واکاوی مفهوم نظربازی در شعر خواجوی کرمانی و شاه نعمت‌الله ولی

محورهای موضوعی : اسطوره

محمد سنجری نژاد ¹ , ابوالقاسم رادفر ² , حمید طبسی ³

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت
2 - استاد زبان و ادبیات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
3 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت

تاریخ دریافت : 1399/01/31 تاریخ پذیرش : 1399/04/21 تاریخ انتشار : 1399/07/01

کلید واژه: معشوق, خواجوی کرمانی, نظربازی, سروده‌های عرفانی, شاه نعمت‌الله ولی,

چکیده مقاله :

نظربازی از بن‌مایه‌های پربسامد ادبیات عاشقانه و عارفانه است که در آثار بسیاری از بزرگان ادب فارسی، بازتاب قابل‌توجهی دارد. نظربازی نزد عارفان، بیانگر نوعی تجربۀ عرفانی است تجربه‌ای که عارف در عشق و عرفان به جایی می‌رسد که به هرچه می‌نگرد، خدا و جلوه‌های او را می‌بیند و با آن‌ها نظربازی می‌کند. از جملۀ این عارفان، خواجوی کرمانی و شاه نعمت‌الله ولی است که نظربازی در اشعار آن‌ها، قابل تقسیم به نظربازی عرفانی و زمینی است. هدف از این جستار، مقایسه و تبیین تشابه و تفاوت مفهوم نظربازی در دیدگاه این دو شاعر است که با روش تحلیلی ـ توصیفی به بررسی این موضوع پرداخته شده است. حاصل پژوهش حاکی از آن است که شاه نعمت‌الله ولی با نظر به چهرۀ زیبارویان، تصویری از زیبایی خداوند را می‌نگرد و نظر او مبنای جسمی ندارد، اما خواجوی کرمانی، اساس و فلسفۀ بهره‌مندی انسان از نعمت بینایی را نظربازی و دیدن معشوق مجازی می‌داند به گونه‌ای که بخش اعظمی از ابیات مربوط به نظربازی او، خطاب به معشوق زمینی است.

چکیده انگلیسی:

Nazarbāzi is one of the most frequent themes in Persian romantic and mystical literature, which is reflected in the works of many great Persian writers. According to some mystics, nazarbāzi refers to a kind of mystical experience in which the mystic reaches a state where he looks at everything, sees God and His manifestations and loves them. Among these mystics are Khwaju Kermani and Shah Nimatullah Wali that in their poems, nazarbāzi can be divided into spiritual and worldly. The purpose of this study is to compare and explain the similarities and differences between the concept of nazarbāziin the poems of these two mystics. The research is done by using descriptive-analytical method. The results of the research show that Shah Nematullah Wali, by watching beautiful faces, looks at the image of God's beauty and his opinion does not refer to physical beauty. But according to Khwaju Kermani, the reason for man to enjoy the blessing of sight is to look at his beloved, and for this reason, most of his poems, related to nazarbāzi, are addressed to the earthly beloved.

منابع و مأخذ:

کتابنامه

قرآن کریم.

آسیابادی، علی‌محمد. 1388. «در نظربازی حافظ». پژوهشنامۀ زبان و ادبیات فارسی. س3. ش2. صص.136-109.

آشوری، داریوش. 1389. عرفان و رندی در شعر حافظ. تهران: مرکز.

باباطاهر. 1347. دیوان اشعار. تصحیح وحید دستجردی. چ4. تهران: ابن‌سینا.

برزگر خالقی، محمدرضا. 1391. شاخ نبات حافظ. چ6. تهران: زوار.

خواجوی کرمانی، محمدبن علی. 1369. دیوان اشعار. تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: پاژنگ.

دادبه، اصغر. 1396. «نظربازی از عصر سعدی تا عهد حافظ». جستارهای ادبی. دورة10. ش1. صص 69-46.

دهخدا، علی‌اکبر. 1377. لغتنامه دهخدا. زیر نظر محمد معیۀ و سیّدجعفر شهیدی. تهران: دانشگاه تهران.

راستگو، سیّدمحمد. 1385. «نظربازی». مجلۀ مطالعات عرفانی. ش3. صص 177-145.

رضایی، نسیم. 1395. «بررسی مفهوم نظربازی در شعر حافظ و مقایسة آن با سلمان ساوجی، خواجوی کرمانی، شاه نعمت‌الله ولی و کمال خجندی». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه پیام نور تهران.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1383. تصوف ایرانی از منظر تاریخی. ترجمة مجدالدین کیوانی. تهران: سخن.

زمان احمدی، محمدرضا. 1384. «حدیث رندی و نظربازی در ادب عرفانی». فصلنامۀ تخصصی زبان و ادبیات. س1. ش4. صص 25-11.

ستاری، جلال. 1375. عشق صوفیانه. چ2. تهران: مرکز.

سعدی، مصلح‌الدین. 1385. غزل‌های سعدی. تصحیح غلام‌حسین یوسفی. تهران: سخن.

سعیدی، گل بابا. 1383. فرهنگ اصطلاحات عرفانی ابن‌عربی. تهران: شفیعی.

شاه نعمت‌الله ولی. 1389. دیوان اشعار. تصحیح بهمن خلیفه بناروانی. تهران: نیک‌فرجام.

شمیسا، سیروس. 1381. شاهدبازی در ادب پارسی. تهران: فردوس.

کاکایی، قاسم. 1380. «وحدت وجود. تجربه. تمثیل. تعبیر». فصلنامۀ اندیشه دینی. دانشگاه شیراز. دورة2. ش4. صص 112-79.

محمودیان، حمید. 1386. «وحدت وجود و وحدت شهود». فصلنامة عرفان اسلامی. دورة5. ش20. صص 37-67.

معین‌الدینی، فاطمه. 1383. «وحدت وجود و بازتاب آن در اشعار شاه نعمت‌الله ولی». مجموعه مقالات دانشگاه شهید باهنر کرمان. صص 437-427.

نصری، انور. 1383. «جمال‌پرستی در ادب عرفانی». نامه پارسی. ش37. صص 65-51.

نظری، جلیل. 1386. «مفتی ملت اصحاب نظر». علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. ش51. صص 262-243.

نیازکار، فرح. 1392. «نظربازی سعدی؛ دغدغه گناه». سعدی شناسی. دفتر 4. صص 99-87.

References

Āsīyā-bādī, Alī-mohammad. (2009/1388SH). “Dar Nazar-bāzīye Hāfez”. Journal of Persian Language and Literature. 3^rd Year. No. 2. Pp. 109-136.

Āšūry, Dāryūš. (2010/1389SH). Erfān va Rendī dar Še’re Hāez. Tehrān: Markaz.

Bābā Tāher. (1968/1347SH). Dīvāne Aš’ār. Ed. By Vahīde Dastgerdī. 4^th ed. Tehrān: Ebne Sīnā.

Barzegare Xāleqī, Mohammad-reza. (2012/1391SH). Šāxe Nabāte Hāfez. 6^th ed. Tehrān: Zavvār.

Dādbeh, Asqar. (2017/1396 SH). Nazar-bāzī az Asre Sa’dī tā Ahde Hāfez. Jastārhā-ye Adabī. 10 Vol. No. 1. Pp. 46-69.

Deh-xodā, Alī Akbar. (1998/1377SH). Loqat-nāme-ye Deh-xodā. Advisor: Mohammad Mo’īye & Seyyed Ja’fare Šahīdī. Tehrān: University of Tehrān.

Holy Qor’ān.

Kākāyī, Qāsem. (2001/1380SH). “Vahdate Vojūd. Tajrobe. Tamsīl. Ta’bīr”. Journal of Religious Thought, Shira̅z University. 2^nd Year. No. 4. Pp. 79-112.

Mahmūdīyān, Hamīd. (2007/1386SH). “Vahdate Vojūd va Vahdate Šohūd”. Journal of Islamic Sufism. 5^th Year. No. 20. Pp. 37-67.

Mo’īn al-dīnī, Fāteme. (2007/1386SH). “Vahdate Vojūd va Bāztābe ān dar Āš’āre Šāh Ne’mat al-lāh Valī”. Majmū’e Maqālāte Dānešgāhe Šahīd Bāhonare Kermān. Pp. 427-437.

Nasrī, Anvar. (2004/1383SH). Jamāl-parastī dar Adabe Erfānī. Nāme Pārsī. No. 51. Pp. 51-65.

Nazarī, Jalīl. (2007/1386SH). “Moftī-ye Mellate Ashābe Nazar”. Social Sciences and Humanities, Shiraz University. No. 51. Pp. 243-262.

Nīyāz-kār, Farah. (2013/1392SH). “Nazar-bāzī-ye Sa’dī: Daqdaqe-ye Gonāh”. Sa’dī Šenāsī. 4 Vol. Pp. 87-99.

Rāst-gū, Seyyed Mohammad. (2006/1385SH). “Nazar-bāzī”. Journāl of Mysticāl Studies. No. 3. Pp. 145-177.

Rezāyī, Nasīm. (2016/1395SH). Barrasī-ye Mafhūme Nazar-bāzī dar Še’re Hāfez va Moqāyese-ye Ān ba Salmāne Sāvojī, Xājūye Kermānī, Šāh Ne’mat al-lāh Valī va Kamāle Xojandī.  Master Thesis of Payame Noor University of Tehran.

Sa’īdī, Gol-bābā. (2004/1383SH). Farhange Estelāhāte Erfānī-ye Ebne Arabī. Tehrān: Šafī’ī.

Sa’dī, Mosleho al-dīn. (2006/1385SH). Qazalhā-ye Sa’dī. Ed. By Qolām-hoseyne Yūsefī. Tehrān: Soxan.

Sattārī, Jalāl. (1996/1375SH). Ešqe Sūfīyāne. 2^nd ed. Tehrān: Markaz.

Šāh Ne’mat Al-lāh Valī. (2010/1389SH). Dīvāne Aš’ār. Ed. By Bahmane Xalīfe Benārvānī. Tehrān: Nīkū-farjām.

Šamīsā, Sīrūs. (2002/1381SH). Šāhed-bāzī dar Adabe Pārs. Tehrān: Ferdows.

Xājū-ye Kermānī, Mohammad ebne Alī. (1990/1369SH). Dīvāne Aš’ār. Ed. By Ahmade Soheylī-ye Xānsārī. Tehrān: Pāžang.

Zamān Ahmadī, Mohammad-rezā. (2003/1382SH). “Hadīse Rendī va Nazar-bāzī dar Adabe Erfānī”. Specialized Journal of Language and Literature. 1^st Year. N0. 4. 11-25.

Zarrīn-kūb, Abdo al-hoseyn. (2004/1383SH). Tasavvofe Īrānī az Manzare Tārīxī. Tr. by Majdo al-dīn Keyvānī. Tehrān: Soxan.