تحلیل اسطوره‌شناختی درام گاو اثر غلامحسین ساعدی، با تکیه بر جایگاه کهن‌الگویی گاو در اساطیر ایرانی
محورهای موضوعی : اسطوره
صدرالدین طاهری
1
(استادیار پژوهش هنر دانشکده پژوهش‌های عالی هنر و کارآفرینی دانشگاه هنر اصفهان)
کلید واژه: اساطیر, قربانی, غلامحسین ساعدی, کهن‌الگوی گاو, درام گاو,
چکیده مقاله :
در اندیشة فرهنگ‌های جانمندانگار، جانور برگزیده، نمایندة نیرویی ازلی است که برای کفارة گناهان یا برکت‌بخشی باید قربانی گردد. گاه انسان برگزیده و جانور برگزیده در قربانگاه جانشین یکدیگر می‌گردند. این قربانیِ جانشین، در ادیان ابراهیمی اغلب شتر یا گوسفند است، اما نگاهی به انگاره‌های مرتبت با گاو در باورهای پیش از اسلام ایران، آشکار می‌سازد که قربانی برگزیده برای ایرانیان باستان گاو بوده است که در سیمایی کهن‌الگویی با قربانی شدن خود سبب برکت یافتن طبیعت می‌گردد. هدف این پژوهش تاریخی با روش توصیفی ـ تحلیلی و توسعه‌ای که داده‌های کیفی آن به شیوة اسنادی گردآوری شده‌اند، پی‌جویی ریشه‌های اساطیری درام گاو اثر غلامحسین ساعدی با رویکرد اسطوره‌شناسی تطبیقی است. نتیجه پژوهش آشکار می‌سازد که کنشگران اساطیری این روایت عبارتند از: شمن (مش‌اسلام)، راهبه‌ها (ننه خانم و ننه فاطمه)، قوای اهریمنی (راهزنان پوروسی)، قربانی جانوری (گاو)، و قربانی انسانی (مش‌حسن). پس از مرگ گاو، مش‌حسن جانشین او می‌گردد و در نهایت او نیز دچار مرگی همسان گاو می‌شود تا مرز میان دو قربانی انسانی و جانوری از میان برداشته شود.
In animist cultures, the chosen animal represents an eternal power, which needs to be ritually sacrificed to blessing or as atonement for sins. In an altar, sometimes the chosen man and the chosen animal substitute one another. In the Abrahamic religions, the successor sacrifice is often a camel or a sheep. But taking a look at pre-Islamic Iranian beliefs reveals that for the ancient Iranians the chosen animal is cow which in its archetypal role, as the sacrifice, blesses the nature. The purpose of the present article is to explore the mythological roots in Gāv (The Cow), a screenplay by Gholām-Hossein Sā'edi, with a comparative mythological approach. The research has been done by using descriptive-analytical and developmental method and its qualitative data have been collected in a documentary manner. The result of the research reveals that the mythological actors of this narrative are as follows: the shaman (Mash Islam), the nuns (Naneh Khanom and Naneh Fatemeh), the devilish powers (the Porusi bandits), the sacrificial animal (the cow) and the sacrificial man (Mash Hasan). After the cow dies, Mash Hasan substitutes for it, and eventually he suffers the same death as the cow. In this way, the border between the sacrificial animal and the sacrificial man is abolished.
کتابنامه
قرآن کریم.
آشتیانی، جلال‌الدین. 1368. تحقیقی در دین یهود. تهران: نگارش.
آموزگار، ژاله و احمد تفضلی. ۱۳۷۰. اسطوره زندگی زردشت. بابل: کتابسرای بابل.
ابن‌اثیر، عزالدین. 1370. تاریخ کامل. ترجمه محمد‌حسین روحانی. تهران: اساطیر.
ابن‌عربی، شیخ اکبر محی‌الدین. 1389. فصوص‌الحکم. ترجمة محمدعلی موحد. تهران: نوروز.
انکلساریا، ب. ت. 1964. گزیده‌های زادسپرم. بمبئی.
اوستا: کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانی. 1371. ترجمة جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.
بویس، مری. 1389. زردشتیان باورها و آداب دینی آنان. ترجمه عسگر بهرامی. تهران: ققنوس.
جامی، نورالدین عبدالرحمان. 1378. هفت اورنگ (جلد اول). تحقیق و تصحیح: جابلقا داد‌علیشاه. حسین احمد تربیت. تهران: میراث مکتوب.
دادگی، فرنبغ. 1380. بندهش. به کوشش مهرداد بهار. تهران: توس.
دلاور، پروانه، محمدعلی گذشتی و علیرضا صالحی. 1394. «بررسی کهن‌الگو در شعر احمد شاملو با نگاه کاربردشناختی». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س11. ش39. صص. 121-81.
دهخدا، علی‌اکبر. 1377. لغت‌نامه. تهران: مؤسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
رحمانی خیاوی، صمد.1381. «نقد و تحلیل داستان گاو از عزاداران بیل/ غلامحسین ساعدی». رشد آموزش زبان و ادب فارسی. ش64، صص. 43ـ42.
ساعدی، غلامحسین. 1377. گاو. چ4. تهران: معین.
سیاسی، علی‌اکبر. 1384. نظریه‌های شخصیت یا مکاتب روان‌شناسی. تهران: دانشگاه تهران.
صالحی مازندرانی، محمدرضا و نسرین گبانچی. 1395. «نقد روان‌کاوانه باورها و کنش‌های عامیانه در مجموعة داستان عزاداران بیل غلامحسین ساعدی». ادبیات پارسی معاصر. دورة6. ش1. صص. 50-25.
طاهری، صدرالدین. 1396. نشانه‌شناسی کهن‌الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های همجوار. تهران: شورآفرین.
طبری، محمدبن جریر. 1356. ترجمة تفسیر طبرى (جامع البیان فی تفسیر القرآن). مصصح حبیب یغمایی. تهران: توس.
عتیق نیشابوری، ابوبکر. 1370. قصص قرآن مجید. به اهتمام یحیی مهدوی. تهران: خوارزمی.
فردوسی، ابوالقاسم. 1968. شاهنامه. متن انتقادی. چاپ مسکو. تهران: قطره.
قربانی‌‌زرّین، باقر. 1392. «نگرش اسطوره‌ای به گاو در ادبیات کهن عربی». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9. ش32، صص. 137-123.
کتاب مقدّس (عهدعتیق و عهدجدید). ۱۳۷۹. ویلیام گلن و هنری مرتن. ترجمة فاضل همدانی. تهران: اساطیر.
مصفی، ابوالفضل. 1357. فرهنگ اصطلاحات نجومی. تبریز: دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز.
میرخواند، محمدبن خاوند‌شاه‌بن محمود. 1380. تاریخ روضة الصفا فی سیرة الانبیاء و الملوک و الخلفاء. تصحیح و تحشیه جمشید کیان‌فر. تهران: اساطیر.
نصراصفهانی، محمدرضا و طیبه جعفری. 1389. «گاو، مسخ مقایسه شیوه پردازش شخصیت در گاو ساعدی و مسخ کافکا». زبان و ادب فارسی (نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز)، دورة53. ش215. صص. 156ـ133.
نظامی عروضی، احمدبن عمر، 1328. چهار مقاله. لیدن: چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی.
هینلز، جان راسل. 1389. شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.
یونگ، کارل گوستاو. 1378. انسان و سمبول‌هایش. ترجمة محمود سلطانیه. تهران: جامی.
English sources
Bhandarkar, D. R. 1989. Some Aspects of Ancient Indian Culture, Delhi: Asian Educational Services.
Boyce, M. 1968. "On the Sacred fires of the Zoroastrians", BSOAS, XXXI, pp. 52-68.
Campbell, Joseph. 1988. Joseph Campbell and the Power of Myth, Interview by: Bill Moyers. Episode 3: The first storytellers.
Clauss, Manfred. 2000. The Roman Cult of Mithras: The God and his Mysteries. Translated by Richard Gordon. NY: Routledge.
Darmesteter, James. 1960. Le Zend-Avesta. Paris: A. Maisonneuve.
Doniger O' Flaherty, Wendy. ed. 2007. The Rig Veda: an anthology: one hundred and eight hymns. London: Penguin Books.
Dumezil, Georges. 1988. Mitra-Varuna: An Essay on Two Indo-European Representations of Sovereignty. New York: Zone Books.
Eliade, Mircea. 1954. Cosmos and History: The Myth of the Eternal Return, Transleted by: W. Trask. Princeton: Princeton University Press.
Eliade, Mircea. 2004. Shamanism: Archaic Techniques of Ecstasy. Princeton: Princeton University Press.
Frazer, James G. 1922. The Golden Bough. New York: Macmillan.
Harper, Prudence Oliver. 1985. "The Ox-Headed Mace in Pre-Islamic Iran", Papers in Honor of Professor MaryBoyce, Acta Iranica, 24, pp. 247-259.
Jung, C. G. 1917 published 1966. "Two Essays on Analytical Psychology". Collected Works. 7 (2 ed.). London: Routledge.
Lévi-Strauss, Claude. 1995. Myth and Meaning. New York: Schocken Books.
Linman, Jonathan. 2010. Holy Conversation: Spirituality for Worship. Minneapolis: Fortress Press.
Littleton, C. 1973. The New Comparative Mythology: An Anthropological Assessment of the Theories of Georges Dumezil. Berkeley: University of California Press.
Matthews, Caitlin & Matthews, John. (2004). Walkers Between the Worlds: The Western Mysteries from Shaman to Magus. New York: Simon & Schuster.
Patton, Laurie & Doniger, Wendy (eds.). 1996. Myth and Method (Studies in Religion and Culture). Charlottesville: University Press of Virginia.
Puhvel, Jaan. 1987. Comparative Mythology. Baltimore: Johns Hopkins University Press.
Tylor, Edward Burnett. 1871. Primitive Culture: Researches into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Art, and Custom. London: J. Murray.
Ulansey, David. 1991. Origins of the Mithraic Mysteries. NY: Oxford UP.
Witzel, Michael, 2010. The Origins of the World's Mythologies. New York: Oxford University Press.
Zeder, M.A. 2008. "Domestication and early agriculture in the Mediterranean Basin: Origins, diffusion, and impact", Proceedings of the National Academy of Sciences.
_||_
English sources
Bhandarkar, D. R. 1989. Some Aspects of Ancient Indian Culture, Delhi: Asian Educational Services.
Boyce, M. 1968. "On the Sacred fires of the Zoroastrians", BSOAS, XXXI, pp. 52-68.
Campbell, Joseph. 1988. Joseph Campbell and the Power of Myth, Interview by: Bill Moyers. Episode 3: The first storytellers.
Clauss, Manfred. 2000. The Roman Cult of Mithras: The God and his Mysteries. Translated by Richard Gordon. NY: Routledge.
Darmesteter, James. 1960. Le Zend-Avesta. Paris: A. Maisonneuve.
Doniger O' Flaherty, Wendy. ed. 2007. The Rig Veda: an anthology: one hundred and eight hymns. London: Penguin Books.
Dumezil, Georges. 1988. Mitra-Varuna: An Essay on Two Indo-European Representations of Sovereignty. New York: Zone Books.
Eliade, Mircea. 1954. Cosmos and History: The Myth of the Eternal Return, Transleted by: W. Trask. Princeton: Princeton University Press.
Eliade, Mircea. 2004. Shamanism: Archaic Techniques of Ecstasy. Princeton: Princeton University Press.
Frazer, James G. 1922. The Golden Bough. New York: Macmillan.
Harper, Prudence Oliver. 1985. "The Ox-Headed Mace in Pre-Islamic Iran", Papers in Honor of Professor MaryBoyce, Acta Iranica, 24, pp. 247-259.
Jung, C. G. 1917 published 1966. "Two Essays on Analytical Psychology". Collected Works. 7 (2 ed.). London: Routledge.
Lévi-Strauss, Claude. 1995. Myth and Meaning. New York: Schocken Books.
Linman, Jonathan. 2010. Holy Conversation: Spirituality for Worship. Minneapolis: Fortress Press.
Littleton, C. 1973. The New Comparative Mythology: An Anthropological Assessment of the Theories of Georges Dumezil. Berkeley: University of California Press.
Matthews, Caitlin & Matthews, John. (2004). Walkers Between the Worlds: The Western Mysteries from Shaman to Magus. New York: Simon & Schuster.
Patton, Laurie & Doniger, Wendy (eds.). 1996. Myth and Method (Studies in Religion and Culture). Charlottesville: University Press of Virginia.
Puhvel, Jaan. 1987. Comparative Mythology. Baltimore: Johns Hopkins University Press.
Tylor, Edward Burnett. 1871. Primitive Culture: Researches into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Art, and Custom. London: J. Murray.
Ulansey, David. 1991. Origins of the Mithraic Mysteries. NY: Oxford UP.
Witzel, Michael, 2010. The Origins of the World's Mythologies. New York: Oxford University Press.
Zeder, M.A. 2008. "Domestication and early agriculture in the Mediterranean Basin: Origins, diffusion, and impact", Proceedings of the National Academy of Sciences.
References
Āmūzegār, Žāleh and Tafazolī, Ahmad. (1991/1370SH). Ōstūre-ye Zendegī-ye Zartošt. Bābol: Ketāb-sarāye Bābol.
Āštīyānī, Jalāl al-ddin. (1989/1368SH). Tahqīqī dar Dīne Yahūd. Tehrān: Negāreš.
Atīqe Neyšābūrī, Abū-bakr. (1991/1370SH). Qesase Qorāne Majīd. Tehrān: Xārazmī.
Boyce, Mary. (2010/1389SH). Zardoštīyān: Bāvarhā va Ādābe Dīnī-ye Ānān (Zoroastrians, Their Beliefs and Religious Manners). Tr. by Asgare Bahrāmī. Tehrān: Qoqnūs.
Dehxodā, Alī-akbar. (1998/1377SH). Loqat Nāmeh. Tehrān: University of Tehran
Delāvar, Parvāneh; Gozaštī, Mohammad Alī and Sālehī, Alī-rezā. (2015/1394SH). “Barrasī-ye Kohan-olgū dar Še’re Ahmad Šāmlū ba Negāhe Kārbord-šenāxtī”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch Year. 11th Year. No. 39. Pp. 81-121.
Dūst-xāh, Jalīl. (1992/1371SH). Avestā: Kohan-tarīn Sorūdhā va Matūnhā-ye Īrānī. Tehrān: Morvārīd.
Ebne Arabī, Šeyx Akbar Mohyī al-ddin. (2010/1389SH). Fosūs al-Hekam. Tr. by Mohammad Alī-ye Movahed. Tehrān: Nowrūz.
Ebne Asīr, Ezzo al-din. (1991/1370SH). Tārīxe Kāmel (Complete History). Tr. by Mohammad Hoseyne Rowhānī. Tehrān: Asātīr.
Enklesaria, b. t. (1964/1383SH). Gozīdehā-ye Zādesperam. Bamba’ī.
Faranbaq Dādegī. (2001/1380SH). Bondaheš. With the Effort of Mehrdāde Bahār. Tehrān: Tūs.
Ferdowsī, Abo al-qāsem. (1968/1387SH). Šāhnāmeh. Matne Enetqādī. Čāpe Moscow. Tehrān: Qatre.
Glenn, William and Merton, Henri. (2000/1379SH). Ketāb Moqaddas: Ahde Atīq va Ahde Jadīd (The new testament of our lord and saviour Jesus christ). Tr. by Fāzele Hamedānī. Tehrān: Asātīr.
Hinnells, John Russell. (2010/1389SH). Šenāxte Asātīre Īrān (Recognition of Iranian Mythology). Tr. by Žāleh Āmūzegār & Ahmad Tafazzolī. Tehrān: Češmeh.
Holy Qor’ān.
Jāmī, Nūr al-ddin Abdo al-rahmān. (1999/1378SH). Haft Orang (1st Vol). Research and Ed by: Jābalqā Dad Ali-šāh. Hoseyn Ahmad Tarbīyat. Tehrān: Mīrāse Maktūb.
Mīrxānd, Mohammad ebne Xāvand Šāh ebne Mahmūd. (2001/1380SH). Tārīxe Rūzat al-Safā fī Sīrat al-anbiya va al-Molūk va al-xolafā. Ed. by Jamšīd Kīyan-far. Tehrān: Asātīr.
Mosaffa, Abo al-fazl. (1978/1357SH). Farhange Estelāhāte Nojūmī. Tabrīz: Dāneškade-ye Adabīyāt va Ōlūme Ensānī-ye Tabrīz.
Nasr Esfahānī, Mohammad-Reza and Ja’farī, Tayyebeh. (2010/1389SH). “Gāv, Masx Moqāyese-ye Šīve Pardāzeše Šaxsīyat dar Qāve Sā’edī va Masxe Kāfkā”. Zabān va Adabe Fārsī (Našrīye Dāneškade Adabīyāt va Ōlūme Ensānī-ye Danešgāhe Tabrīz). 53th Year. No. 215. Pp. 133-156.
Nezāmī Arūzī, Ahmad Ebne Ōmar, (1948/1327SH). Čahār Maqāle. Leiden: Printed by Mohammad ebne Abdo al-Wahābe Qazvīnī.
Qorbānī Zarrīn, Bāqer. (2013/1392SH). “Negareše Ōstūrehī be Gāv dar Adabīyāte Kohane Arabī”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch Year. 9th Year. No. 32. Pp. 123-137.
Rahmānī Xayāvī, Samad. (2002/1381SH). “Naqd va Tahlīle Dāstāne Gāv az Azādārāne Bīl/Qolām-hoseyne Sā’edī ”. Rošd Āmūzeše Zabān va Adabe Fārsī. No. 64 Pp. 42-43.
Sā’edī, Qolām-hoseyn. (1998/1377SH). Gāv. 4th ed. Tehrān: Mo’īn.
Sālehī Māzandarānī, Mohammad-rezā and Gobānčī, Nasrīn. (2016/1395SH). “Naqde Ravān-kāvāne-ye Bāvarhā va Konešhā-ye Āmīyāne dar Majmū’e-ye Dāstāne Azādārāne Bīle Qolām-hoseyne Sa’edī ”. Adabīyate Parsī-ye Mo’āser. 6th Year. No. 1. Pp. 25-50.
Sīyasī, Alī-akbar. (2005/1384SH). Nazarīyehā-ye Šaxsīyat ya Makātebe Ravān-šenāsī. Tehrān: Dānešgāhe Tehrān.
Tabarī, Mohammad ebne Jarīr. (1378/1356SH). Tarjome-ye Tafsīre Tabarī (Jāme’o al-bayān fi Tafsīre alqorān). Ed. by Habībe Yaqmayī. Tehrān: Tūs.
Tāherī, Sadr al-ddin. (2017/1396SH). Nešāne-šenāsī-ye Kohan Ōlgūhā dar Honare Īrān va Sarzamīnhā-ye Hamjavār. Tehrān: Šūr-āfarīn.
Jung, Carl Gustav. (1999/1378SH). Ensān va Sambolhā-yaš. (Man and his Symbols). Tr. by Mahmūd Soltānīyeh. Tehrān: Jāmī.