تحلیل اسطوره‌شناختی گوهر زرتشت بر پایۀ داستان تولد او در دینکرد هفتم و گزیده‌های زادسپرم
محورهای موضوعی : اسطوره
سامان قاسمی فیروزآبادی
1
(استادیار ایران‌شناسی دانشکده علوم انسانی میبد)
کلید واژه: زرتشت, گوهر پهلوانی, مرد پرهیزگار, اسطورة قهرمان, مؤنث تاریک,
چکیده مقاله :
در دینکرد هفتم و گزیده‌های زادسپرم، داستان‌هایی افسانه‌وار از تولد زرتشت، پیامبر ایرانی، نقل شده است. در هر دو این داستان‌ها، نقش مهم و اساسی در پذیرش و انتقال فرّه پیامبری، بیش از پدر، برعهدة مادر زرتشت است. پژوهش حاضر برای تحلیل این نقش، مبتنی بر این پیش‌فر‌ض‌ها است: در اندیشۀ ایرانی، خویشکاری هرکس معلول گوهر وجودی او است؛ همچنین در اندیشۀ پیش از زرتشتی ایران، عمل قهرمانی در شکست تاریکی و راندن او از کیهان اهورایی، ویژۀ گوهر پهلوانی است. زرتشت، اسطورۀ جدیدی به نام مرد پرهیزگار را می‌سازد که از گوهر موبدی است؛ اما کارکرد قهرمان را در راندن و شکست تاریکی بر عهده دارد. پژوهش حاضر با روش تحلیلی ـ اسطوره‌شناختی، درصدد نشان دادن اسطورة قهرمان، یکی از مبانی فرهنگ ایران باستان، با تأکید بر گوهر پهلوانی است. با بررسی داستان تولد زرتشت در دینکرد هفتم و گزیده‌های زادسپرم به این نتیجه می‌رسیم که گوهر پهلوانی، چنان در اندیشۀ ایرانی ریشه دارد که زرتشتیان به رغم آموزه‌های پیامبر خویش، آن را برای زرتشت نیز در نظر گرفته‌اند تا نقش او را در راندن اهریمن از کیهان اهورایی باورپذیرتر سازند. گوهر پهلوانی که یک گوهر دوگانه و حاصل ترکیب نور و تاریکی است، در ذات اشو زرتشت با ترکیب گوهر اهورامزدا و دوغدو، مادر زرتشت، تأمین می‌شود.
In the book seven of Dēnkard and The Selections of Zadspram, some legendary stories are narrated about the birth of Zarathustra, the Persian Prophet. In these stories, his mother plays an important and fundamental role in accepting and transmitting the prophetic light more than the father. To analyze this role, the present study presupposes two assumptions: In Iranian thought, everyone's specific function is a result of his/her essential nature; in pre-Zoroastrian thought, heroic action is to break the darkness and take it out of the Ahuraian universe. Zarathustra creates a new myth called “the pious man” that has the characteristics of a Mobad (Zoroastrian cleric); he performs the task of a hero and breaks the darkness. By using mythological and analytical approach, the present article attempts to study “the myth of hero”, as one of the cultural teachings of ancient Iran, and focuses on the concept of the heroic gem. After examining the story of Zarathustra's birth in Dēnkard and The Selections of Zadspram, we come to the conclusion that the heroic gem is so rooted in Iranian thought that the Zoroastrians, despite the teachings of their prophet, have given this gem to him to make his role in driving Ahreman out of the Ahuraian universe more believable. The heroic gem, as a dual gem, is the result of a combination of light and darkness; it is provided in the essence of Asho Zardosht (the righteous Zarathustra) by combining the gems of Ahura Mazda and Dughdova, the mother of Zarathustra.
آموزگار، ژاله و تفضلی، احمد. 1394. اسطورۀ زندگی زرتشت. تهران: چشمه.
بار، کای. 1389. دیانت زرتشتی. کای بار، آسموسن، مری بویس. ترجمۀ فریدون وهمن. تهران: ثالث.
بندهش. 1385. فرنبغ‌دادگی. گزارندة مهرداد بهار. تهران: توس.
بنونیست، امیل. 1386. دین ایرانی بر پایة متنهای معتبر یونانی. ترجمۀ بهمن سرکاراتی. تهران: قطره.
دوشن‌گیمن، ژاک. 1393. زرتشت و جهان غرب. مترجم مسعود رجب‌نیا. تهران: هیرمند.
دومزیل، ژرژ. 1383. سرنوشت جنگجو. ترجمه از انگلیسی به فارسی از مهدی باقی. شیرین مختاریان. تهران: قصه.
دینکرد هفتم. 1389. [ تدوین‌کنندگان پیشین آذر‌فرنبغ پسر فرخزاد ، آذر‌باد پسر امید]؛ تصحیح متن، آوانویسی، نگارش فارسی، واژه‌نامه و یادداشتها از محمدتقی راشدمحصل. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
رادفر، ابوالقاسم و سامان قاسمی فیروزآبادی. 1391. «بررسی تطبیقی رستم و سهراب با ایزد باد». کهن‌نامۀ ادب پارسی. س3. ش1. صص88ـ67.
روایت پهلوی. 1367. ترجمة مهشید میرفخرایی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
زادسپرم. 1385. وزیدگی‌های زادسپرم. نگارش فارسی، آوانویسی، یادداشتها، واژه‌نامه، تصحیح متن از محمدتقی راشدمحصّل. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
زند بهمن‌یسن. 1385. تصحیح متن، آوانویسی، برگردان فارسی و یاداشت‌ها از محمدتقیراشد محصل. ویراست2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
زنر، رابرت چارلز. 1387. زروان یا معمای زرتشتی‌گری. ترجمۀ تیمور قادری. تهران: امیرکبیر.
ستاری، جلال. 1380. اسطوره و حماسه در اندیشۀ ژرژ دومزیل. تهران: مرکز.
سرکاراتی، بهمن. 1378. سایه‌های شکار شده: گزیدۀ مقالات فارسی. تهران: قطره.
شایگان، داریوش. 1391. بینش اساطیری. تهران: اساطیر.
شکیبی ممتاز، نسرین و مریم حسینی. 1392. «طبقه‌بندی انواع خویشکاری تولد قهرمان در اسطوره‌ها، افسانه‌ها، داستان‌های عامیانه و قصه‌های پریان». دوفصلنامة فرهنگ و ادبیات عامه. س1. ش1. صص170ـ143.
فردوسی، ابوالقاسم. 1389. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. ج4و1،2. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
فکوهی، ناصر. 1394. گفت‌وگو با جلال ستاری. تهران: مرکز.
کاسیرر، ارنست. 1387. فلسفة صورتهای سمبلیک، جلد دوم اندیشۀ اسطوره‌ای. ترجمۀ یدالله موقن. تهران: هرمس.
گات‌ها. قدیمی‌ترین قسمت اوستا. 1377. تألیف و ترجمۀ ابراهیم پورداود؛ به انضمام ترجمۀ انگلیسی دین‌شاه جی‌جی باهای ایرانی. تهران: اساطیر.
نمیرانیان، کتایون. 1382. «بن‌مایه‌های اساطیری تولد زرتشت». کتاب ماه هنر. ش55و56. صص146ـ142
یشت‌ها. 1385. تفسیر و تألیف ابراهیم پورداوود. تهران اساطیر.
_||_
Āmūzgār, Žāle and Tafazzolī, Ahmad. (2015/1394SH). Ostūre-ye Zendegī-ye Zartošt. Tehrān: Češmeh.
Barr, Kaj. (2010/1389SH). Dīyānate Zartošti. Kaj Barr and Asmussen & Mary Boyce. Tr. by Fereydūn Vahman. Tehrān: Sāles.
Benveniste, Emile. (2007/1386SH). Dīne Īrānī bar Pāye-ye Matnhā-ye Mo’tabare Yūnānī (The Persian religion according to the chief Greek texts). Tr. by Bahman Sarkārātī. Tehrān: Qatre.
Bondaheš. (2006/1385SH). Faranbaq-dādegī. Tr. by Mehrdād Bahār. Tehrān: Tūs.
Cassirer, Ernst. (2008/1387SH). Falsafe-ye Sūrathā-ye Sambōlīk (Philosophie der symbolischen formen = The philosophy symbolic forms). Jelde Dovome Andiše-ye Ōstūreh-ī. Tr. by Yado al-lāh Mūqen. Tehrān: Hermes.
Dīnkarde Haftom. (2010/1389SH). {Previous editors Āzar Faranbaq Pesare Farox-zād and Āzar-bād Pesare Ōmīd}: Text correction, transliteration, Persian writing, glossary and notes from Mohammad-taqī Rāšed Mohassel. Tehrān: Pajūheš-gāhe Ōlūme Ensānī va Motāle’āte Farhangī.
Duchesne-Guillemin, Jacques. (2014/1393SH). Zartošt va Jahāne Qarb (The Western Response to Zoroaster). Tr. by Mas’ūd Rajab-nīyā. Tehrān: Hīrmand.
Dumezil, Georges. (2004/1383SH). Sarnevešte Jang-jū (The Destiny of the Warrior). Tr. by Mahdī Bāqī and Šīrīn Moxtārīyān. Tehrān: Qesse.
Fakūhī, Nāser. (2015/1394SH). Gōftō-gū bā Jalāl Sattārī. Tehrān: Markaz.
Ferdowsī, Abo al-qāsem. (2010/1389SH). Šāh-nāme. With the Effort of Jalāl Xāleqī Motlaq. 1st and 2nd & 4th Vols. Tehrān: Markaze Dāyerato al-ma’ārefe Bozorge Eslāmī.
Gāthā. Qadīmī-tarīn Qesmate Avestā. (1998/1377SH) Compilation and translation by Ebrāhīm Pūr-dāvūd; Including English translation by Dīn-šāh JīJī Bāhā-ye Īrānī. Tehrān: Asātīr.
Namīrānīyān, Katāyūn. (2003/1382SH). “Bōn-māyehā-ye Asātīrī-ye Tavallōde Zartošt”. Book of the Month of Art. No. 55 and 56. Pp. 142-146.
Rād-far, Abo al-qāsem and Sāmān Qāsemī Fīrūz-ābādī. (2012/1391SH). “Barrasī-ye Tatbīqī-ye Rōstam va Sohrāb bā Īzade Bād”. Old Persian Literature. 3rd Year. No. 1. Pp. 67-88.
Revāyate Pahlavī. (1988/1367SH). Tr. by Mahšīd Mīr-faxrāyī. Tehrān: Mo’assese-ye Motāle’āt va Tahqīqāte Farhangī.
Šakībī Mōmtāz and Nasrīn & Hoseynī, Maryam. (2013/1392SH). “Tabaqe-bandī-ye Anvā’e Xiš-kārī-ye Tavallōde Qahramān dar Ōstūrehā, Afsānehā, Dāstānhā-ye Āmīyāne va Qessehā-ye Parīyān”. Bi-Quarterly Journal of Popular Culture and Literature. 1st Year. No. 1. Pp. 143-170.
Sarkārātī, Bahman. (1999/1378SH). Sāyehā-ye Šekār-šode: Gozīde-ye Maqālāte Fārsī. Tehrān: Qatre.
Sattārī, Jalāl. (2001/1380SH). Ōstūre va Hemāse dar Andiše-ye Georges Dumezil. Tehrān: Markaz.
Šāyegān, Dāryūš. (2012/1391SH). Bīneše Asātīrī. Tehrān: Asātīr.
Yašthā. (2006/1385SH). Interpreted and written by Ebrāhīm Pūr-dāvūd. Tehrān: Asātīr.
Zādsparam. (2006/1385SH). Vazīdegīhā-ye Zādsparam. Persian writing, transliteration, notes, glossary, text correction from Mohammad-taqī Rāšed Mohassel. Tehrān: Pajūheš-gāhe Ōlūme Ensānī va Motāle’āte Farhangī.
Zaehner, Robert Charles. (2008/1387SH) Zūrvān yā Mo’ammā-ye Zartoštī-garī(Zurvan, a Zoroastrian dilemma). Tr. by Teymūr Qāderī. Tehrān: Amīr-kabīr.
Zand Bahman yasn. (2006/1385SH). Text correction, transliteration, Persian translation and notes from Mohammad-taqī Rāšed Mohassel. 2nd ed. Tehrān: Pajūheš-gāhe Ōlūme Ensānī va Motāle’āte Farhangī.