکرگردانی, سمک عیّار, خدایان اسطوره‌ای,

چکیده مقاله :

بسیاری از خدایان اساطیری، از جهان اسطوره‌ها بیرون آمده و در حماسه‌‎ها به صورت پهلوانانی نامی و یا شاهانی بزرگ نشان داده شده‌اند. یکی از آن پهلوانان حماسی، سمک، در داستان منثور حماسی ـ پهلوانی سمکِ عیّار است. این پهلوان با داشتن برخی ویژگی‌های اساطیری، همچون ایزدان اسطوره‌ای، ایندرا و مهر، پنداشته می‌شود. از جمله ویژگی‌های اساطیری سمک، می‌توان به این موارد اشاره کرد: آزاد ساختن مادینگان شهریاران از چنگال ربایندگان اهریمنی، داشتن پیوندی ناگسستنی با خورشیدشاه، نابودکنندة دیوان و پریان و همراهیِ مداوم با مادینه‌ای که تجلی‌گر خدای بانوان است. بر اساس این فرضیه، نگارندگان این جستار با رویکردی تحلیلی ـ تطبیقی و با توجّه به متون مقدس هند‌و ‌ـ ایرانی، ریگ‌ودا و اوستا، و اندیشه‌های اسطوره‌پژوهانی همچون مهرداد بهار کوشیده‌اند خویشکاری‌های این دو ایزد را با کارکردهای این پهلوان حماسی مقایسه و تطبیق دهند و این فرضیه را به اثبات برسانند. حاصل پژوهش حاضر نشان می‌دهد که سَمَک، پهلوان برجستة حماسة منثور سمک عیّار، برآیند و ادغامی از دو فرهنگ اسطوره‌ای هندو ـ ایرانی است که در ریختی نو پیکرگردانی شده است.

چکیده انگلیسی:

A large number of gods have arisen from the world of mythology and have been appeared as famous heroes or great kings in epics. One of these heroes is Samak in the prose epic-heroic story of Samak-e Ayyar. This hero, like the mythological gods Indra and Mitra, is considered to have some mythical characteristics. Some of the mythological features of Samak are as follows: rescuing princesses from the clutches of evil kidnappers; an inseparable relationship with Khorshid Shah; destroying demons and fairies; constantly accompanying a woman who is the manifestation of a goddess. By an analytical-comparative approach and considering the Indo-Iranian sacred texts, Rigveda and Avesta, and the ideas of mythological scholars such as Mehrdad Bahar, the authors of the present article have tried to compare the functions of two gods, Indra and Mitra, with the functions of Samak. The results show that Samak, the prominent hero of the prose epic-heroic story of Samak-e Ayyar, is an amalgamation of two mythological cultures of India and Iran and have metamorphosed into a new form.    

منابع و مأخذ:

کتابنامه

آموزگار، ژاله. 1389. تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت.

ارجانی، فرامرزبن خداداد کاتب. 1363. سمکِ عیّار ج1ـ5. تصحیح پرویز ناتل خانلری. تهران: آگاه.

اسماعیل‌پور ‌مطلق، ابوالقاسم. 1397. اسطوره، ادبیات، هنر. تهران: چشمه.

اوستا. 1394. به کوشش جلال دوستخواه. ج1. تهران: مروارید.

بهار، مهرداد. 1395الف. از اسطوره تا تاریخ. به کوشش ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. تهران: چشمه.

ـــــــــــ . 1395ب. پژوهشی در اساطیر ایران. کتایون مزداپور. تهران: آگاه.

ـــــــــــ . 1397. جستاری چند در فرهنگ ایران. به کوشش ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. تهران: آگاه.

بیضایی، بهرام. 1391. ریشه‌یابی درخت کهن. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

حسن‌آبادی، محمود. 1386. سمک عیّار: افسانه یا حماسه؟ ( مقایسة سازه‌شناختی سمک عیّار با شاهنامة فردوسی)، مجله دانشکدة ادبیات و علوم انسانی مشهد. ش158. صص56ـ37. 

دلاشو، م. لوفلر. 1386. زبان رمزی قصه‌های پریوار. مترجم جلال ستاری. تهران: توس.

دوانی، فزونه، محمد فشارکی و محبوبه خراسانی. 1397. «شبدیز و گلگون، جلوه‌هایی از ایزد مهر و بهرام». فصلنامة متن‌شناسی ادب فارسی. س54. ش2. صص15ـ1.

رضایی دشت ارژنه، محمود. 1388. «بازتاب نمادین آب در گسترة اساطیر». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5. ش16. صص138ـ111.

صدقه، جان. 1377. آب در اساطیر کهن. شعر. ترجمة محمدرضا ترکی. ش22. صص63-58.

فریزر، جیمزجرج. 1396 . شاخة زرین( پژوهشی در جادو و دین). ترجمة کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

فسنقری، حجت‌اله و میلاد جعفرپور. 1390. «بررسی سبک محتوایی بن‌مایه‌های حماسی سمکِ عیار». فصلنامة تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهارادب). س4. ش2. صص 176-157.

گزیدة سروده‌های ریگ‌ودا. 1372. ترجمة محمدرضا جلال نایینی. تهران: نقره.

محجوب، محمّدجعفر. 1386. ادبیات عامیانة ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری. چ3. تهران: چشمه.

محمدیان، عباس و میلاد جعفرپور. 1391. اهمیت داستان‌های حماسی ـ پهلوانی منثور در تاریخ ادبیات فارسی. تاریخ ادبیات. س6. ش71. صص 264-233.

مختاری، محمد. 1369.  اسطورة زال تبلور تضاد و وحدت در حماسة ملی. تهران: آگه.

مشتاق‌مهر، رحمان و سجاد آیدنلو. 1386. « ...که آن «اژدها» زشت پتیاره بود( ویژگی‌ها و اشارات مهم بن‌مایة «اژدها و اژدهاکشی» در سنت حماسی ایران). مجلة پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر دریا). س1. ش2. صص 168-143.

ناتل خانلری، پرویز. 1364. شهر سمک. تهران: آگاه.

نصر اصفهانی، محمدرضا و علی صادقی. 1391. «دگردیسی ایندرا به رستم». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س8. ش28. صص170ـ158.

نیک‌روز، یوسف و جلیل خلیلی جهرمی. 1396. «تحلیل دگردیسی اسطورة مهر در شعر«آرش کمانگیر» سرودة سیاوش کسرایی». مجلة پژوهش زبان و ادببات فارسی. ش44. صص130-103.

هینلز، جان راسل. 1393. اساطیر ایران. ترجمة محمد حسین باجلان فرخی. تهران: دیبا.

 

References

Āmūzegār, Žāle.(2010/1389SH). Tārīxe Asātīrī-ye Īrān.Tehrān: Samt.

Arjānī‚ Farāmarz ebne Xodādāde Kāteb. (1983/1363SH). Samake Ayyār 1^st and 5^th Vol. Ed. by Parvīze Nātele Xānlarī. Tehrān: Āgāh.

Avestā. (2014/1394SH). With the Effort of Jalāle Dūst-xāh. 1^st Vol.  Tehrān: Morvārīd.

Bahār, Mehrdād. (2016/1395SH). Az Ōstūre tā Tārix. With the Effort of Abo al-qāseme Esmā’īl-pūre Motlaq.Tehrān: Češme.

 ـــــــــــــــــــــــــــــ. (2018/1397SH). Jastārī Čand dar Farhange Īrān. With the Effort of Abo al-qāseme Esmā’īl-pūre Motlaq.Tehrān:Āgāh.

 ـــــــــــــــــــــــــــــ. (2016/1395SH). Pažūheši dar Asātīre Īrān. With the Effort of Katāyūne Mazdā-pūr. Tehrān:Āgāh.

Beyzāyī, Mehrdād. (2012/1391SH). Rīše-yābī-ye Deraxte Kohan. Tehrān: Rowšan-garān va Motāle’āte Zanān.

Davānῑ‚ Fozūneh and Mohammade Fašarakῑ & Mohammade Xorāsānῑ. (2019/1397SH). “Šabdῑz va Golgūn‚ Jelvehāyī az Īzade Mehr va  Bahrām”. Persian Literature Textbook Quarterly. 54^th Year. No. 2. Pp. 1-15.

Delachaus, M-Loeffler. (2007/1386SH). Zabāne Ramzī-ye Qessehā-ye Parī-vār (‎Le symbolisme des contes de fees). Tr. by Jalāle Sattārī. Tehrān: Tūs.

Esmā’il-pūre Motlaq‚ Abo al-qāsem. (2018/1397SH). Ōstūreh, Adabīyāt‚ Honar. Tehrān: Češme.

Fasenqerī, Hojjat al-lāh and Mīlāde Ja’far-pūr. (2011/1390SH). “Barrasī-ye Sabke Mohtavāyī-ye Bon-māyehā-ye Hemāsī-ye Samake Ayyār”. Persian Poetry and Stylistics Quarterly (Baharadab). 4^th Year. No. 2. Pp. 157-176.

Frazer‚ James George. (2017/1396SH). Šāxe-ye Zarrīn (Pažūhešī dar Jādū va Dīn) (‎The golden bough: a study in magic and religion). Tr. by kāzeme Fīrūz-mand. Tehrān: Āgāh.

Hasan-ābādī‚ Mahmūd. (2007/1386SH). Samake Ayyār: Afsāne yā  Hemāse? (Moqāyese-ye Sāze-šenāxtī-ye Samake Ayyār bā Šāhnāme-ye Ferdowsī). Journal of Mashhad Faculty of Literature and Humanities. No. 158. Pp. 37-56.

Hinnells, John Russell. (2014/1393SH). Asātīre Īrān (Persain mythology). Tr. by Mohammad Hoseyne Bājelāne Farroxī. Tehrān: Dībā.

Gozῑde-ye Sorūdehā-ye Rῑg-vedā. (1992/1372SH). Tr. by Mohammad-rezā Nāyῑnῑ.  Tehrān: Noqreh.

Mahjūb‚ Mohammad Ja’far. (2007/1386SH). Adabῑyāte Āmῑyāne-ye Īrān. With the Effort Of Hasane Zo al-faqārῑ. 3^th ed. Tehrān: Češme. 

Mohammadīyān, Abbās and Mīlāde Ja’far-pūr. (2012/1391SH). Ahamīyate Dāstānhā-ye Hemāsī-Pahlevānī-ye Mansūr dar Tārīxe Adabīyāte Fārsī. history of literature. 6^th Year. No. 71. Pp. 233-264.

Moštāq-mehr, Rahmān and Sajjāde Āyden-lū. (2007/1386SH). “… Ke Ān “Eždehā” Zešte Patyāre Būd (Vīžegīhā va Ešārāte Moheme Bon-māye “Eždehā va Eždehā-košī” dar Sonnate Hemāsī-ye Īrān). Journal of Research in Mystical Literature (Gohar Darya). 1^st Year. No. 2. Pp. 143-168.

Moxtāri‚ Mohammad. (1990/1369SH). Ōstūre-ye Zāl Tabalvore Tazād va Vahddat dar Hemāse-ye Mellī. Tehrān: Āgāh.

Nātel  Xānlari‚ Parviz (1985/1364SH). Šahr-e samak. Tehrān: āgāh.

Nasre Esfahāni‚ Mohmmad-rezā and Alī Sādeqī. (2012/1391SH). “Degar-dīsī  Īnderā be Rostam”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 8^th Year.  No. 28 . Pp. 158-170.

Nīk-rūz‚ Yūsef and Jalīle Xalīlī Jahromī. (2016/1396SH). “Tahlīle Degar-dīsī-ye Ōstūre-ye Mehr dar Še’re “Āraše Kamān-gῑr” Sorūde Sīyāvaše Kasrāyῑ”. Journal of Persian Language and Literature Research. No. 44. Pp.103-130.

Rezā’ī Dašt Aržaneh‚ Mahmūd. (2009/1388SH). “Bāztābe Namādīne Āb dar Gostare-ye Asātīr”.  Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 5^th Year. No. 16. Pp. 111-138.

Sadaqe, Jān. (1998/1377SH). Āb dar Asātīre Kohan. Še’r. Tr. by Mohammad-rezā Torkī. No. 22. Pp. 58-63.